روس حاربئلارئ بو یرده توتوش مِرکِزی آزیيادا ایلکینجی یوروُپا تیپلی شأحِری ِاساسلاندئرئپ، اوُنگا، اؤزلِرینینگ دأپلِرینه گؤرأ، پِتروُ-الِکساندروُوسک (حأزیرکی دؤرتگول) دیيیپ آت غوُيوپدئرلار. باسئم بو شأحِرده روس وِ یرلی حالقلارئنگ چاغالارئ اوُقادئليان مِکدپ آچئلئپدئر. آ.ابدال اوُغلئ غئسغا واغتلایئن بو مکدِپده حِم اوُقاپدئر، آزدا-کأنده روس دیلیندن حابارلئ بوُلوپدئر. مِگِرِم، اوُنونگ بیلیمی، سوُوادئ وِ داشباسما اوسولئندا کیتاپ نِشیر ِاتمِکده جودا زِرور بوُلان حاتداتلئق اوسساتلئغئ اوُنئ کؤپلِره مألیم ِادن بوُلسا گِرِک. باسئم ائقبال اوُنئ حئوا حانئنئنگ دیوانحاناسئنا گِتیریپدیر. بو یرده يوردئنگ حؤکوٌمدارئ موحاممِت راحئمیی-نینگ (1865-1910) تاغاللالارئ بیلِن توتوش مِرکِزی آزیيا سِبیتینده ایلکینجی گِزِک ِاساسلاندئرئلان کؤشک چاپحاناسئندا ایشه باشلاپدئر. بو سِبیتینگ دورموشوندا یوٌزه چئقان بو مِدنی تأزه لیک تؤتأنلِیین بوُلماندئر. حئوا حانلئغئندا ِاپ-ِاسلی واغتدان بأری کأبیر مِدنی اوُیانئشئقلار، ائلمئ آغتارئشلار باشلانئپدئر. XX آسئرئنگ باشئندا یوردونگ تارئحئنئ یازماقلئق غئسغا واغتلایئن حؤکوٌمدارلئق ِادن ایلدوٌزِر حان (1804-1806) تاراپئندان رِسمی یاغدايدا يوُلا غوُيلوپدئر. بو جوُغاپکأرلی ایش شوُل دؤوروٌنگ بِللی شاحئرئ حِم آلئمئ شیرموحاممِت مونوسا (1778-1829) تابشئرئلئپدئر. مونوس آرادان چئقاندان سوُنگ بو ِاسِری یازماقلئغئ اوُنونگ یگِنی موحاممِت رئزا آغحی (1809-1874) دوُوام ِاتدیریپدیر. "فیرداوسئل ائقبال" آدئنئ آلان بو کیتاپ حوُرِزمینگ تارئحئنئ غادئم دؤووٌرلِردن باشلاپ، تأ 1872-نجی یئلا چِنلی بِیان ِادیأر. "بو ِاسِر، آنئق ماغلوماتلارئنگ سانئ حِم-ده گینگلیگی بوُیونچا بوحارا وِ قوُقانت حانلئقلارئنا دگیشلی تارئحئ ِاسِرلِری اؤزوٌندن کأن ائزا غالدئرئپدئر" . شوُل واغتقئ حئوا جِمغئیتیندأکی بو اؤزگِریشلِری گؤز اؤنگوٌنه توتوپ، و.و.بارتوُلد ینه-ده شيله بِللأپدیر: "اؤز غوُنگشولارئ بیلِن بوُلان اوروشلاردا رِحیمسیز حِرِکِتلِرینه وِ حانئنگ حأکیمییتی اوٌچین غوُرقولئ وِ پیتنه لی آداملارا جِزا بِرمِکلِرینه سِرِتمِزدن، XX آسئر حئوا حانلارئ، XV آسئر حوُرِزمدن تاپاووتلئلئقدا، تورووباشدان کأبیر مِدنی ائمتئلمالار تاپئپدئرلار وِ بو مِسِله ده، أحتیمال، بوحارا ِامیرلِریندن روٌستِم چئقئپدئرلار" .
اوُرتا آزییادا ایلکینجی داشباسمانئنگ حئوادا یوٌزه چئقماغئنئنگ سِبأبینی، اینه، شوُل مِدنی ائمتئلمالار بیلِن باغلئلئقدا دوٌشوٌندیرمِک بوُلار. مونونگ شيله دیگینی بو چاپحانادا نِشیر ِادیلِن کیتاپلارئنگ أحلی سینینگ دیین یالئ ائلمئ وِ ِادبی ِاسِرلِردن ائبارات بوُلماغئ حِم تاسسئقلاسا گِرِک.
حئوا چاپحاناسئنئنگ ایشینینگ باشلانغئچ دؤوروٌنی کِسگیتلِمِک اِپ-اِسلی واغت حِم-ده کؤپ تاغاللالارئ تالاپ ِادیپدیر. بو مِسِله بوُیونچا XX آسئرئنگ 50-80-نجی یئللارئندا اوُرتا آزییانئنگ ائلمئ مِتبوغاتئندا دوٌیپلی چِکیشمه لِر بوُلوپدئر. اوُلار حاقدا غئسغاچا دوروپ گِچمِگیمیز گِرِک.
حئوا داشباسماسئنئنگ ایشلأن دؤوروٌنده اوُل بارادا حئوا حانلئغئ نئنگ چأکلِریندن داشاردا اوجئپلئ زات بِللی بوُلماندئر. - 1908نجی یئلدا داشکِنده، بوحارا وِ حئوا حانلئقلارئنا سئیاحات ِادن توٌرکشئناس آکاد. ا.ن.ساموُیلوُویچ (1880-1937) بو چاپحانا بارادا "حاتدا داشکِنتده حِم، اینگ بأرکیسی توٌرکوٌستان گِنِرال-گوبِرناتوُرلئغئنئنگ دیوانحاناسئندا-دا" حیچ زات بیلمِیأن ِاکِنلِر دیییپ شایاتلئق ِادیپدیر. "اوُل حاقدا مِندن اؤنگ حیچ کیم حابار بِرمأندیر" دیییپ، بو آلئم سؤزوٌنینگ اوٌستوٌنی یتیریپدیر . اوُرتا آزییادا داشباسما مِتبِچیلیگینینگ تارئحئنئ ایلکینجیلِرینگ بیری بوُلوپ اؤورِنیپ باشلان وِ 1912-نجی یئلدا توٌرکوٌستان جِماغات کیتاپحاناسئندا ساقلانيان شِیله کیتاپلارئنگ غوُلیازما کاتالوُغئنئ دوٌزِن بِللی گوٌندوُغارشئناس آکاد. ا.ا.سِمیوُنوُو () ِاییأم شوُل دؤووٌرده حئوا داشباسماسئنا چاپ ِادیلِن کیتاپلارئنگ اینگنگأن سِیرِک دوش گِلیأن نِشیرلِردیگینه اوٌنسی چِکیپدیر .ا.ا.سِمیوُنوُوئنگ بو بِللیگی دییسِنگ آدالاتلئ بوُلوپدئر، چوٌنکی، بو چاپحانا سؤوداگأرچیلیک نوقدای نازارئندان کیتاپلارئ نِشیر ِاتمأندیر. چاپ بوُلوپ چئقیان کیتاپلارئ حان اؤزوٌنه یاقئن بوُلان کؤشک آداملارئنا اؤزی پایلاپدئر . آداتچا، آلئملار بو داشباسمادا چاپ ِادیلِن کیتاپلارئنگ نوسغالارئ 150-200دن آرتئق بوُلماندئر دیییپ حاساپ ِادیپدیرلِر. شِیله بوُلانسوُنگ، اوُلار بادا-بات سِیرِک دوش گِلیأن نِشیرلِره اؤوروٌلیپدیرلِر.
حئوادا نِشیر ِادیلِن کیتاپلارئ گؤزلِمِک، یئغناماق وِ اؤورِنمِک بوُیونچا اوزاق واغتلاپ غوراماچئلئقلئ ایش آلنئپ بارئلماندئر. اؤزبِگیستانئنگ ائلئملار آکادمییاسئ دینگه -1946نجئ یئلدا اؤزوٌنینگ یؤریته غورنالان ایلکینجی "اکسپِدیسییاسئنئ حئوا یوُللاپدئر وِ اوُنونگ نِتیجه سینده اوُل یردن حئوا داشباسماسئندا دسلاپ چاپ ِادیلِن اؤرأن غئمماتلئ نِشیرلِر وِ 800-ِ غوُلای غوُلیازمالار گِتیریلیپدیر" .
توٌرکمِن آلئملارئ حِم حئوادا نِشیر ِادیلِن کیتاپلارئنگ اِپ-اِسلی بؤلِگینی یئغناپدئرلار. اوُلار توٌرکمِنیستانئنگ میللی غوُلیازمالار اینستیتوتئنئنگ حازئناحاناسئندا دوٌرلی بوقجالاردا دوش گِلیأرلِر. بو یرده اوُل کیتاپلارئنگ جودا غئممات باحالئ، دییسِنگ سِیرِک دوش گِلیأن، حوسوسان-دا، یکه-تأک نوسغالاردا ساقلانئپ غالانلارئ- دا بار. شِیله نِشیرلِردن ایکی سانئسئ 6820 بِلگیلی بوقجادا دوش گِلیأر. اوُلارئنگ بیری توٌرکمِن شاحئرئ آبئلحاسان راجئ نئنگ "دیوانئدئر".اوُل 1297-نجی حیجری، یاغنئ، میلادئ یئل حاسابئ بوُیونچا 1880-نجی یئلدا نِشیر ِادیلیپ، حئوادا چاپ بوُلوپ چئقان کیتاپلارئنگ اوٌچوٌنجیسی، دؤردوٌنجیسی یا-دا بأشینجیسیدیر .
باسئم حئوا داشباسماسئ بارادا اوُنونگ نِشیر ِادن کیتاپلارئنئنگ ِاساسئندا یازئلان ائلمئ ایشلِر پِیدا بوُلوپ اوغراپدئر. شِیله ایشلِرینگ ایلکینجیسینی ی.ک.بِتگِر () یازئپدئر. اوُل اؤزوٌنینگ "اؤزبِگیستاندا کیتاپ نِشیر ِاتمِک ایشینینگ تارئحئندان ایلکینجی اؤزبِک داشباسما کیتابئنئنگ 70 یئللئغئنا" دیییپ آتلاندئرئپدئر . بوایشینده آوتوُر حئوا داشباسماسئندا چاپ ِادیلِن کیتاپلار دینگه بیر سِیرِک لیگی اوٌچین دأل، ِایسِم، اؤزبِک مِتبه کیتابئنئنگ تارئحئنئ اؤورِنمِکدأکی أحمییتی بوُیونچا حِم جودا غئمماتلئدئر دیییپ، آدالاتلئ بِللأپدیر. شِیله-ده اوُل، "گوٌندوُغارئنگ داشباسما نِشیرلِری، آیراتئن حِم حِنیز ائزئ گیدرلی اؤورِنیلمِدیک توٌرکوٌستانئنگ بو قئسئملئ کیتاپلارئ، مِتبه اؤنوٌملِری حؤکموٌنده یؤریته درنگِلِن ماحاللارئ، تأزه آچئشلارئنگ اوٌستوٌندن ِالتجِکدیگی شوٌبحِسیزدیر" دیییپ نئغتانئندا حِم آنگرئ یانئ بیلِن ماملا بوُلوپدئر . شوُل بیر واغتئنگ اؤزوٌنده ی.ک.بِتگِرینگ حوت شو ماقالاسئ کؤپ سانلئ آلئملارئ حئوا داشباسماسئنئنگ نِشیریات ایشینه باشلان دؤوروٌنی کِسگیتلِمِکده حِم-ده اوُنونگ نِشیر ِادن ایلکینجی کیتابئنئ آنئقلاماقدا اوُلارئنگ پیکیرلِرینی آلاسارمئق یاغدایا سالئپدئر. بو یرده ِاساسئ زات اوُنونگ اؤز ماقالاسئندا حئوادا غوُیبِریلِن ایلکینجی نِشیرلِر حؤکموٌنده 1944-نجی یئلا چِنلی اؤزبِگیستانئنگ آلئشیر نوُوایئ آدئنداقئ دؤولِت جِماغات کیتاپحاناسئندا ساقلانئپ گِلنِن، سوُنگ بوُلسا بو دؤولتینینگ ائلئملار آکادمییاسئنئنگ آبو رِیحان بیرونی آدئنداقئ گوٌندوُغارشئناسلئق اینستیتوتئنا بِرلِن اوٌچ سانئ کیتابئ گؤرکِزمِگی سِبأپ بوُلوپدئر. اوُلار 1297-نجی حیجری، یاغنئ 1880-نجی یئلدا نِشیر ِادیلِن آ.نوُوایئ نئنگ "حامسا" حِم-ده مونوسئنگ وِ راجئنئنگ دیوانلارئدئر. شِیله لیکده، ی.ک.بِتگِر حئوادا چاپ ِادیلِن اینگ ایلکینجی کیتاپلار حاقداقئ ماغلوماتلارئ بیلمأندیر. شوُنگا لایئقلئقدا اوُنونگ اؤز ماقالاسئنئنگ آدئنئنگ ائزئندان یای ایچینده " ایلکینجی اؤزبِک داشباسما کیتابئنئنگ 70 یئللئغئنا" دیییپ گؤرکِزمِسی حِم حاقئقاتا غابات گِلمأندیر. شِیله-ده بوُلسا، کأماحاللار ائلمئ ایشلِرده دوش گِلشی یالئ، آبرایلئ آلئمئنگ یالنگئش نِتیجِسی حیچ حیلی شوٌبحه دؤرِتمأن کؤپلِر تاراپئندان حاقئقات حؤکموٌنده قابول ِادیلیپ آلنئپدئر وِ اِپ-اِسلی واغتئنگ دوُوامئندا اؤزبِگیستانئنگ وِ توتوش اوُرتا آزییانئنگ تارئحئنا وِ مدنی اؤسوٌشینه باغئشلانان دوٌیپلی ایشلِرده اؤز بِیانئنئ تاپئپ گِلیپدیر. اوُلاردان آکاد. ت.ن.قارئ-نییازوُوئنگ ِاسِرلِرینی مئسال گِتیرمِک یتِرلیکدیر. اوُل حئوا داشباسماسئ وِ اوُنونگ ایلکینجی چاپ اِدن کیتاپلارئ حاقدا ی.ک.بِتگِرینگ بِریأن ماغلوماتلارئنئ اوٌیتگِتمأن سؤزمه-سؤز دییِن یالئ غایتالاپدئر. "گِچِن آسئرئنگ 70-نجی یئللارئنئنگ آحئرئندا حوُرِزمده داشباسما یوٌزه چئقئپدئر. 1880-نجی یئلدا بو یرده آ.نوُوایئنئنگ "حامساسئ" بیرینجی کیتاپ "حایرات-ول-ابرار"، "مونوسئنگ دیوانئ" (شاحئر مونوس حوُرِزمینینگ شئغئرلارئ) وِ "راجئ نئنگ دیوانئ" چاپدان چئقئپدئر دیییپ بو آلئم بِللأپدیر . بِیلِکی بیر دوٌیپلی ائلمئ ایشده، حوسوسان-دا، کؤپ توُملئ "اؤزبِگیستان سسر-نینگ تارئحئنئنگ" دگیشلی بؤلوٌملِرینده، حئوادا میللی مِتبِچیلیگینینگ یوٌزه چئقانلئغئ باراداقئ مدنی اؤسوٌشینینگ اینگ نایباشئ ماغلوماتلارئنئنگ بیری حاتدا اؤز بِیانئنئ-دا تاپماندئر.
اؤزبِک آلئملارئنا بو مِسِله بوُیونچا ائلمئ حاقئقاتئ اؤز واغتئندا بِیان ِاتمِکلیگه کأبیر یاغدایلار پأسگِلچیلیک بِریپدیر. بیرینجیدن، پ.م.مِلیوُرانسکیی وِ و.و.بارتوُلد یالئ مِشحور آلئملار اؤز ایشلِرینده حئوا داشباسماسئنئنگ دؤرأن حِم-ده اوُنونگ ایلکینجی نِشیر اِدن کیتابئنئنگ سِنه سینی 1874-نجی یئل دیییپ آنئق گؤرکِزسِلِر-ده ،اوُلار بو چاپحانانئنگ نِشیریات ایشینی یؤریته اؤورِنمِکلیگی نییت ِادینمأندیکلِری یا-دا، مِگِرِم، بو مِسِله بیلِن باغلانئشئقلئ کأبیر ماغلوماتلارا یتِرلیک درِجه ده أحمییت بِرمأندیکلِری اوٌچین، اؤزلِرینه، شوٌبحه سیز مألیم بوُلان شوُل ایلکینجی کیتابئنگ آدئنئ آغزاپ گِچمأندیرلِر.
ایکینجیدن، اؤزبِک کأردشلِریمیزه حئوا داشباسماسئ بیلِن باغلئ ایکی سانئ اینگ مؤحوٌم ایلکینجی چِشمه لِر بِللی بوُلمان گِلیپدیرلِر. اوُلارئنگ بیرینجیسی مِشحور وِنگِر سئیاحاتچئسئ حِم آلئمئ آ.وامبِرینینگ 1832) 1913 (1892-نجی یئلدا "وِنا گوٌندوُغارشئناسلئق ژورنالئ" آتلئ نِشیرده چاپ ِادیلِن "ایکی سانئ حأزیرکی زامان اوُرتا آزییا شاحئرلارئ - مونوس وِ ِامیر" آتلئ ماقالاسئدئر .اوُل بیر ماحاللار چاپ اِدیلن "ِامیرینگ دیوانئندان" وِ "مونوسئنگ دیوانئندان" آلنان وِ آراپ ِالیپبییینده اؤز آسئل نوسغالارئندا حِم-ده نِمِس دیلینده تِرجیمه ِادیلیپ نِشیر اِدیلن غوُشغولارا باغئشلانان سؤزباشئ بوُلوپدئر. بو ایشینگ اوُرتا آزییادا اوزاق واغتلاپ بِللی بوُلمان گِلمِگینی اوُنونگ اوُرس دیلینه تِرجیمه ِادیلمأنلیگی بیلِن بِللی درِجه ده دوٌشوٌندیرسه بوُلار. ایکینجی چِشمه ا.ن.ساموُیلوُویچینگ "حئوا کؤشک کیتاپحانالارئ وِ مِتبِچیلیگی" آتلئ ایشیدیر .اوُل بو آلئمئنگ 1908-نجی یئلدا حئوا حانلئغئنا ساپارئ نِتیجِسینده یازئلئپ، اوُنونگ حوسوسئ آرحیوینده غارالاما گؤرنوٌشینده ساقلانئپ غالئپدئر. بولارئنگ أحلیسی سِلجِریلیأن مِسِله بوُیونچا دوٌرلی پیکیرلِرینگ یوٌزه چئقماغئنا سِبأپ بوُلوپدئر. آلئملار حایسئ آوتوُرئنگ ماملادئغئنئ آچئم-آیرئق ِادیپ بیلمأندیرلِر. یوُقاردا گؤرشوٌمیز یالئ، ی.ک.بِتگِر 1951-نجی یئلدا اؤزبِگیستان سسر-نینگ دؤولِت جِماغات کیتاپحاناسئندا ساقلانیان اینگ ایرکی حئوا داشباسما نِشیرلِرینینگ اِساسئندا ماقالا یازئپ، اوُندا ایلکینجی چاپ اِدیلن کیتابئنگ سنه سینی -1880نجی یئل دیییپ کِسگیتلِسه، پ.م. مِلیوُرانسکیی وِ و.و.بارتوُلد بو چاپحانادا نِشیر اِدیلن ایلکینجی کیتاپ ی.ک.بِتگِرینگ گؤرکِزیأن سنه سیندن یدی یئل اؤنگ، یاغنئ 1874-نجی یئل دیییپ تاسسئقلاپدئرلار. پروُفِسسوُر گ.ن.چابروُو بو مِسِلأ باغئشلاپ، 1956-نجئ وِ 1961-نجی یئللاردا "اؤزبِک مِتبِچیلیگینینگ گؤزباش-لارئندا" آتلئ آدئبیر ایکی ماقالا یازئپدئر وِ اوُلارئنگ ایکینجیسینینگ آدئنئنگ ائزئندان یای ایچینده "حئوا کؤشک داشباسماسئ -1874-1910نجئ یی". دیییپ غوُشماچا دوٌشوٌندیریش حِم بِریپدیر . ِامما بو آلئم اؤزوٌنینگ بوایشلِرینینگ ایکیسینده-ده تأزه ماغلوماتلارئ گِتیریپ بیلمأندیر. تِرسینه، ی.ک.بِتگِرینگ اؤنگ دوٌرلی مِتبوغات ِاسِرلِرینینگ ساحئپالارئندا تِلیم گِزِک غایتالانان سؤزلِرینه سالغئلانئپ، شِیله دیییپ تاسسئقلاپدئر: "حأزیرکی واغتدا بو یرده ایلکینجی کیتاپلارئنگ 1880-نجی یئلئنگ فِورالئندان نوُیابر آیئنا چِنلی بوُلان آرالئقدا چاپ اِدیلندیگی تاقئق کِسگیتلِنیلدی. اوُلار آلئشیر نوُوایئنئنگ "حامساسئ" (بأش پوُیِماسئ)، "مونوسئنگ دیوانئ"، "راجئنئنگ دیوانئ" دیییپ بو نأدوُغرئ نِتیجأ غوتارنئقلئ چؤزوٌلِن مِسِله اؤووٌشگینینی بِرجِک بوُلوپدئر. ِامما کأبیر بِیلِکی آلئملارئنگ پیکیرلِری اوُنونگ گِلِن نِتیجِسینه بوُلان ائنامئنئ غاچئرئپدئر. حوسوسان-دا، گ.ن.چابروُو اؤزوٌنینگ تاسسئقلاماسئنئنگ ائز یانئ بیلِن پ.م.مِلیوُرانسکینینگ وِ و.و. بارتوُلدئنگ حئوا داشباسماسئ بارادا بِریأن ماغلوماتلارئنئ گؤز اؤنگوٌنده توتوپ، بو مِسِله بوُیونچا ِادبی چِشمه لِرینگ ماغلوماتلارئ "جودا گوٌموٌرتیک" دیییپ نئغتاماغا مِجبور بوُلوپدئر . بو چاپحانانئنگ دؤرِدیلِن یئلئ 1874-نجی ی. بیلِن اوُنونگ ایلکینجی چاپ اِدن کیتابئنئنگ سنه سینینگ 1880-نجی ی. آراسئنداقئ اِپ-اِسلی تاپاووت بِیلِکی آلئملاردا-دا قانونئ سوراتدا دوٌشوٌنمِزلیک دؤرِدیپدیر. مئسال اوٌچین، اؤزبِک کیتاپشئناسئ م.روستاموُو بو بارادا شِیله دیییپ یازئپدئر: "کؤپ آلئملار حئوا داشباسماسئندا" ایلکینجی کیتاپ 1880-نجی یئلدا چاپ ِادیلیپدیر دیییپ حاساپلایارلار. ِاگِر بو شِیله بوُلسا،اوُندا داشباسمانئنگ دؤرِدیلِن واغتئندان 1874) نجی ی.- (1880نجی یئلا چِنلی کیتاپلار نِشیر ِادیلمأندیر. مِگِرِم، بو یاغدای بوُلوپ بیلمِجِک زات بوُلسا گِرِک. یانگئ-یاقئندا مألیم ِادیلیشینه گؤرأ، حئوادا 1879-نجئ یئلدا "راجئنئنگ دیوانئ" نِشیر ِادیلیپدیر" . یوواش-یوواشدان بو داشباسمانئنگ نِشیریات ایشی بارادا کأبیر بِیلِکی ماغلوماتلارئنگ حِم اوٌستی آچئلئپ باشلاپدئر. حوسوسان-دا، 1971-نجی یئلدا اوُرتا آزییادا نِشیر اِدیلن داشباسما کیتاپلارئ بوُیونچا کاندیداتلئق دیسسِرتاسییاسئنئ غوُران ر.ماحمودوُوا، اؤز گؤزلِگلِرینینگ دوُوامئندا، 1876-نجئ یئلدا حئوادا نِشیر اِدیلن ینه بیر تأزه کیتابئنگ اوٌستوٌنی آچئپدئر.اوُل غوُنگشئ گوٌندوُغار یورتلارئندا-دا حألی-شیندی چاپ ِادیلیپ دورولیان نصاب الصبيان "چاغا قئسماتئ" آتلئ اوُقوو کیتابئ بوُلوپدئر . ِامما اومومئلئقدا آلانئنگدا بو مِسِله، اؤنگکیلِری یالئ، جِدللی بوُلوپ غالیاردئ. بو یاغدای XX آسئرئنگ 70-نجی یئللارئنئنگ باشلارئنا چِنلی دوُوام ِادیپ گِلیپدیر. 1971-نجی یئلدا بیز اؤزوٌمیزینگ "حئوا داشباسماسئنئنگ نِشیریات ایشینینگ باشلانغئچ دؤوری بارادا (1874-1880-)نجی یی. "آتلئ ماقالامئزئ چاپ ِاتدیک .اوُندا بو مِسِله بوُیونچا حِنیز اوُرتا آزییا آلئملارئنا مألیم بوُلمادئق ایکی سانئ ایلکینجی چِشمِلِرینگ، یاغنئ ا.وامبِرینینگ وِ ا.ن.ساموُیلوُویچینگ یوُقاردا آغزالان ایشلِرینده بِریلیأن آنئق ماغلوماتلارئندان پِیدالاندئق. اوُلارئنگ بیرینجیسینده کِسگیتلی گؤرنوٌشده شِیله دیییلیأردی: "مونوسئنگ دیوانئ"اوُرتا آزییا داشباسماسئنئنگ اؤنوٌمی بوُلوپ، اؤرأن یؤنِکِیجه نِشیردیر. اوُنونگ ایچغاپاغئندا گؤرکِزیلیشینه گؤرأ، اوُل 1292)- نجی حیجری یئلئندا 1874-نجی ی.) حئوا شأحِرینده چاپ ِادیلیپدیر" . وامبِری شاحئرئنگ کیتابئنئنگ بو نِشیریندن آلان غوُشغولارئنئنگ بیرنأچِسینی اؤز آسئل نوسغاسئندا وِ نِمِس دیلینه تِرجیمه ِادیپ چاپ حِم ِادیپدیر . بیزینگ ایکینجی چِشمأمیز ا.ن. ساموُیلوُویچینگ یوُقاردا آدئ توتولان وِ نِشیر ِادیلمأن غالان، غارالاما گؤرنوٌشیندأکی ماقالاسئ حِم ا.وامبِرینینگ بِریأن أحلی ماغلوماتلارئنئ تاسسئقلایاردئ. نِتیجِده، حئوا چاپحاناسئنئنگ باشلانغئچ دؤوروٌنینگ اوٌستوٌنی یاپئپ دوران پِرده لِر سئرئلدئ. داشباسمانئنگ دؤرِدیلِن یئلئ وِاوُنونگ 1874-نجی یئلدا نِشیر اِدن "مونوسئنگ دیوانئ" آتلئ کیتابئ دوُکومِنتال ِاساسدا تاسسئقلانئپ، مِتبوغات ساحئپالارئندان اوُلار باراداقئ جِدِللِری وِ شوٌبحِلِری غوتارنئقلئ سوراتدا اوُرتادان آیئرماق اوٌچین دوُلئ موٌمکینچیلیکلِر یوٌزه چئقدئ. ِامما، أحلی جأحِتدن سوبوت اِدیلن آنئق ماغلوماتئ ائلمئ دوُلانئشئغا گیریزمِک حِم، کأ حالاتلاردا، اِپ-اِسلی واغت تالاپ ِادیأن ِاکِن. حئوا چاپحاناسئ باباتدا-دا ِادیل شِیله بوُلدئ. اوُنونگ 1874-نجی یئلدا کیتاپ نِشیر ِادیپ باشلاندئغئنئ گینگ ائلمئ جِمغئیِتچیلیگه یتیرمِک اوٌچین حِنیز-حِنیزلِر حِم تاغاللا بارئنئ ِاتمِلی بوُلدئ. 1974-نجی یئلدا بیز حئوا داشباسماسئنئنگ دؤرِدیلِن حِم-ده اوُنونگ چاپ اِدن ایلکینجی کیتابئنئنگ یوٌز یئللئغئ مئناسئبِتلی یوبیلِی ماقالامئزئ توٌرکمِن دیلینده چاپ ِاتدیک . غئنانساق-دا، توتوش اوُرتا آزییانئنگ مدنی اؤسوٌشینده آیغئتلایجئ واقالارئنگ بیری بوُلان بو مدنی تأزِلیگینگ شِیله واجئپ سنه سی باشغا حیچ بیر یرده، حیچ حیلی درِجِده بِللِنیپ گِچیلمِدی. حاتدا، اؤزبِگیستاندا-دا بو بارادا سِسلِنِن آداملار بوُلمادئ. ِالبِتده، بو یاغدای حئوا چاپحاناسئنئنگ باشلانغئچ دؤوری بیلِن باغلانئشئقلئ غوتارنئقلئ نِتیجأنی اؤز واغتئندا ائلمئ دوُلانئشئغا گیریزماگه اؤز یاراماز تأسیرینی یتیردی. اؤزبِگیستاندا XX آسئرئنگ 70 -نجی وِ- 80نجی یئللارئنئنگ باشلارئندا چاپ ِادیلیأن ماقالالاردا وِ موُنوُغرافییالاردا حئوا داشباسماسئ بارادا، اؤنگکیلِری یالئ، یالنگئش پیکیرلِر، سنه لِر اؤز بِیانلارئنئ تاپیاردئلار. مئسال اوٌچین، ن.ا. زیگانشینانئنگ "Искусство книги в Узбекистане" (تاشکنت، 1978. 112 ساح.) آتلئ کیتابئ شِیله ایشلِرینگ بیریدی. شوُنونگ اوٌچین بو کیتابا سئن یازئپ، بو مِسِلأنینگ اوٌستوٌنده ینه-ده بیرآز گینگیشلِیین دوروپ گِچدیک وِ اوُندا، شِیله-ده، "بار بوُلان چِشمِلِردن اوٌنس بیلِن وِ حاس دوُلئ پِیدالانئلان ماحالئندا" حئوا داشباسماسئنا داحئللئ غوُیبِریلِن دوٌیپلی سأولیکلِردن غاچا دوروپ بوُلجاقدئغئنئ اوٌندأپ، اؤزبِک کأردشلِریمیزه ایگِنچ بیلدیردیک. یاغدای شِیله بوُلانسوُنگ، XX آسئرئنگ 70-نجی یئللارئنئنگ ایکینجی یارئمئندا یازئلان بیرنأچه ایشلِریمیزده حِم بو مِسِلأ یوٌزوغرا دِگیپ گِچمِلی بوُلدوق . مِسِلأنی غوتارنئقلئ سوراتدا آچئم-آیرئق ِاتمِک ماقسادئ بیلِن، آحئرسوُنگئ بیز ا.ن. ساموُیلوُویچینگ "حئوانئنگ کؤشک کیتاپحانالارئ وِ مِتبِچیلیک" آتلئ،اوُنونگ حوسوسئ آرحیوینده ساقلانیان ماقالاسئنئ چاپا تاییارلادئق وِ نِشیر ِاتدیک. بوایشینگ اِساسئندا بیز شِیله-ده "ا.ن. ساموُیلوُویچ رِووُلیوسییادان اؤنگکی حئوا کیتاپحانالارئ وِ مِتبِچیلیگی بارادا" آتلئ ماقالامئزئ حِم یازدئق. بوایشلِر بو مِسِله بوُیونچا ِاساسسئز اوزاغا چِکیپ گِلِن جِدللِری دوٌیپ-تِیکارئ بیلِن آرادان آیئردئ. XX آسئرئنگ 80-نجی یئللارئنئنگ ایکینجی یارئمئندان باشلاپ، اؤزبِگیستاندا نِشیر اِدیلن ائلمئ ایشلِرینگ أحلیسینده 1874-نجی یئل حئوادا وِ توتوش اوُرتا آزییادا آراپ ِالیپبییینده یرلی حالقلارئنگ دیللِرینده، باشغاچا آیدانئمئزدا، بو اوٌلکِده مِتبِچیلیک سونغاتئنئنگ باشلانغئچ سنه سی حؤکموٌنده قابول ِادیلدی. ِالبِتده، بیز اؤزبِگیستانئنگ وِاوُرتا آزییانئنگ مدنییتینینگ اینگ واجئپ مِسِله لِرینینگ بیرینینگ ائلمئ ِاساسدا اوُنگئن چؤزوٌلمِگینه اؤز غوُشاندئمئزئ غوُشاندئغئمئزا بویسانیارئس. اومومان آلانئنگدا، حئوا داشباسماسئ حاقئندا کؤپ ایشلِر یازئلئپدئر. مونگا سِرِتمِزدن، اوُنونگ بیلِن باغلانئشئقلئ چؤزوٌلمأن غالان مِسِله لِر حِم حِنیز آز دأل. مئسال اوٌچین، حایسئ یوردونگ تأسیری آستئندا حئوادا مِتبِچیلیک ایشینینگ یوٌزه چئقاندئغئنئ بیز بیلمِیأریس. ا.ن.ساموُیلوُویچینگ بِریأن ماغلوماتلارئنا گؤرأ، بو داشباسمانئنگ ایشینی یوُلا غوُیماق اوٌچین ِایراندان ائبرایئم سوُلتان آتلئ اوسسا یؤریته چاغئرئلئپ گِتیریلیپدیر، شوُنونگ اوٌچین حِم حئوادا چئقارئلان کیتاپلار اؤزلِرینینگ داشقئ گؤرنوٌشلِری بوُیونچا ِایران نِشیرلِرینه مِنگزِش بوُلوپدئر . ر.م.ماحمودوُوا بوُلسا ائ.سوُلتان حئوادا یاشان ِایرانلئلاردان بوُلوپدئر دیییپ بِللأپدیر . بو ماغلوماتلاردان اوغور آلسانگ،اوُندا حئوادا ایلکینجی داشباسما گؤس-گؤنی ِایران مِتبِچیلیگینینگ تأسیری آستئندا یوٌزه چئقئپدئر دیین نِتیجأ گِلمِک موٌمکین.
ایکینجی بیر تاراپدان، حئوا داشباسماسئ 1874-نجی یئلدا، یاغنئ، بو شأحِر 1873-نجی یئلئنگ 28-نجی مایئندا توٌرکوٌستان گِنِرال-گوبِرناتوُرئ ک. پ. فوُن کاوفمانئنگ یوُلباشچئلئغئنداقئ حاربئ یؤریشینگ نِتیجِسینده اوُرسیِتینگ غوُشونلارئ تاراپئندان زابت ِادیلیپ آلناندان سوُنگ وِ حئوا حانلئغئنئنگ اوُرسیت ایمپِرییاسئنئنگ واسسالئ یاغدایئنا دوٌشِنیندن سوُنگ یوٌزه چئقئپدئر. ِامما بو تارئحئ ماغلومات بو داشباسمانئنگ یوٌزه چئقماغئنا، مِگِرِم، تأسیر ِاتمِدیک بوُلسا گِرِک، سِبأبی، توٌرکوٌستان گِنِرال-گوٌبِرناتوُرلئغئنئنگ مِرکِزی شأحِری بوُلان داشکِنتده حِم ایلکینجی داشباسمالار دینگه XX آسئرئنگ 80-نجی یئللارئنئنگ باشلارئندا پِیدا بوُلوپدئر. بو شأحِرده ایلکینجی داشباسما کیتاپ 1883-نجی یئلدا، حئوا چاپحاناسئنئنگ غوُیبِرِن ایلکینجی کیتابئندان 9 یئل سوُنگ چاپ ِادیلیپدیر. شوُنونگ اوٌچین و.و.بارتوُلدئنگ "توٌرکوٌستان اوُرسلار گِلیأنچأ مِتبأنی حِم، داشباسمانئ حِم بیلمأندیر" دیین سؤزلِرینینگ حئوا داشباسماسئنا دینگه حروُنوُلوُگیک جأحتدن داحئللئ بوُلماغئ أحتیمالدئر.
ا.وامبِرینینگ 1874-نجی یئلدا حئوادا نِشیر اِدیلن "مونوسئنگ دیوانئنئ" حاچان وِ نأحیلی یوُل بیلِن ِاله سالاندئغئ حِم حِنیز بیزه بِللی دألدیر. بو آلئمئنگ اوُرتا آزییانئ گیزلین (ینکوُگنیتوُ یاغدایدا آیلانئپ چئقان ماحالئندا (1863-نجی یئلدا حئوادا حِنیز داشباسما بوُلماندئر، یوُقاردا گؤرشوٌمیز یالئ، اوُل اوُندان اوُن یئل گِچِندن سوُنگ یوٌزه چئقئپدئر. شوُنونگ اوٌچین حِم 1874-نجی یئلدا حئوادا نِشیر اِدیلن کیتابئ ا.وامبِرأ اوُنونگ بو یردأکی دوُستلارئندان یا-دا تانئشلارئندان کیم-ده بوُلسا بیرینینگ سوُنگقئ دؤووٌرلِرده یوُللان بوُلماغئ أحتیمالدئر . شونونگ یالئ ایشلِری بیتیریپ بیلجِک آداملارئنگ سانئ بو یرده حاس حِم 1873-نجی یئلدان، یاغنئ، اوُرس غوُشونلارئنئنگ حئوا یؤریشیندن سوُنگ کؤپِلیپدیر. حِر حالدا وامبِری یوُقاردا آدئ توتولان ماقالاسئندا "مونوسئنگ دیوانئنئنگ"ایچ غاپاغئندان آلنان ائغتئبارلئ ماغلوماتلارئ گِتیرسه-ده، بو کیتاپ بیلِن باغلئ کأبیر بِیلِکی واجئپ زاتلارئ حابار بِرمأندیر. مئسال اوٌچین اوُل، "مونوسئنگ دیوانئنئ" چاپ اِدن آدامئنگ آدئنئ توتماندئر. شونگا مِنگزِش یاغدایلارئ گؤز اؤنگوٌنگده توتوپ، ا.ن.ساموُیلوُویچ شِیله دیییپ یازئپدئر: "وامبِری 1892-نجی یئلدا بِللی حئوالئ شاحئر مونوسئنگ "دیوانئنئنگ" 1292/1874--نجی یئلدا چئقان نِشیریندن بؤلِکلِر چاپ ِاتمِک بیلِن، اوُنونگ حانئنگ نِشیری دیگینی بیلمأندیر. پِتِربورگدان اوغراماق بیلِن (آلئم بو یرده اؤزوٌنینگ 1908-نجی یئلئنگ توُمسوندا اوُرتا آزییا دؤرِدیجیلیک ساپارئنا اوغرایشئنئ گؤز اؤنگوٌنده توتوپدئر - ا.یا.) مِن مونوسئنگ "دیوانئ" چاپ اِدیلن شوُل حئوا چاپحاناسئنئ آغتارماقلئغئ گؤز اؤنگوٌنده توتدئم وِ دینگه حئوانئنگ اؤزوٌنده اوُنونگ کؤشک داشباسماسئدئغئنئ وِ شوُندان باشغا بو یرده حیچ حیلی چاپحانانئنگ بوُلماندئغئنئ بیلیپ غالدئم" . یِری گِلِنده آیتساق، حئوا چاپحاناسئ بیلِن ایچگین تانشان ا.ن.ساموُیلوُویچینگ اؤزوٌنینگ حِم بو مِسِلأ داحئللئ ایشلِرینده ایلکینجی چاپچئ آتاجان ابدالوُوئنگ آدئنئ توتمانلئغئنئ بِللِمِلیدیریس. یوُقاردا آغزالان مِسِله لِرینگ کأبیرلِرینینگ چؤزوٌلیشینینگ بیزینگ گوٌنلِریمیزده-ده XX آسئرئنگ باشلارئنداقئدان تاپاوودئ آزدئر.
شِیله-ده، 1874-1910-نجئ یئللار آرالئغئندا ایشلأن حئوا داشباسماسئنئنگ نِشیر اِدن کیتاپلارئنئنگ جِملِیجی کاتالوُغئ، حِر بیر کیتابئنگ گینگیشلِیین تِسویری بیلِن دوٌزوٌلسه جودا اوُنگات بوُلاردئ. دوٌنیأ تِجریبِسینده، آداتچا، شونگا مِنگزِش مِسِله لِر شِیله چؤزوٌلیپدیر. ِاگِر نوسغا حؤکموٌنده گؤرکِزمِلی بوُلسا، اوُندا ایلکینجی توٌرک چاپچئسئ ائبرایئم موتِفِرریقانئنگ نِشیراِدن کیتاپلارئنئنگ أحلیسینه ایراتئنلئقدا گینگیشلِیین تِسویر یازئلئپدئر .
حئوا داشباسماسئ بیلِن باغلئ أحلی ماغلوماتلارئ ایلیک-دوٌومه اؤورِنمِزدن، اوُنونگ بیتیرِن مدنی حئزماتلارئنا دوُلئ حِم آنئق باحا بِرمِک موٌمکین دأل.
2. توٌرکمِن آتاجان آبدالوُو اوُرتا
آزییانئنگ ایلکینجی چاپچئسئدئر
حئوا داشباسماسئ بیلِن باغلئ حِنیز اؤورِنیلمِدیک مِسِله لِرینگ بیری حِم اوُنونگ ایلکینجی چاپچئسئ آتاجان آبدالوُوئنگ (1856-1927) اؤمری وِ دؤرِدیجیلیگیدیر. مألیم بوُلشونا گؤرأ، دوٌنیأنینگ أحلی یورتلارئندا دیین یالئ دسلاپ مِتبِچیلیک ایشینی باشلان آداملارا اینگ مِشحور تارئحئ شاحسلار حاتارئندا اولئ حوُرمات غوُیولیار. ایلکینجی چاپچئلارئنگ آتلارئ دوٌرلی ائلمئ وِ مدنی جِمغئیِتلِره، یوُقارئ اوُقوو جایلارئنا، ائلمئ-بارلاغ اینستیتوتلارا، کیتاپحانالارا، کؤچه لِره وِ غایرئ یرلِره داقئلیار، اوُلارا یادئگأرلیکلِر دیکیلیأر. مئسال اوٌچین، یِوروُپا یورتلارئنئنگ حِر بیرینینگ اؤز ایلکینجی چاپچئسئ بار. اوُلارا شوُل یورتلارئنگ پایتاغتلارئنئنگ اینگ گؤزِل مِیدانلارئندا یادئگأرلیکلِر غوُیلوپدئر. کأحالاتلاردا، اوُل یا-دا بِیلِکی بیر یوردئنگ ایلکینجی چاپچئسئنا بیرنأچه یادئغگأرلیکلِرینگ دیکیلِن یاغدایلارئنا حِم دوش گِلیأریس. حوسوسان-دا، ایلکینجی نِمس چاپچئسئ ای.گوتِنبِرگه گِرمانییانئنگ ایری شأحِرلِرینینگ أحلیسینده دیین یالئ یادئگأرلیکلِر بینا ِادیلیپدیر .اینگ ِاساسئ زاتلارئنگ بیری، اوُل حِم، ایلکینجی چاپچئلارئنگ اؤمری وِ میللی مِتبِچیلیگی باشلاماقدا بیتیرِن حئزماتلارئ ایلیک دوٌومه اؤورِنیلیپ، کؤپ سانلئ ائلمئ ایشلِر یازئلئپدئر. "مِتبِچیلیگینگ اوُیلانئپ تاپئلئشئ حِم-ده ایلکینجی بِییک آچئش اِدن ای.گوتِنبِرگ حاقئندا یازئلان ِادبییاتلارئنگ سؤزوٌنگ دوُلئ مانئسئندا آنگئرسئ-بأرسی یوُقدئر. بو مِسِله لِره باغئشلانان وِ حأزیرکی دؤوروٌنگ تالابئنئ اؤدأپ بیلیأن گؤرکِزیجی دوٌزوٌلمأندیر. بارئپ - 1886نجئ یئلدا گوُللاندییالئ آنتوُنیی وان در لین-ده گوتِنبِرگه باغئشلانان 1099 سانئ کیتاپلارئ وِ ماقالالارئ حاسابا آلئپدئر. 1942-نجی یئلدا "مِتبِچیلیگینگ اوُیلانئپ تاپئلئشئ" آتلئ ِادبییات گؤرکِزیجیسینی دوٌزِنلِر دوگلاس ماکمِرتری وِ اوُنونگ ایشگأرلِری بو سانئ 3228-ِ چِنلی یتیریپدیرلِر. شوُندان بأری گِچِن دوُلئ بوُلمادئق 50 یئلئنگ دوُوامئندا نِشیر اِدیلن ِادبییاتلارئنگ سانئ اوٌچ ِاسسه آرتئپدئر" . ایلکینجی اوُرس چاپچئسئ ایوان فیوُدوُروُو حاقدا-دا جودا کؤپ ائلمئ ایشلِر یازئلئپدئر، اوُنگا موُسکوانئنگ گؤزِل مِیدانلارئنئنگ بیرینده قاشانگ یادئگأرلیک دیکیلیپدیر. آدئ توتولان چاپچئلارئنگ بیرینجیسینینگ حوُرماتئنا گِرمانییادا 1926-نجئ یئلدان بأری "گوتِنبِرگ جاحربوسح" („گوتِنبِرگ یئلناماسئ")، ایکینجیسینینگ شانئنا بوُلسا، 1976-نجئ یئلدان بأری "Фёдоровские чтения"("فیوُدوُروُو اوُقایئشلارئ") آتلئ حالقآرا ائلمئ نِشیرلِر چاپ ِادیلیپ گِلینیأر.
آتاجان آبدالوُو حِم اوُرتا آزییا اوٌچین شِیله حوُرماتا مئناسئپ آدام-لارئنگ بیریدیر. ِامما غئنانساق-دا، بو چاپچئنئنگ اؤز مِتبِچیلیک ایشینه باشلان دؤوروٌندن بأری 130 یئلا غوُلای واغت گِچِن حِم بوُلسا، اوُنونگ اؤمری وِ دؤرِدیجیلیگی سوُوِت دؤوروٌنده ائلمئ نوقدای نازاردان یتِرلیک درِجِده اؤورِنیلمأندیر، آدئنئ ِابِدیلِشدیرمِک بوُیونچا-دا حیچ یرده حیچ حیلی چأرِلِر گؤروٌلمأن گِلیأر. ِاگِر-ده بیز 1956-نجئ یئلدا پروُف. گ.ن.چابروُوئنگ "اؤزبِک مِتبِچیلیگینینگ گؤزباشئندا" آتلئ غئسغاجئق ماقالاسئندا شوُل یئل آ.آبدالوُوئنگ دوُغلان گوٌنوٌنه 100 یئل دوُلیاندئغئنئ نئغتاپ، بو سنه "اؤزبِک حالقئنئنگ مدنی تارئحئنئنگ مِرجِن ساحئپالارئنئ بیزِ یاتلادیار" دیین سؤزلِرینی گؤز اؤنگوٌنده توتماساق، اوُندا بو مِسِله بارادا سوُنگقئ بیر آسئرئنگ دوُوامئندا دیل یاران آدام بوُلماندئر. شوُنونگ اوٌچین حِم آ.آبدالوُوئنگ آدئ وِ مِتبِچیلیک ایشی بوُیونچا بیتیرِن حئزماتلارئ اؤزبِگیستانئنگ وِ توٌرکمِنیستانئنگ گینگ اوُقئجئلار کؤپچوٌلیگینه دأل، حاتدا بو یورتلارئنگ اینتِللیگِنسییاسئنئنگ حِم آغلابا بؤلِگینه حِنیز بِللی دألدیر. شو گوٌنکی گوٌن حِم بو شاحس بارادا بیزینگ بیلیأن زاتلارئمئز XX آسئرئنگ باشئنداقئدان آز تاپاووتلانیار. حوسوسان-دا، اوُنونگ تِرجیمه حالئ حاقدا دینگه آشاقداقئ اوجئپسئزجا ماغلوماتلار بِللیدیر: اوُل 1856-نجئ یئلدا دوُغلوپ، 1927-نجی یئلدا دوٌنیأدن اؤتوٌپدیر. باشلانغئچ بیلیمی یرلی موسولمان مِکدِبینده آلئپدئر، مِدرِسِده اوُقاپدئر. اوُرس غوُشونلارئنئنگ 1873-نجی یئلداقئ حئوا یؤریشینینگ نِتیجِسینده آمئدِریانئنگ آشاق آقئمئنئنگ ساغ کِنارئندا اوُرس حاربئلارئ تاراپئندان ِاساسلاندئرئلان پِتروُ-الِکساندروُوسک (حأزیرکی دؤرتگوٌل شأحِری) دییلیپ آتلاندئرئلان بِرکیتمه غالاسئندا شوُل یئلدا آچئلان اوُرس وِ یرلی حالقلارئنگ چاغالارئ اوُقادئلیان مکدِپده اؤز بیلیمینی غئسغا واغتلایئن حِم بوُلسا دوُوام ِادیپدیر. ایلکیبادا اؤز اوسسادئ ِایرانلئ ائبرایئم سوُلتان دیین آدام بیلِن (اوُلارئنگ نأچه واغت بیله لیکده ایشلأندیگی بِللی دأل(، سوُنگ بوُلسا اؤزباشداق حئوا داشباسماسئندا یارئم آسئردان-دا کؤپرأک واغتئنگ دوُوامئندا ایشلأپ، کؤپ کیتاپلارئ نِشیر ِادیپدیر. "داشباسما گِرِک بوُلان زاتلار اوٌچین اوُل اؤز حوسوسسئ سِریشده لِرینی سارپ ِادیپدیر" .
ماغارئفچئ حِم چاپچئ آ.آبدالوُو حوُرِزم حالق سوُوِت رِسپوبلیکاسئندا (1920-1924-نجی یی.)مِتبِچیلیک ایشینی یوُلا غوُیان ِاساسئ آداملارئنگ بیری بوُلوپدئر. اوُنونگ گؤنوٌدن-گؤنی یوُلباشچئلئق ِاتمِگینده حِم غاتناشماغئندا بو رِسپوبلیکادا اؤزبِک وِ توٌرکمِن دیللِرینده کیتاپلار وِ دؤووٌرلِیین نِشیرلِر چاپ ِادیلیپدیر. حاتدا اوُل ححسر(حوُرِزم حالق سوُوِت رِسپوبلیکاسئ)-نئنگ قاغئز پولئنئ حِم نِشیر ِادیپدیر، بو یاش دؤولِت اوٌچین کؤپ مِتبِچی حوٌنأرمِنلِری تاییارلاپدئر. آ.آبدالوُو اؤمروٌنینگ آحئرئندا ایل آراسئندا گینگدن بِللی، اولئ حوُرماتدان پِیدالانیان آدام بوُلوپدئر. اؤزوٌنینگ کأمیل حِم آراسسا ایشلِری وِ حالق کؤپچوٌلیگینی بیلیملی-سوُواتلئ ِاتمِکده بیتیرِن حئزماتلارئ اوٌچین اوُل1924-نجی یئلدا ححسر-نینگ "غئزئل زأحمِت"اوُردنی بیلِن سئلاغلانئپدئر .
ِالبِتده، آ.آبدالوُو یالئ توتوش اوُرتا آزییانئنگ مدنی اؤسوٌشینده اؤچمِجِک ائز غالدئران اولئ تارئحئ شاحسئنگ دورموشئ وِ دؤرِدیجیلیگی بارادا بواوجئپسئز ماغلوماتلارئ بیلمِکلیک یتِرلیک دألدیر. بیز حِنیز اوُنونگ دوُغلان یرینی، ماشغالا دورموشئنئ، مانئلئ اؤمروٌنینگ واجئپ واقالارئنئ حِم-ده یارئم آسئردان-دا غوُوراق واغتئنگ دوُوامئندا مِتبِچیلیک بیلِن مِشغول بوُلان دؤوروٌنده(1874-1927نجی یی.)جِمی نأچه سانئ وِ نأحیلی مازمونلئ کیتاپلار چاپ اِدندیگینی دوُلئ وِ آنئق بیلمِیأریس. بو چاپچئ بیلِن باغلئ شونگا مِنگزِش وِ بِیلِکی أحلی مِسِله لِر گینگیشلِیین حِم-ده جیکمه-جیک اؤورِنیلمِلیدیر، ماقالالاردئر کیتاپلار یازئلمالئدئر. حأزیرلیکچه بیز، ِادیل یارئم آسئر موندان اؤنگکی دؤووٌرده بوُلشئ یالئ، آ.آبدالوُو بارادا آنئق وِ دوُکومِنتال چِشمِلِرینگ یتِرلیک درِجِده آغتارئلمانلئغئ، اِله سالئنمانلئغئ وِ ائلمئ دوُلانئشئغا گیریزیلمأنلیگی سِبأپلی، اوُنونگ بیلِن باغلئ کأبیر مِسِله لِر بوُیونچا چاقلاما پیکیرلِری اؤنگه سوٌرمِک بیلِن چأکلِنمِلی بوُلیارئس. مئسال اوٌچین، ِاگِر-ده بیز آ.آبدالوُوئنگ 1873-نجی یئلدا حِنیز 17 یاشلئ یتگینجِک اوُغلانقا پِتروُ-الِکساندروُوسک (دؤرتگوٌل) شأحِرینده اوُرس مِکدبینده اوُقاندئغئنئ گؤز اؤنگوٌنده توتساق، اوُندا بو چاپچئنئنگ دوُغلان وِ اؤنوٌپ-اؤسِن یرینینگ حِم شو سِبیت بوُلاندئغئنئ گوٌمان ِاتمِک موٌمکین. شونونگ بیلِن باغلئ ینه-ده بیر مِسِلأنی اوُرتا آتماقچئ بوُلیارئس. حئوا چاپحاناسئ بارادا بیرنأچه ماقالالار یازان پروُف. گ.ن.چابروُو (1904–1984) 1974-نجی یئلدا آشغاباتدا دؤرِدیجیلیک ساپارئندا بوُلان ماحالئندا (اوُل شوُندا بیزینگ تِکلیبیمیز بوُیونچا بیزینگ اؤیوٌمیزده یاشاپدئ) اؤزآرا سؤحبِتدشلیکلِرینگ بیرینده آ.آبدالوُوئنگ میللِتینینگ توٌرکمِن بوُلاندئغئنئ بیزه آیدئپدئ. دوُغروسئ، بو حابارا شوُل واغت وِ اوُندان سوُنگقئ یئللارئنگ دوُوامئندا دوُلئ اوٌنس بِرمِدیک وِ اوُنئ آنئقلاماق بوُیونچا بار بوُلان أحلی موٌمکینچیلیکلِردن حِنیزه چِنلی پِیدالانمادئق حِم بوُلساق، بو ماغلوماتئ اؤزوٌمیزینگ 1993-نجی یئلدا آشغاباتدا چاپ اِدیلن "Издательское дело в дореволюционном Туркменистане" آتلئ کیتابئمئزدا بِللأپ گِچیپدیک (17-نجی ساح.). بو گوٌنکی گوٌن گ.ن.چابروُوئنگ بِرِن ماغلوماتئنئنگ اوٌستوٌنه شِیله چاقلامانئ غوُشماق ایسلِیأریس: دؤرتگوٌل شأحِرینینگ بیزینگ گوٌنلِریمیزده-ده غوُنگشئ اؤزبِگیستان دؤولِتینینگ چأکلِرینده توٌرکمِنلِرینگ یاشایان اینگ ِاساسئ یرلِرینینگ بیریدیگینی گؤز اؤنگوٌنده توتوپ، مِگِرِم، بو حابار حاقئقاتدان داشدا بوُلماسا گِرِک دیییپ حاساپ ِادیأریس. ِامما، بو مِسِله نأحیلی چؤزوٌلأینده-ده، توٌرکمِنلِر حِم، ِادیل اؤزبِکلِر یالئ، آ.آبدالوُوئ اؤزلِرینینگ ایلکینجی چاپچئسئ دیییپ شو آشاقداقئ سِبأپلِره گؤرأ حاساپلاپ بیلِرلِر. بیرینجیدن، حئوا حانلئغئ XVآسئردان تأ 1924-نجی یئلئنگ آحئرئنا چِنلی دینگه بیر اؤزبِکلِرینگ دأل، ِایسِم توٌرکمِنلِرینگ وِ غاراغالپاقلارئنگ حِم دؤولِتی بوُلوپدئر. حأزیرکی توٌرکمِن دؤولِتینینگ داشوُغوز وِلایاتئ شوُل اوزاق دؤوروٌنگ دوُوامئندا بو حانلئغئنگ دوٌزوٌمینه گیریپ گِلیپدیر، اوُنونگ سئیاسئ، مدنی وِ آیراتئن حِم حاربئ دورموشئندا ِاساسئ وِزیپِه لِری یرینه یتیریپدیر. ایکینجیدن، حئوا چاپحاناسئنئنگ اینگ ایلکینجی نِشیر اِدن کیتاپلارئنئنگ آراسئندا توٌرکمِن شاحئرلارئنئنگ ِاسِرلِری حِم بوُلوپدئر. اوُلاردان، 1880-نجی یئلدا چاپ اِدیلن ایکی سانئ کیتابئ – فوزولئنئنگ وِ راجئنئنگ "دیوانلارئنئ" گؤرکِزسه بوُلار. اوٌچوٌنجیدن، ححسر-نئنگ دوُوام اِدن دؤوروٌنده 1920-1924 -نجی یی. حِم بو دؤولِتده، ِاساسان، اؤزبِک وِ توٌرکمِن دیللِرینده مِتبوغات ِاسِرلِری نِشیر ِادیلیپدیر. اوُلارئنگ حِم أحلیسینی آ.آبدالوُو چاپ ِادیپدیر.
آ.آبدالوُو حاقئندا گوٌرروٌنگ اِدیلنده بیز ینه-ده بیر مِسِلأنی غوُزغامالئ بوُلیارئس. غئنانساق-دا، سوُوِت دؤولِتینینگ دوُوام اِدن دؤوروٌنده -1917-1991)نجی یی.) اوُنونگ مِرکِزینده وِاوُرتا آزییا رِسپوبلیکالارئندا غوُیبِریلِن اومومئ حأسییتدأکی وِ یؤریتِلِشدیریلِن سوُراغ-جوُغاپ نِشیرلِرینده آ.آبدالوُوئنگ آدئ اؤزوٌنینگ مئناسئپ اوُرنونئ ِایِلِمأندیر. مئسال اوٌچین، "اولئ سوُوِت ِانسیکلوُپِدییاسئنئنگ" 3-نجی نِشیرینینگ 26-نجئ توُموندا یرلِشدیریلِن "اؤزبِک سوُوِت سوُسیالیستیک رِسپوبلیکاسئ" آتلئ اولئ گؤوروٌملی ماقالانئنگ "مِتبوغات" آتلئ بؤلوٌمینده (آوتوُرلارئ ر.ا. سافاروُو وِ او.یا.ایبراغیموُو) بو رِسپوبلیکانئنگ 1917-نجی یئلدان اؤنگکی دؤووٌردأکی مِتبِچیلیک ایشی بارادا حاقئقات بیلِن حیچ بیر جأحتدن غابات گِلمِیأن، بارئ-یوُغئ ایکی سؤزلِمی اوُقایارئس: "1917-نجی یئلئنگ اوُکتیابر رِووُلیوسییاسئنا چِنلی اؤزبِگیستانئنگ چأکلِرینده 25 سانئ چاقلانگجا مِتبِلِر وِ داشباسمالار بوُلوپ، اوُلار، ِاساسان، اوُرس حأکیمییتینینگ حاجاتلارئنا غوللوق ِادیپدیرلِر. 1913-نجی یئلدا 56 سانئ کیتاپ، 118 موٌنگ نوسغا بیلِن چئقارئلئپدئر. اوُلارئنگ 33 سانئسئ اؤزبِک دیلینده بوُلوپ، 79 موٌنگ نوسغادان ائبارات بوُلوپدئر" 507--نجی ساح. گؤروٌشیمیز یالئ، بو بؤلوٌمده حئوا داشباسماسئ وِ اوُنونگ چاپچئسئ آ.آبدالوُو بارادا دیل یارئلماندئر. شو توُمدا یرلِشدیریلِن "توٌرکمِن سوُوِت سوُسیالیستیک رِسپوبلیکاسئ" آتلئ یوُقارداقا مِنگزِش ماقالانئنگ "مِتبوغات" آتلئ بؤلوٌمینده 359-نجئ ساح. وِ XX آسئرئنگ 70-80-نجی یئللارئندا نِشیر اِدیلن "توٌرکمِن سوُوِت ِانسیکلوُپِدییاسئنئنگ" دگیشلی توُموندا، بیز، ِالبِتده،اوُرتا آزییانئنگ وِ توٌرکمِنلِرینگ ایلکینجی چاپچئسئ آ.آبدالوُو بارادا حایسئدئر بیر ماغلوماتا غاراشئپ حِم اوُتورمادئق.
اوُل شِیله-ده بوُلوپ چئقدئ، چوٌنکی، مدنییتیمیزینگ بو مِشحور شاحسئ توٌرکمِنلِره شوُل واغت حِم، حأزیر حِم بِللی دألدیر. مونونگ اؤزی بو ایکی ِانسیکلوُپِدییادا دینگه بیر توٌرکمِن حالقئنئنگ ِادبی وِ مدنی دورموشئنئنگ واجئپ ساحئپالارئنئنگ دأل، ِایسِم،اوُنونگ آراسئندان چئقان، دوٌرلی سِبأپلِره گؤرأ وِ دوٌرلی سِبیتلِرده، دوٌرلی ِاییاملاردا یاشاپ گِچِن کؤپسانلئ تارئحئ شاحسلارئمئزئنگ حِم حاسابا آلئنمادئق یاغدایلارئندا بوُلوپ گِچیپدیر. شوُنونگ اوٌچین حِم آ.آبدالوُوئنگ آدئنئنگ اوٌنسدن دوٌشوٌریلمِگی بیرینجی حِم یکه-تأک حادئسا دألدیر.
یؤنه، حِر حالدا، "توٌرکمِن سوُوِت ِانسیکلوُپِدییاسئندا" توٌرکمِن مدنییتینه وِ اوُنونگ مِتبِچیلیک سونغاتئنا حیچ حیلی داحئلئ بوُلمادئق، XV آسئردا یاشاپ گِچِن ایلکینجی اوُرس چاپچئسئ ای. فیوُدوُروُو1510-1583) حاقدا گینگیشلِیین ماقالا یرلِشدیریلیپ-211)نجی ساح.(، اؤز میللی چاپچئمئز آ.آبدالوُوئنگ آدئنئنگ توتولمان گِچیلمِگینینگ گِلشیکسیز بیر زاتدئغئنئ بِللأپ گِچمِک ایسلِیأریس.
اوُرتا آزییادا سوُنگقئ دؤووٌرلِرده غوُیبِریلِن سوُراغ-جوُغاپ نِشیرلِرینده دینگه "اؤزبِک سوُوِت ِانسیکلوُپِدییاسئنئنگ"ای-نجی توُموندا (داشکِنت، 1971، 12-نجی ساح.( آ.آبدالوُو بارادا، اوُنونگ اوُرتا آزییا سِبیتینده باشلان آجایئپ مدنی تأزه لِگینه وِ بیتیرِن حئزماتلارئنا باحا بِرمِیأن، آشاقداقئ ایکی جوٌملأنی اوُقایارئس: "آبدالوُو اوُتاجوُن (1856-1927) – بیرینجی اوزبِک ماتباآچیسی. ماتباآچیلیک فاوُلییاتینی /کأرینی 1874 ییلدان - حیوا شاحریدا اوُچیلغان لیتوُغرافییادا ایشلاشدان بوُشلاغان. اونینگ بِووُسیتاایشتروُکیدا /یوُلباشچئلئغئندا 1870-1880 یئللاردا حوُرازمدا آ.ناووُیینینگ "حامسا" سی، مونیس وِ کوُمیل حوُرِزمیی-لارنینگ دهووُنلارئ کابی آسارلار بیرینچی مارتا تاشبوُسمادا کوپا یتیریلغان". بو حأسییتناما جودا غئسغا وِ أحلی جأحتدن قاناغاتلانارلئ دألدیر. اوُندا آ.آبدالوُوئنگ 1874-نجی یئلدان باشلاپ نِشیر اِدن ایلکینجی کیتاپلارئ حِم آغزالماندئر. بو چاپچئنئنگ سوراتئنئنگ بیزینگ گوٌنلِریمیزه چِنلی گِلیپ یتِندیگینه سِرِتمِزدن ِانسیکلوُپِدییانئنگ دگیشلی ساحئپاسئندا اوُنگا یر بِریلمأندیر. دییمِک، توتوش اوُرتا آزییانئنگ مدنی دورموشئندا تأزه بیر ِاییامئ باشلان آدامئنگ سارپاسئ، دینگه بیر مدنییتده، ائلئمدا، ِادبی دؤرِدیجیلیکده ائز غالدئران شاحسلارئنگ آراسئندا دأل، حاتدا، اوُنلارچا وِ یوٌزلِرچه آداتئ زأحمِت
غاحرئمانلارئنئنگ حاتارئندا-دا توتولماندئر. آ.آبدالوُوا یرلی مِتبوغاتدا بوُلان شِیله تاغاشئقسئز غاتناشئق، ِالبِتده،اوُل حاقدا بِللی بوُلان ماغلوماتلارئنگ سوُوِت دؤولِتینینگ مِرکِزی مِتبوغاتئندا حِم اؤز بِیانئنئ تاپماغئنا پأسگِلچیلیک بِریپدیر. حوسوسان-دا، 1982-نجی یئلدا موُسکوادا غوُیبِریلِن "Книговедение. Энциклопедический словарь" آتلئ یؤریتِلِشدیریلِن نِشیرِ آ.آبدالوُو اوُرتا آزییا سِبیتینده یرلی دیللِرده مِتبِچیلیک ایشینی باشلان شاحس حؤکموٌنده-ده، توٌرکمِن وِ اؤزبِک حالقلارئنئنگ ایلکینجی چاپچئسئ حؤکموٌنده-ده گیرمأندیر. اوُنونگ "اؤزبِک سوُوِت سوُسیالیستیک رِسپوبلیکاسئ" آتلئ ماقالاسئنئنگ "مِتبِچیلیگینگ باشلانئشئ" دیین بؤلوٌمینده، اؤنگکی سالغئلانان ایشلِریمیزده بوُلشئ یالئ، حئوا داشباسماسئ بارادا اوٌچ سانجاق غئسغاجئق سؤزلِم یرلِشدیریلیپدیر. اوُلاردا شِیله دیییلیأر: "اوُرتا آزییادا ایلکینجی داشباسما 1874-نجی یئلدا حئوادا ِاساسلاندئرئلئپدئر. اوُندا نِشیر اِدیلن وِ بیزینگ گوٌنلِریمیزه چِنلی گِلیپ یتِن کیتاپ آ.نوُوایئنئنگ اؤزبِک دیلینده 1880-نجی یئلدا چاپ اِدیلن "حامسا" (بأش پوُِیما آتلئ ِاسِریدیر)541-نجی ساح.. گؤرشوٌمیز یالئ، بو یرده-ده آ.آبدالوُوئنگ آدئ توتولماندئر.اوٌستِسینه-ده، بِیلِکی کؤپ ایشلِرده بوُلشئ یالئ، آ.آبدالوُوئنگ بو چاپحانادا نِشیر اِدن ایلکینجی کیتابئ حاقدا حِم ماغلومات بِریلمأندیر.
ِالبِتده، یرلی وِ سوُوِت دؤولِتینینگ مِرکِزی نِشیرلِرینده غوُیبِریلِن بو نوُغسانلئقلارا، ایلکینجی نوُباتدا، اوُرتا آزییانئنگ ائلمئ جِمغئیتچیلیگی جوُغاپکأردیر. حوسوسان-دا، حئوا چاپحاناسئنئنگ ایلکینجی چاپ اِدن کیتابئ، باشغاچا آیدانئمئزدا، اوُرتا آزییادا یرلی دیللِرده آراپ ِالیپبییینده مِتبِچیلیگینگ باشلانغئچ سنه سی باراداقئ مِسِله، یوُقاردا بِللأپ گِچیشیمیز یالئ، بارئپ 1971-نجی یئلدا ائلمئ ِاساسدا آنئق چؤزوٌلِن حِم بوُلسا، 80-نجی یئللارئنگ اوُرتالارئنا چِنلی بو سِبیتده، آیراتئن حِم اؤزبِگیستاندا، غوُیبِریلِن ائلمئ ایشلِرده نأدوُغرئ ماغلوماتلار بِرلیپ گِلنیپدیر. اوُلارئنگ اوٌستی بیلِن سوُنگ بو یالنگئش تاسسئقلامالار، یوُقاردا آتلارئ توتولان اوُرسیتینگ نِشیرلِرینینگ ساحئپالارئنا گِچیپدیر. آسلئیِتینده، بو یاغدای اوُرتا آزییادا مِتبِچیلیک ایشینینگ تارئحئنئ اؤورِنمِکلیگه کِمباحا غارالماغئنئنگ نِتیجِسی بوُلوپدئر.
دوٌنیأنینگ مدنییتلی اولئ وِ کیچی حالقلارئنئنگ أحلیسینده میللی مِتبِچیلیگی باشلان آداملارا اولئ سارپا غوُیولیار. "حیچدن - گیچ یاغشئ" دیییلیشی یالئ، آ.آبدالوُوئنگ اؤمروٌنی، دؤرِدیجیلیگینی، کیتاپ نِشیر ِاتمِکده، مِتبوغاتئ اؤسدوٌرمِکده بیتیرِن حئزماتلارئنئ اؤورِنمِکده، اوُلارا باحا بِرمِکده بیزینگ کؤپ ایشلِر ِاتمِگیمیز گِرِک. بو وِزیپِلِری بِرجای ِاتمِک اوٌچین حالقارا "آبدالوُو اوُقایئشلارئ" آتلئ ائلمئ کوُنفِرِنسییالار گ�
منبع:www.turkmenMiras.ir
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی