بنیاد مختومقلی فراغی

ﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪدﺳﺖ ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺤﻮﻟﻲ ﻋﻤﻴﻖ دراﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﭘﺪﻳﺪ آوردﻛﻪ ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان آن راﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ و ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬارﺗﺮﻳﻦ روﻳﺪاددر ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ دﻳﺎرﻧﺎﻣﻴﺪ. اﻳـﻦ روﻳـﺪادﻋـﻼوهﺑـﺮﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﺎﺧﺘﺎرِ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻳﺮان و ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ آن ﺑﻪﻗﻠﻤﺮو دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ، ﭘﻴﺎﻣﺪﻫﺎي دﻳﮕـﺮيﻧﻴـﺰداﺷﺖ: ﻣﺮزﻫﺎيﺳﻴﺎﺳﻲ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻴﺪ، اﻗﻮاﻣﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﺪﻳﺪ وارداﻳﺮان ﺷﺪﻧﺪ، ﻧﻈﺎم ﺧـﺎﻧﻮادهو ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﻘﻮﻗﻲ دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ زﺑﺎن رﺳﻤﻲ، ادﺑﻲ و دﻳﻨﻲ اﻳﺮان ﻗـﺮارﮔﺮﻓـﺖ. اﻳﻦ زﺑﺎن درﻋﺮﺻﺔﻧﻮﺷﺘﺎرادﺑﻲ و ﻧﻪﮔﻔﺘﺎرروزﻣﺮه ﺣﻜﻢﻓﺮﻣﺎ ﺷﺪ، اﻟﻔﺒـﺎ و ﺧـﻂﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﻪﻣﻮازاتآن درﻣﻴﺎن اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﻧﺘﺸﺎرﻳﺎﻓﺖ و اﻟﻔﺒﺎيﭘﻴﺸﻴﻦ آراﻣﻲ ـﭘﻬﻠﻮيرا ازﻣﻴـﺪان ﺑـﻪدرﻛﺮد. ﻳﻜﻲ ازﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪﻫﺎي ﻓﺘﻮﺣﺎت دراﻳﺮان اﻧﺘﺸﺎردﻳﻦ اﺳﻼمدرﻣﻴـﺎن ﻣـﺮدمﺑـﻮد. دﻳﻦ ﺟﺪﻳﺪ ﺑﻪﻋﻠﺖﻫﺎيﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﻣﻴﺎن آﻧﻬﺎرﺧﻨﻪﻛﺮد و ﺑﺎﻋﻘﺐ راﻧﺪن دﻳـﻦﻫـﺎي راﻳـﺞدراﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ را ﻓﺮاﮔﺮﻓﺖ.از ﺟﻤﻠﻪﻋﺮﺻﻪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪدﭼﺎردﮔﺮﮔﻮﻧﻲ ﺷﺪ ﻋﺮﺻـﺔﻫﻮﻳـﺖ اﻳﺮاﻧـﻲ اﺳـﺖ. ﺗﻐﻴﻴﺮﻫـﺎيﻋﻤﻴﻖ، ﺳﺎﺧﺘﺎريو ﭼﻨﺪﺑﻌﺪيﻛﻪدرﭘﻲ ﻓﺘﺢ اﻳﺮان رخ ﻧﻤﻮد، ﺑﺮﺧﻲ ازﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﻋﻨﺼـﺮﻫﺎيﺗﺸﻜﻴﻞدﻫﻨﺪةﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ درﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳـﺘﺎن رادﮔﺮﮔـﻮن ﻛـﺮدﻳـﺎ ﺑـﻪﻧـﺎﺑﻮدي ﻛﺸـﺎﻧﺪ ﻛـﻪﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬﺎﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از ﺳﺮزﻣﻴﻦ/ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ،دوﻟﺖ و دﻳﻦ. ﺑـﺎ ازﻣﻴـﺎن رﻓـﺘﻦ ﻣﺆﻟﻔـﻪﻫـﺎﻳﻲﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ/ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ، ﺑﻪﻣﻌﻨﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻛﻠﻤﻪ،دوﻟـﺖ اﻳﺮاﻧـﻲ و درﭘـﻲ آن ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻳﻜـﻲ ازﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ رﻛﻦﻫﺎي ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻴﺎن درﻋﻬﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻳﻌﻨﻲ دﻳﻦ،ﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧـﻲ دﭼـﺎرﺑﺤـﺮانﺷﺪ،زﻳﺮا اﻳﻦ ﺳﻪازﻳﻚ ﺳﻮ ﺑﺎﻋﺚ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ و ﺗﺸﺎﺑﻪدرداﺧﻞ و ﺑﺎ «ﺧـﻮدي» و از ﺳـﻮيدﻳﮕﺮ، ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻳﺰ و ﺗﻔﻜﻴﻚ در ﺧﺎرج و ﺑﺎ «دﻳﮕﺮي» ﻣﻲﺷﺪ. ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ، ﭘـﺲازﻓـﺘﺢ اﻳـﺮاندﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪﺑﺮ اﻳﻦ ﺳﻪﻣﺆﻟﻔﻪ، اﻳﺮاﻧﻲ را از«دﮔﺮ» آﻧﻬﺎ ﺗﻤﻴﺰ داد.

اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪﺑﻪاﻳﻨﻜﻪدرﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺶ رو ﭼﻪ واﻛﻨﺸﻲ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ ﺑﻪ ﺳـﻪدﺳـﺘﺔاﻳﺮانﮔﺮاﻳﺎن، اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن و اﻳﺮان-اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. دﻟﻴﻞﻫﺎ و ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲ ﺑـﺮوزﺑﺤﺮان ﻫﻮﻳﺖ، وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﻳﻦ ﺳﻪﮔﺮوه و ﻧﮕﺮش ﻫﻮﻳﺘﻲ ﻳﻜﻲ ازاﺳﻼمﮔﺮاﻳـﺎن، اﺑﻮرﻳﺤـﺎنﺑﻴﺮوﻧﻲ، ازﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦﺑﺤﺚﻫﺎي اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪاﺳﺖ.

ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪﻣﻘﺎﻟﻪدرﭘﻲ ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﻳﻲﺑﻪآﻧﻬﺎﺳﺖ ﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:

1. اﻳﺮاﻧﻴﺎن درروﺑﻪرو ﺷﺪن ﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﻫﻮﻳﺘﻲ ﻧﺎﺷﻲ ازﻓﺘﺢ اﻳﺮان ﺑﻪدﺳﺖ ﻋـﺮبﻫـﺎ ﭼـﻪواﻛﻨﺸﻲ ﻧﺸﺎن دادﻧﺪ؟

2. ﺟﺎﻳﮕﺎه اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ درﻫﻮﻳﺖﺳﺎزي اﻳﺮاﻧﻴﺎن دردورة ﺑﻌﺪ ازاﺳﻼمﻛﺠﺎﺳﺖ؟ﺑﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ، او در ﺟﺎﻳﮕﺎه ﻳﻜﻲ ازﻧﺨﺒﮕﺎن ﻋﻠﻤﻲ اﻳﺮان ﭼﮕﻮﻧﻪﺑـﻪﺑﺤـﺮان ﭘـﻴﺶ رو ﭘﺎﺳﺦ داد؟

ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎياﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪﻋﺒﺎرت اﻧﺪ از:

1. اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﭘﺎﺳﺦﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﻲ اراﺋﻪﻛﺮدﻧـﺪ و در ﺟﻤـﻊﺑﻨـﺪي، ﺑﺮﺧـﻲ ﺑـﺮ ﭘﺎﻳـﺔاﻳﺮاﻧﻴـﺖ(اﻳﺮانﮔﺮاﻳﺎن) و ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔاﺳﻼﻣﻴﺖ (اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن) ﺑﻪﻣﻌﺮﻓﻲ ﺧﻮدﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ و دﺳـﺘﻪايﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﺣﻔﻆوﻳﮋﮔﻲﻫﺎياﻳﺮاﻧﻲﺧﻮد و ﻗﺒﻮل اﺳﻼم(اﻳﺮان-اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن) ﺳﻌﻲدرآﺷـﺘﻲدادناﻳﻦدو داﺷﺘﻨﺪ. 

2. ﺑﻴﺮوﻧﻲ ازاﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن ﺑﻮد و درﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪﺑﺤﺮان ﭘﻴﺶ رو، ﺑﺎردﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧـﻲ ﺧـﻮد،ﻫﻮﻳﺘﻲازﻧﻮع اﺳﻼﻣﻲﺑﺮﮔﺰﻳﺪ.

(١) رو ش اﻳﻦﺗﺤﻘﻴﻖ، ﺗﺮﻛﻴﺒﻲو ﺗﻠﻔﻴﻘﻲاﺳﺖ، ﻳﻌﻨﻲﺗﺮﻛﻴﺒﻲازروشﺗﺒﻴﻴﻨﻲ(ﻋﻠﺖﻳـﺎب) و روش ﺗﻔﺴﻴﺮي-ﺗﻔﻬﻤﻲ (ﻣﻌﻨﺎﻛﺎو) و ازﻫﺮ دو ﺑﺮايدرك ﭼﺮاﻳﻲو ﭼﮕـﻮﻧﮕﻲوﻗـﻮع ﺑﺤـﺮان ﻫﻮﻳﺖ ﺑﻌﺪ از ﺣﻤﻠﺔﻋﺮبﻫﺎ ﺑﻪاﻳﺮان و ﭘﺎﺳﺦ اﻳﺮاﻧﻴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳـﺖ. اﻳـﻦ ﭘـﮋوﻫﺶ درﺳﻄﺢ دادهﺷﻨﺎﺳﻲﺑﻪروش ﺗﺤﻘﻴﻖ اَﺳﻨﺎديﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ. ﻧﺨﺴـﺖ ﺑـﺎ اﺳـﺘﻔﺎده ازروش ﻋﻠﻤﻲ ﺗﺤﻘﻴﻖ درﺗﺎرﻳﺦ، اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻨﺒﻊﻫﺎيﻣﺨﺘﻠﻒ ﺟﻤـﻊآوري وﺳـﭙﺲدرﻣﺮﺣﻠـه ﮔﺰﻳﻨﺶدادهﻫﺎ، ﺑﺮ اﺳﺎس اﺻﻮل ﻧﻘﺪ ﺗﺎرﻳﺨﻲﻣﺘﻦﻫﺎ و ﻣﻨﺒﻊﻫـﺎ(ﻧﻘـﺪ داﺧﻠـﻲو ﺧـﺎرﺟﻲ)، ازﻣﻄﻠﺐﻫﺎيﻣﻮردﻧﻴﺎزاﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪ.

ﺑﺤﺮانﻫﻮﻳﺖدراﻳﺮان

دراﻳﺮان ﺑﺤﺮان ﻫﻮﻳﺖ زﻣﺎﻧﻲﺷﻜﻞﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪﺑﺮﺧﻲازﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦﻋﻨﺼـﺮﻫﺎيﻫﻮﻳـﺖ اﻳﺮاﻧـﻲﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﺮزﻣﻴﻦ/ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎ،دوﻟﺖ و دﻳﻦدرﻣﻌﺮضﺗﻐﻴﻴﺮ و ﺗﺒﺪﻳﻞﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻨﺪ ﻳﺎ ازﻣﻴﺎن رﻓﺘﻨﺪ. اﻳﺮان ﺟﺰ ﻧﻮاﺣﻲاﻧﺪﻛﻲازآن درﻛﻤﺘﺮ ازرﺑﻊ ﻗﺮن ﺑﻪاﺷﻐﺎل ﻋﺮبﻫﺎيﻣﺴﻠﻤﺎن درآﻣﺪ. درﺟﺮﻳﺎن ﻓﺘﻮﺣﺎت، ﺗﻤﺎمﻣﺮزﻫﺎيﺳﻴﺎﺳﻲو ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲاﻳﺮان درﻧﻮردﻳﺪه ﺷﺪ و اﻳﻦﺳـﺮزﻣﻴﻦدر

داﺧﻞ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺑﺰرگﺗﺮي ﺑﻪﻧﺎم ﺧﻼﻓﺖ اﺳﻼﻣﻲ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪدﻳﮕﺮ ﺗﻤﺎﻳﺰي ﻣﻴﺎن اﻳﺮان واﻧﻴﺮان درآن وﺟﻮدﻧﺪاﺷﺖ. دوﻟﺖ ﻧﻴﺰ ﻛﻪﻳﻜﻲازﭘﺎﻳﻪﻫﺎياﺻـﻠﻲﻫﻮﻳـﺖ، ﺑـﻪوﻳـﮋهﻫﻮﻳـﺖاﻳﺮاﻧﻲ در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣﻲآﻣﺪ، ﺑﺎ ﻗﺘﻞ آﺧـﺮﻳﻦﺷـﺎه اﻳـﺮان ﺑﺎﺳـﺘﺎن، ﻳﺰدﮔـﺮد ﺳـﻮم وﻓﺮوﭘﺎﺷﻲ ﺳﻠﺴﻠﺔ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ازﻣﻴﺎن رﻓﺖ. ﺑﺎ اﻳﻦ روﻳﺪاد،دﻳﮕﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎيﻫﻮﻳﺖ از ﺟﻤﻠﻪدﻳـﻦ

(ﻛﻪﺑﻪدوﻟﺖ ﺑﺴﻴﺎر واﺑﺴﺘﻪ و ﺑﻪﻗﻮﻟﻲ ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ آن ﺑﻮد)، ﻓﺮﻫﻨﮓ، آدابو ﺳـﻨﺖﻫـﺎ،زﺑـﺎن و ﺳﺮزﻣﻴﻦدرﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻬﺎﺟﻤﺎن و ﺑﻴﮕﺎﻧﮕﺎن ﺑﻲدﻓﺎع ﻣﺎﻧﺪﻧﺪ، ﺑﺮﺧﻲازآﻧﻬـﺎدرﻛﺸـﻤﻜﺶﻫـﺎ ﺑـﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪﻧﺪ و ﺑﺮﺧﻲدﻳﮕﺮ دوامﻧﻴﺎوردﻧﺪ. ﺑﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﻲدوﻟﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲدﻳﻦرﺳﻤﻲاﻳـﺮان،زرﺗﺸـﺘﻲﺟﺎيﺧﻮدرا ﺑﻪرﻗﻴﺐ ﺗﺎزهوارد ﺧﻮدﻳﻌﻨﻲاﺳﻼمداد. 

(1) Synthetic 

ﭘﺎﺳﺦﺑﻪ ﺑﺤﺮان

در ﺷﺮاﻳﻂاﺣﺴﺎس ﺧﻄﺮ، اﺿﻄﺮار و ﺑﺤﺮان، ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﻫﻮﻳﺖﺳﺎزيﺗﺸﺪﻳﺪ ﻣـﻲﺷـﻮد(ﺑﺸـﻴﺮﻳﻪ،188 :1383). درواﻗﻊ ﻫﻮﻳﺖﮔﺮوﻫﻲ واﻛﻨﺸﻲ درﺑﺮاﺑﺮ ﺗﻬﺪﻳﺪ از ﺧﻮدﺑﻴﮕـﺎﻧﮕﻲ و ﻣﺴـﺦ ﺑـﻪدﺳﺖ دﻳﮕﺮي اﺳﺖ (ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ، 111 :1380). اﻳﺮاﻧﻴﺎن درروﺑﻪرو ﺷﺪن ﺑﺎ ﺑﺤـﺮان ﭘـﻴﺶآﻣـﺪهواﻛﻨﺶﻫﺎيﻣﺨﺘﻠﻔﻲﻧﺸﺎن دادﻧـﺪ ﻛـﻪﺑـﺮ اﺳـﺎس آن ﻣـﻲﺗـﻮان آﻧﻬـﺎرادر ﺳـﻪﮔـﺮوهﻛﻠـﻲاﻳﺮانﮔﺮاﻳﺎن، اﻳﺮان-اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن و اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن ﺟﺎيداد. 

ﮔﺮوهﻧﺨﺴﺖ: اﻳﺮانﮔﺮاﻳﺎن

اﻳﻦﮔﺮوهﻛﺴﺎﻧﻲﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪﻧﺨﻮاﺳﺘﻨﺪ ﻳﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂﺟﺪﻳﺪ ﻛﻨﺎرﺑﻴﺎﻳﻨﺪ و ﺑﺎ ﻧﻔﻲو اﻧﻜﺎرآن ﺳﻌﻲ ﻛﺮدﻧﺪ ﻫﻤﭽﻨﺎن ﺧﻮدرا ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪﺑﺮ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎيﻫﻮﻳﺘﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻛﻨﻨـﺪ. ﺑـﻪﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ، اﻳﻦﮔﺮوه ﺑﺮ ﭘﺎﻳﺔاﻳﺮاﻧﻴﺖ ﺧﻮدﺑﺎ ﺑﺤﺮان ﭘﻴﺶآﻣﺪهروﺑﻪرو ﺷﺪﻧﺪ. 

ﮔﺮوه دوم: اﻳﺮان ـ اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن

اﻳﻦﮔﺮوه ازاﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﻼش ﻛﺮدﻧﺪ ﺑﺎ ﺷﺮاﻳﻂﺟﺪﻳﺪ ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻲﺷﺎﻳﺴـﺘﻪﻛﻨـﺎرﺑﻴﺎﻳﻨـﺪ و ﻣﻴـﺎناﻳﺮاﻧﻴﺖ و اﺳﻼمﻧﻮﻋﻲ ﺳﺎزش اﻳﺠﺎدﻛﻨﻨﺪ. ﺑﻪ ﺳﺨﻦ دﻳﮕﺮ، ﻧﻪﮔﺬﺷﺘﮕﺎﻧﺸﺎن را اﻧﻜﺎرﻛﺮدﻧﺪ وﻧﻪﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪﮔﺬﺷﺘﻪﺑﻪرد ﺷﺮاﻳﻂﺟﺪﻳـﺪ ﭘﺮداﺧﺘﻨـﺪ ﺑﻠﻜـﻪﻫـﻢ ﻋﻨﺎﺻـﺮيازاﻗـﻮامﺗﺎزه واردرا ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ و ﻫﻢ ﺑﻪﮔﺬﺷﺘﺔ ﺧﻮدﺑﺎﻟﻴﺪﻧﺪ و ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪﺑﺮ اﻳﺮاﻧﻴﺖ و اﺳـﻼﻣﻴﺖ، ﺧـﻮدرا

ﻣﻌﺮﻓﻲﻛﺮدﻧﺪ.

ﮔﺮوه ﺳﻮم: اﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن

اﻳﻦدﺳﺘﻪ ﺷﺎﻣﻞ اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪﻧﻪﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪدﻳﻦﺟﺪﻳﺪ درآﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻠﻜـﻪﮔﺬﺷـﺘﺔ ﺧـﻮدرادورة ﺟﻬﻞ، ﺷﺮك و ﭘﻠﻴﺪيﻣﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ و آن را اﻧﻜﺎرﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ. آﻧﻬﺎدر ﺷﺮاﻳﻂﺟﺪﻳـﺪ ﻏـﺮقﺷﺪه ﺑﻮدﻧﺪ و ﺧﻮدرا ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎيﺟﺪﻳﺪ و ﺑﻪﻃﻮرﻋﻤﺪهدﻳﻨﻲ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ. اﻳـﻦﮔﺮوه ﺑﻪاﺳﻼم،زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲو درﺑﺮﺧﻲﻣﻮﻗﻌﻴﺖﻫﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺮبﻣﻲﺑﺎﻟﻴﺪﻧﺪ،ﻋﺮبرا ﺑﺮاﺑﺮ ﺑـﺎاﺳﻼمﻣﻲﭘﻨﺪاﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪﻣﻘﺎﺑﻠﻪﺑﺎﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ ﻛـﻪﻗـﻮمﻋـﺮبرا ﺗﺤﻘﻴـﺮ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ. اﻳﺮاﻧﻴﺎﻧﻲﻛﻪﺑﻪاﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن و آﻧﭽﻪازآن ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮداﻓﺘﺨﺎرﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ ازﻧـﻴﺶﻗﻠـﻢ و زﺑـﺎناﻳﻦﮔﺮوهدراﻣﺎن ﻧﺒﻮدﻧﺪ ﻛﻪازﻣﻴﺎن آﻧﻬـﺎ ﻣـﻲﺗـﻮانﺻـﺎﺣﺐﺑـﻦﻋﺒـﺎد، اﺑـﻦﻗﺘﻴﺒـﺔدﻳﻨـﻮري،ﺑﺪﻳﻊاﻟﺰﻣﺎن ﻫﻤﺪاﻧﻲو اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲرا ﻧﺎمﺑﺮد

ﺑﺮﺧﻲ اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﻴﺮوﻧﻲ رادارايﮔﺮاﻳﺶﻫﺎياﻳﺮاﻧﻲﮔﺮيداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮ آناﻧﺪ ﻛﻪاو ﺑﻪاﻳﺮانو اﻳﺮاﻧﻲﺗﻌﺼﺐ و ﺗﻌﻠﻖ ﺧﺎﻃﺮ داﺷﺘﻪاﺳﺖ (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 69 :1362). اﻳﻦﮔﺮوه ﺑﻴﺶازﻫﻤـﻪﺑـﻪاﻧﺘﻘﺎداﺑﻮرﻳﺤﺎن ازاﺑﻦﻗﺘﻴﺒﺔدﻳﻨﻮرياﺳﺘﻨﺎدﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. اﺑﻮرﻳﺤﺎن درآﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪﺑﻪﻓﺮاﺧﻮرﺑﺤﺚ، ﺑﻨﺪيرا ﺑﻪﻧﻘﺪ ﻛﺘﺎبﺗﻔﻀﻴﻞ ﻋﺮبﺑﺮ ﻋﺠﻢ ﻧﻮﺷﺘﺔﻣﺤﻤـﺪﺑـﻦ ﻋﺒـﺪاﷲﺑـﻦ

ﻣﺴﻠﻢﺑﻦﻗﺘﻴﺒﺔ ﺟﺒﻠﻲاﺧﺘﺼﺎصداده و ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪدرآن ﻛﺘﺎبادﻋﺎﻛﺮدهﻛـﻪﺗﺎزﻳـﺎندرﻋﻠﻢ ﺳﺘﺎرهﺷﻨﺎﺳﻲو ﻧﺠﻮمﺑﺮ ﻋﺠﻢ ﺑﺮﺗﺮيداﺷﺘﻪاﻧﺪ و «ﻫﻤﭽﻨﻴﻦاﻳﺮاﻧﻴﺎن را ازاراذل اﻣـﻢ وﭘﺴﺖﺗﺮﻳﻦ ﻣﺨﻠﻮق داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ». اﺑﻮرﻳﺤﺎن اﻳﻦ ادﻋﺎﻫﺎرا ﻧﺎﺷﻲ ازﺗﻌﺼﺐ اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪداﻧﺴـﺘﻪ ودرردآﻧﻬﺎﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ: «اﻋﺮابازﻋﻠﻢ ﻫﻴﺄتﺟﺰ آن اﻧﺪازهﻛﻪﺑﺮزﻳﮕﺮان ﻫﺮ ﺑﻘﻌـﻪﻣـﻲداﻧﻨـﺪ،

ﭼﻴﺰيﺑﻴﺸﺘﺮ ﻧﻤﻲداﻧﻨﺪ» (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 370-369 :1377).

ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦ دﻓﺎﻋﻴﻪازﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎيﻧﺎدرﮔﻔﺘﻪﻫﺎيﺑﻴﺮوﻧﻲ در ﺣﻤﺎﻳﺖ ازاﻳﺮاﻧﻴﺎن درﺑﺮاﺑـﺮﺣﻤﻠﻪﻫﺎيﻋﺮبﻫﺎ و اﻳﺮاﻧﻲﻫﺎياﺳﻼمﮔﺮاﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪاو ﺑﻪﺗﻤﺎمﺗﺤﻘﻴﺮﻫﺎﻳﻲﻛـﻪدﻳﻨـﻮري در1 اﻳﻦاﺛﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪاﻳﺮاﻧﻴﺎن رواداﺷﺘﻪ

ﭘﺎﺳﺦﻧﮕﻔﺘﻪاﺳﺖ. ﻧﻜﺘﺔدﻳﮕﺮ اﻳﻨﻜـﻪﺑﻴﺮوﻧـﻲﻧـﻪﺗﻨﻬـﺎدرﭘﺎﺳﺦﺑﻪاﻳﻦﮔﻮﻧﻪﻧﺎﻣﻬﺮﺑﺎﻧﻲﻫﺎ، اﻓﺘﺨﺎرﻫـﺎياﻳﺮاﻧﻴـﺎن رادرآﺛـﺎر ﺧـﻮدﺑﻴـﺎن ﻧﻜـﺮده، ﺑﻠﻜـﻪدرﺟﺎيﺟﺎيآﻧﻬﺎ ﺑﻪﻧﻘﺪ و ردﺑﺎورﻫﺎ، اﻋﺘﻘﺎدﻫﺎ آدابو رﺳﻮمآﻧﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ و ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪﺣﻤﺰة اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ، اﺣﻤﺪﺑﻦﻃﻴﺐ ﺳﺮﺧﺴـﻲو دﻳﮕـﺮ اﻳﺮاﻧﻴـﺎﻧﻲراﻛـﻪدرﺑـﺎرةﻋـﺎدات و آداباﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺗﻌﺼﺐ ﺑﻪ ﺧﺮج داده ﻳﺎ ﺳﻘﻮط ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻋﺮبﻫﺎرا ﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ ﻛﺮده ﺑﻮدﻧـﺪ ﺳـﺮزﻧﺶﻛﺮده اﺳﺖ (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 305 ،79 :1377). 

وﻳﮋﮔﻲﻫﺎياﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎﻧﺔ ﺑﻴﺮوﻧﻲ

وﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻳﻲﻛﻪاﺑﻮرﻳﺤﺎن را ازﻧﻈﺮ ﻫﻮﻳﺘﻲدر ﺟﺮﮔﺔاﺳﻼمﮔﺮاﻳﺎن ﻗﺮارﻣﻲدﻫﺪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﺳﻪدﺳﺘﺔﻛﻠﻲﺗﻘﺴﻴﻢ ﻛﺮد.

اﻟﻒ. ﻧﭙﺬﻳﺮﻓﺘﻦﻋﻘﻴﺪهﻫﺎياﻳﺮاﻧﻴﺎنﻳﻜﻲازراهﻫﺎيﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻴﺰان ﺗﻌﻠﻖ ﺧـﺎﻃﺮ ﺗـﺎرﻳﺦﻧﮕـﺎران و داﻧﺸـﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧـﻲﺑـﻪاﻳـﺮان و

اﻳﺮاﻧﻴﺖ، ﺑﺎورداﺷﺘﻦآﻧﻬﺎ ﺑﻪآﻣﻮزهﻫﺎ و اﻋﺘﻘﺎدﻫﺎياﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن اﺳـﺖ. ﺑﻴﺮوﻧـﻲﺑـﺎ ﻧﭙـﺬﻳﺮﻓﺘﻦاﻧﺪﻳﺸﻪﻫﺎياﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن و ﻫﺮ آﻧﭽﻪدرداﻳﺮةآﻣﻮزهﻫﺎيدﻳﻦاﺳﻼمﻧﻤﻲﮔﻨﺠﻴﺪ، ارﺗﺒﺎطﺧـﻮدرا ﺑﺎﮔﺬﺷﺘﻪ و آدابو ﺳﻨﺖﻫﺎياﻳﺮاﻧﻲﺑﻪﻛﻢﺗﺮﻳﻦﺣﺪ ﻛﺎﻫﺶداد و درﺗﻌـﺎﻟﻴﻢ ﺟﺪﻳـﺪ ﻏـﺮ ق ﺷﺪ. او درآﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪﺑﻪﻃﻮر ﺳﺮﺑﺴـﺘﻪاﻳـﻦﺑـﺎوراﻳﺮاﻧﻴـﺎن راﻛـﻪﻛﻴـﻮﻣﺮث

ﻧﺨﺴﺘﻴﻦاﻧﺴﺎن ﺑﻮدهردﻛﺮده و آورده اﺳﺖ: «اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻃﻮﻓﺎن [ﻧﻮح] را ﺟﻤﻠﮕﻲﻣﻨﻜﺮﻧﺪ و ﻋﺎﻣـﻪ ﻣﺠﻮس ﻧﻴﺰ، و ﻣﻲﮔﻮﻳﻨﺪ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲﺷﺎن ازﻛﻴﻮﻣﺮثﺗﺎ ﺑﻪ ﺣﺎل ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻮده اﺳﺖ»(ﻫﻤـﺎن: 34).او در ﺟﺎيدﻳﮕﺮ اﻳﻦﻛﺘﺎبﺑﻪﺻﺮاﺣﺖ ازﺑﺮﺧﻲاﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛـﻪﻓﺮﻳـﺪون را ﺑـﺎ ﻧـﻮح(ع)ﻣﻨﻄﺒـﻖداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎدﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ: «اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ژاژﺧﺎﻳﻲ و ﻫﺮزهدراﻳﻲ اﺳﺖ» (ﻫﻤـﺎن: 177). ازﻧﻈﺮ او ﻧﺨﺴﺘﻴﻦاﻧﺴﺎن ﻛﺴﻲﺟﺰ آدمﻧﺒﻮدهاﺳﺖ (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 109 :1352).اﻳﻦ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎيﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪاﺑﺘـﺪايآﻓـﺮﻳﻨﺶو روﻳـﺪادﻫﺎيﭘـﻴﺶازﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﺤـﺪود ﻧﻤﻲﺷﻮد.

 او ﻧﻮك ﭘﻴﻜﺎن ﺣﻤﻠﻪﻫﺎيﺧﻮدرﺑﻪﺳـﻮيﺑﺴـﻴﺎريازآداب،رﺳـﻮم و اﻋﺘﻘﺎدﻫـﺎياﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪﮔﺮﻓﺘﻪ و درآﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪﺑﻌﺪ ازاﻳﻨﻜﻪﺗﻌﺪادياز ﺟﺸﻦﻫﺎو ﻣﺎهﻫﺎيﭘﺎرﺳﻲرا ﺑﺪون ﻧﻈﺮ دادن درﺑﺎرة آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺮﻓﻲﻛﺮده اﻳﻦﮔﻮﻧﻪاداﻣﻪداده اﺳﺖ: «ﻣﻦﺑـﺮﺳﺮ آن ﺑﻮدمﺗﺎﻫﻨﮕﺎﻣﻲﻛﻪدرﻧﻘﻞ ﻣﺎﻫﻬﺎيﭘﺎرﺳﻲﻫﺴﺘﻢ، ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺣﻜﺎﻳﺖ آن ﺑﭙﺮدازم و ازﻧـﺰدﺧﻮﻳﺶﭼﻴﺰيﺑﺮ آن ﻧﻴﻔﺰاﻳﻢ. ﭼﻮن ﻛﺬبو ﻣﺤﺎﻻتو آراءرﻛﻴﻚ ﺑﺴﻴﺎردرآن راهﻳﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ،اﮔﺮ در ﺟﺎيازﺗﺼﺤﻴﺢاﻳﻦاﻗﻮال ﻟﺐ ﻓﺮو ﺑﻨﺪمﺗﺮكﻧﺼﻴﺤﺖ ﻛﺮده ام»(ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 347 :1377). 

او ﺑﺮا ی اﻳﻨﻜﻪﺗﺮك ﻧﺼﻴﺤﺖ ﻧﻜﺮده ﺑﺎﺷﺪ ﻧﻈﺮ ﺧﻮدرادرﺑـﺎرة ﺑﺮﺧـﻲازآداباﻳﺮاﻧﻴـﺎن اﻋـﻼم ﻛﺮده اﺳﺖ، ﺑﺮايﻣﺜﺎل درﺑﺎرة «اﻓﺴﻮن اﺳﻔﻨﺪارﻣﺬ ﻣﺎه» ﮔﻔﺘـﻪاﺳـﺖ «ﺑﻄﻼﻧـﺶآﺷـﻜﺎراﺳـﺖ» (ﻫﻤﺎن: 356).

ﺑﻴﺮوﻧﻲدراﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ﻻواﺋﻞﺻﻨﺎﻋﺔاﻟﺘﻨﺠﻴﻢ درﺑﺎرة ﺟﺸﻦﺳﺪه آورده اﺳﺖ: «در ﺷـﺒﺶآﺗـﺶزﻧﻨﺪ ﺑﮕﻮز و ﺑﺎدام و ﮔﺮدﺑﺮ ﮔﺮدآن ﺷﺮابﺧﻮرﻧﺪ و ﻟﻬﻮ و ﺷﺎديﻛﻨﻨـﺪ و ﻧﻴـﺰ ﮔﺮوﻫـﻲازآنﺑﮕﺬرﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﺴﻮزاﻧﻴﺪن ﺟﺎﻧﻮران» (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 207 :1362) و درآﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴـﻪﺑـﻪﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦاﻋﻤﺎﻟﻲرا اﻧﺠـﺎمﻣـﻲدﻫﻨـﺪ ﻧﻔـﺮﻳﻦﻓﺮﺳـﺘﺎده اﺳـﺖ (ﺑﻴﺮوﻧـﻲ، 282 :1422).

ﺟﻼل اﻟﺪﻳﻦﻫﻤﺎﻳﻲﺑﺮ اﻳﻦﺑﺎوراﺳﺖ ﻛﻪﺑﻴﺮوﻧـﻲﺑـﻪ ﺳـﺒﺐ اﻳﻨﻜـﻪآزار و اذﻳـﺖ ﺣﻴﻮاﻧـﺎترا دوﺳﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻪ، آﻧﻬﺎرا ﺑﻪاﻧﺘﻘﺎم ﺧﺪاوﻧﺪيوﻋﺪهداده و دراﻳـﻦراه ﺗﺤـﺖ ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﻋﻘﻴـﺪهﻫـﺎيﻣﺎﻧﻮيﺑﻮدهاﺳﺖ (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 70 :1362).

ﺑﻴﺮوﻧﻲﻫﻤﭽﻨﻴﻦﻣﺠﺪ و ﻋﻈﻤﺖاﻳﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن را ﺳـﺎﺧﺘﺔذﻫـﻦاﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺷـﻌﻮﺑﻲو ﻣﺘﻌﺼـﺐ داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ. او درﻛﺘﺎباﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﻲاﻟﺠﻮاﻫﺮ ﻛﻪدرﺑﺎرةﻛﺎﻧﻲﺷﻨﺎﺳﻲو ﺳﻨﮓﻫﺎيﻗﻴﻤﺘﻲاﺳـﺖ،درﺑﺤﺚ ﻳﺎﻗﻮتﺑﺎ اﺷﺎرهﺑﻪ ﺟﻮاﻫﺮﻫﺎﻳﻲازاﻳﻦﻧﻮع ﻛﻪدرﻓﺘﻮﺣـﺎتاﻳـﺮان ﺑـﻪدﺳـﺖآﻣـﺪه، ازﻣﻘﺪار،درﺷﺘﻲو وزن آﻧﻬﺎ اﻇﻬﺎر ﺷﮕﻔﺘﻲﻛﺮده و ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ: «اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺑﺮايﺑﺮﺗﺮيدادن ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎنﺧﻮد و ﻧﺸﺎن دادن ﺗﻔﻀﻴﻞﻣﻠﻚو ﻛﺸﻮرﺷﺎنﺑﺮدﻳﮕﺮان،دراﻳﻦﺑﺎباﺿـﺎﻓﺎﺗﻲداﺷـﺘﻪاﻧـﺪ» و درﺟﺎي دﻳﮕﺮ ﻫﻤﻴﻦﻛﺘﺎبدرﺑﺎرة ﺛﺮوتﺷﮕﻔﺖآورﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن اﻳﺮان درﻋﻬﺪ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲآورده اﺳـﺖ: 

«اﻳﻦرا ﺑﺠﺰﺣﻤﺎﻗﺎتﻋﺠﻢ ﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻧﻤﻲآورم» (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 148 ،145 :1374).اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺣﺘﻲازﻛﺴﺎﻧﻲﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﻤﺰةاﺻﻔﻬﺎﻧﻲﻛﻪدرﺑﺎرةآدابو ﺳﻨﺖﻫﺎياﻳﺮاﻧﻲﺗﻌﺼـﺐداﺷﺘﻪاﻧﺪ اﻧﺘﻘﺎدﻛﺮدهاﺳﺖ. ﺑﻪاﻋﺘﻘﺎداو اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ«دررﺳﺎﻟﻪايﻛﻪدرﺑـﺎرةﻧـﻮروزﻧﻮﺷـﺘﻪ، ﺑـﺮاياﻳﺮاﻧﻲﻫﺎ ﺗﻌﺼﺐﺑﻪ ﺧﺮج داده و ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞﺑﺮ ﺧﻄﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ»(ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 79 :1377).

ب. ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲاززﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ

ﺑﻴﺮوﻧﻲ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ راﻛﻢارزش و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮايﺑﻴﺎن داﺳﺘﺎنﻫـﺎيﺷـﺒﺎﻧﻪﻣﻨﺎﺳـﺐ داﻧﺴـﺘﻪاﺳـﺖ(ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 169 :1383).دراﻳﻦﺑﺎره ﺑﺮﺧﻲ اﻇﻬﺎرداﺷـﺘﻪاﻧـﺪ ﻛـﻪ«ﺑﻴﺮوﻧـﻲ ﺑـﻪ ﺟﻬـﺖ اﻣﻜﺎﻧـﺎتﮔﺴﺘﺮدهايﻛﻪزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲدرﺗﻤﺎﻣﻲﻓﻨﻮن داﺷﺘﻪاﺳﺖ آن را ﺑﻪدﻳﮕﺮ زﺑﺎﻧﻬﺎ ﺗﺮﺟﻴﺢداده اﺳـﺖ. زﻳﺮاﻛﻪزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲدرﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﮔﺴﺘﺮشو ﺗﻜﺎﻣﻞدرزﻣﻴﻨﻪﻫﺎيﻋﻠﻤﻲ، ادﺑﻲو ﻓﻨﻲرا ﭘﺸـﺖﺳﺮ ﮔﺬاﺷﺘﻪﺑﻮد و ﺑﻪﺻﻮرتﻳﻚ زﺑﺎن ﺟﻬﺎﻧﻲو ﻫﻤﮕﺎﻧﻲدرآﻣﺪه ﺑـﻮد» (اﻟﻜـﻚ، 324 :1353). 

ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ اﻳﻦﮔﺰاره ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺨﺸﻲاز واﻗﻌﻴﺖ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮيﺑﻴﺮوﻧﻲاززﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲو ﺑﺮﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦآن اززﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲﻣﺮﺑﻮطﺑﻪﺑﺮﺗﺮيﻓﻨﻲﻋﺮﺑﻲﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ ﻧﻴﺴﺖ. ازآﺛـﺎر و ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎيﺑﻴﺮوﻧﻲ ﭼﻨﻴﻦﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ ﻛﻪاو دﻟﻴﻞﻫﺎيﻣﺨﺘﻠﻔﻲﺑﺮاياﻳﻦﻧﻈﺮ ﺧﻮدداﺷﺘﻪﻛﻪﻳﻜـﻲازآﻧﻬﺎ ﺗﻮان اﻧﺪك زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲﺑﺮاياﻧﺘﻘﺎل ﻣﻔﻬﻮمﻫﺎيﻋﻠﻤﻲﺑﻮده اﺳـﺖ. ﺑﻴﺮوﻧـﻲدراﻳـﻦﺑـﺎرهﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: «اﮔﺮ ﻛﺴﻲاﺛﺮ ﻋﻠﻤﻲايﻛﻪازﻋﺮﺑﻲﺑـﻪﻓﺎرﺳـﻲﻧﻘـﻞﺷـﺪهاﺳـﺖ،را ﺑﺮرﺳـﻲﻛﻨـﺪ

درﻣﻲﻳﺎﺑﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪﺑﻌﺪ ازﺗﺮﺟﻤﻪ،روﻧﻖ آن داﻧﺶازﻣﻴﺎن رﻓﺘﻪ و دﻳﮕﺮ ﻧﻤﻲﺗﻮان ازآن ﺑﻬـﺮهﮔﺮﻓﺖ. ﺳﺒﺐ آن اﺳﺖ ﻛﻪاﻳﻦ ﮔﻮﻳﺶ(زﺑـﺎن ﻓﺎرﺳـﻲ) ﻓﻘـﻂﺑـﺮايداﺳـﺘﺎﻧﻬﺎيﺧﺴـﺮواﻧﻲوﻗﺼﻪﻫﺎيﺷﺒﺎﻧﻪﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ»(ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 169 :1383). ﻋﻼوهﺑﺮاﻳﻦ، ازﻧﻈﺮ او زﺑـﺎن ﻋﺮﺑـﻲ ﺑـﻪﺳﺒﺐ اﻳﻨﻜﻪزﺑﺎن وﺣﻲ، ﻗﺮآن و ﺑﻪﻃﻮرﻛﻠﻲدﻳﻦاﺳﻼماﺳﺖ ﺑﺮ ﺳﺎﻳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺗﺮي«ذاﺗـﻲ» و«ﮔﻮﻫﺮي» دارد«و اﻳﻦﺑﻼﻏﺘﻲاﺳﺖ ﻛﻪدرزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲاﺳﺖ، اﮔـﺮ از ﺳـﻮدآن ﭘﺮﺳـﻴﺪه ﺷـﻮد،

ﺑﺮﺗﺮيﮔﻮﻫﺮيآن اﺳﺖ ﻛﻪﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻋﻠﻴﻪاﻟﺴﻼمدرﺑﺎرة آن ﮔﻔﺘـﻪاﺳـﺖ: انّ ﻣـﻦاﻟﺒﻴـﺎن ﻟﺴـﺤﺮا».(8 :1352 ،ﺑﻴﺮوﻧﻲ)

اﺑﻮرﻳﺤﺎن ﺑﺮايﺗﺤﻘﻴﺮ ﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪزﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲرا ﺑﺮﺗﺮ ازﻋﺮﺑﻲﻣﻲداﻧﺴـﺘﻨﺪ ﻫـﺮ ﻓﺮﺻـﺘﻲراﻏﻨﻴﻤﺖ ﻣﻲﺷﻤﺮد. او درﻛﺘﺎبﺗﺠﺪﻳﺪ ﻧﻬﺎﻳﺎتاﻻﻣﺎﻛﻦﻟﺘﺼﺤﻴﺢﻣﺴﺎﻓﺎتاﻟﻤﺴﺎﻛﻦﻧﺨﺴـﺖ ﺑـﻪ ﻛﺴﺎﻧﻲ اﺷﺎرهﻛﺮدهﻛﻪﻫﻴﭻ ارﺟﻲﺑﺮايداﻧﺶﻣﻮﺿـﻮع ﻛﺘـﺎﺑﺶ(ﻣﺴـﺎﻓﺎت و ﻣﺴـﺎﻟﻚ) ﻗﺎﺋـﻞﻧﻴﺴﺘﻨﺪ و درﻣﻘﺎﻳﺴﻪايﺑﺪون ﻣﻨﺎﺳﺒﺖ و ﻋﺠﻴﺐ ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ ﻣﻴﺎن ﻛﺴﺎﻧﻲﻛﻪﻣﻨﻜﺮ اﻫﻤﻴﺖ دانشﻣﺴﺎﻟﻚ و اﻟﻤﻤﺎﻟﻚ و ﻣﺴﺎﻓﺎتﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﺑﺎﻛﺴﺎﻧﻲازﻣﺮدم زﻣﺎن ﻣﺎ «ﻛـﻪﻓﺎرﺳـﻲرا ﺑـﺮ ﻋﺮﺑـﻲ

ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه اﻧﺪ،ﻫﻴﭻﻓﺮﻗﻲﻧﻴﺴﺖ» (ﻫﻤﺎن: 9).

ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ ازﺑﺮﺗﺮيذاﺗﻲو ﮔﻮﻫﺮيزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲﺑﺮ دﻳﮕﺮ زﺑـﺎنﻫـﺎ ﺳـﺨﻦﮔﻔﺘـﻪ، ﺑـﻪﺗﻼشﻫﺎيداﻧﺸﻤﻨﺪان اﻳﺮاﻧﻲو ﻏﻴﺮاﻳﺮاﻧﻲ، ﺑﻪوﻳﮋه ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﻧﻴﺰ اذﻋﺎن ﻛﺮده اﺳﺖ ﻛﻪﺑﺎ وﺿـﻊواژﮔﺎن ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﻨﻲ درﻓﺮﺑﻪ ﺳﺎﺧﺘﻦ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﻲ اﻳﻔﺎﻛﺮدهاﻧﺪ و آورده اﺳﺖ: «درﮔﺬﺷﺘﻪدرﻋﻠﻢ ﺟﺪل و ﻛﻼم و ﻣﻨﻄﻖ ﭼﻮن ازاﻟﻔﺎظو ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﭼﻮن ’اﻳﺴﺎﻏﻮﭼﻲ، ﻗـﺎﻃﻴﻐﻮسو ﺑﺎريارﻣﻴﻨﺎس‘ اﺳﺘﻔﺎده ﻣﻲﺷﺪ ﻣﺮدمازاﻳﻦ داﻧﺶﻫﺎ ﺑﻴﺰاريﻣﻲﻧﻤﻮدﻧﺪ، ﺣﻖ ﺑﺎ اﻳﺸﺎن اﺳـﺖو ﮔﻨﺎه ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن اﺳﺖ، ﭼﻪاﮔﺮ ﻧﺎمﻫﺎرا ﺑﻪﻋﺮﺑﻲﺑﺮﻣﻲﮔﺮداﻧﺪﻧﺪ و ﺑﻪ ﺟﺎيآن ﻛﻠﻤﺎﺗﻲ ﭼـﻮن؛ﻣﺪﺧﻞ، ﻣﻘﻮﻻت، ﻗﻴﺎس و ﺑﺮﻫﺎن ﻣﻲآوردﻧﺪ،ﻫﻤﮕﺎن درﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻦ آن ﺷﺘﺎب ﻣﻲورزﻳﺪﻧـﺪ و از آن رويﺑﺮﻧﻤﻲﺗﺎﻓﺘﻨﺪ. ﭼﻨﺎﻧﭽﻪاﻛﻨﻮن اﻳﻨﮕﻮﻧﻪاﺳﺖ» (ﻫﻤﺎن: 8). ﺑﺎ اﻳﻦﻋﺒﺎرت، ﺑﻴﺮوﻧـﻲﻧﺸـﺎندادهﻛﻪزﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺎرﺳﻲ ازاﺑﺘﺪاﮔﻨﺠﺎﻳﺶﺣﻤﻞ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴﻔﻲ، ﻣﻨﻄﻘﻲو ﻋﻠﻤـﻲرا ﻧﺪاﺷﺘﻪاﺳﺖ و داﻧﺸﻤﻨﺪان و ﻣﺘﺮﺟﻤﺎن ﭘﺲازﻗﺮنﻫﺎ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺘﻦواژهﻫﺎيﻣﻨﺎﺳﺐ، آن را ﺑـﻪﺷﻜﻠﻲ درآوردهاﻧﺪ ﻛﻪﺑﻴﺮوﻧﻲ درﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﺑﻪآن ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ و آﺛـﺎرش را ﻧﻮﺷـﺘﻪاﺳـﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦﻋﺮﺑﻲﻫﻴﭻﺑﺮﺗﺮيذاﺗﻲو ﮔﻮﻫﺮيﺑﺮ دﻳﮕﺮ زﺑﺎنﻫﺎ ﻧﺪارد و ﺧـﻮدﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﺑـﻪاﻳـﻦﭘﺮﺳﺶﭘﺎﺳﺦﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﭼﮕﻮﻧﻪزﺑﺎﻧﻲﻛﻪدرﻋﺼﺮ ﺟﺎﻫﻠﻴﺖ ﻫﻴﭻﺑﺎرﻋﻠﻤﻲﻧﺪاﺷﺖ ﺑـﻪاﻳـﻦﻣﻴﺰان ازﻗﻮت رﺳﻴﺪ.

ﺣﺘﻲ اﮔﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮدﻛﻪزﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲﺗﻮان ﻛﺸﻴﺪن ﺑﺎرﻣﻌﻨﻲﻫـﺎيﻋﻠﻤـﻲرا ﻧﺪاﺷـﺘﻪﻳـﺎﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺳﺒﺐ آﻧﻜﻪزﺑﺎن دﻳﻦ ﺑﻮده ﺑﺮﺗﺮيذاﺗﻲ ﺑﺮ دﻳﮕﺮ زﺑﺎنﻫﺎداﺷﺘﻪاﺳﺖ، اﻳﻦ ﮔﻔﺘـﻪﻫـﺎيﺗﻨﺪ ﺑﻴﺮوﻧﻲ درﺑﺎرةزﺑﺎن ﻣﺎدرياش را ﻧﻤﻲﺗﻮان ﺗﻮﺟﻴﻪﻛﺮدﻛﻪ«اﮔﺮ ﻣﺮا ﺑﻪﻋﺮﺑﻲ دﺷﻨﺎم(ﻫﺠﺎ) ﮔﻮﻳﻨﺪ،دوﺳﺘﺘﺮ دارمﺗﺎ ﺑﻪﻓﺎرﺳـﻲﺳـﺘﺎﻳﺶ(ﻣـﺪح) ﻧﻤﺎﻳﻨـﺪ»(ﺑﻴﺮوﻧـﻲ، 169 :1383) و زﺑـﺎنﻓﺎرﺳﻲﻓﻘﻂﺑﺮايﻗﺼﻪﻫﺎيﺷﺒﺎﻧﻪﻣﻨﺎﺳﺐ اﺳﺖ. 

پ. ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺘﻦﻋﺮبﺑﺎاﺳﻼم

ﺷﺎﻳﺪ ﺑﺘﻮانﺻﺮﻳﺢﺗﺮﻳﻦو روﺷﻦﺗﺮﻳﻦدﻟﻴﻞ رادرﺑﺎرة اﺳﻼمﮔـﺮا ﺑـﻮدن اﺑﻮرﻳﺤـﺎن ﺑﻴﺮوﻧـﻲدراﻋﺘﻘﺎدراﺳﺦ او ﺑﻪاﻧﻄﺒﺎق ﻛﺎﻣﻞ اﺳﻼم و ﻋﺮبو ﻧﺒﻮد ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن اﻳﻦدو ﻣﺸﺎﻫﺪهﻛﺮد. ﺑﻴﺮوﻧﻲﺑﺎ ﻗﺎﻃﻌﻴﺖ،ﻫﻤﺮاه ﺑﻮدن دﻳﻦ اﺳﻼم و دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﻲ را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪاﻋـﻼمﻛـﺮده اﺳـﺖ: «دﻳـﻦ ودوﻟﺖ ﻣﺎﻋﺮﺑﻲاﺳﺖ؛دﻳﻦو دوﻟﺖ، ﺗﻮأﻣﺎن اﺳﺖ، ﺑﺮ ﻓﺮازﻳﻜﻲازآﻧﻬﺎ ﻧﻴﺮوي اﻟﻬﻲاﺳﺖ و ﺑﺮ ﻓﺮازدﻳﮕﺮي دﺳﺖ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺘﻪاﺳﺖ» (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 14 :1370). ﺑﻪﻋﻘﻴﺪة او ﺗﺎزﻣـﺎﻧﻲ ﻛـﻪدﻳﻦ اﺳﻼمﭘﺎﺑﺮﺟﺎﺳﺖ،دوﻟﺖ ﻋﺮﺑﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ و ﻫﺮﮔﻮﻧﻪﺗﻼش ﺑﺮايﺗﻐﻴﻴﺮ دوﻟﺖ ﻋﺮب2 ﺑﺎ وﺟﻮدرواج دﻳﻦاﺳﻼم درﻛﺸﻮرﺑﻴﻬﻮده اﺳﺖ: «ﭼﻪﺑﺴﺎ ﻃﻮاﻳﻔﻲﺑﻮﻳﮋه ازﮔﻴﻞو دﻳﻠﻢﮔﺮدآﻣﺪﻧﺪ، ﺗﺎ ﺟﺎﻣﺔﻋﺠﻤﻲ ﺑﺮ دوﻟﺖ ﺑﭙﻮﺷﻨﺪ اﻣﺎ ﻣﻮﻓﻖ ﻧﺸﺪﻧﺪ، ﻣﺎداﻣﻲﻛﻪروزاﻧﻪﭘـﻨﺞ ﺑـﺎراذان درﮔﻮﺷﻬﺎﻳﺸﺎن ﺑﻪﺻﺪادرﻣﻲآﻳﺪ و درﺻﻔﻬﺎيﻧﻤﺎز، ﻗﺮآن ﺑﻪﻋﺮﺑﻲﻣﺒﻴﻦﺧﻮاﻧﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد و درﻣﺴﺠﺪ ﺑﺪﻳﻦ زﺑﺎن ﺑﺮ آﻧﺎن ﻣﻮﻋﻈﻪﺑﺨﻮاﻧﻨﺪ... رﻳﺴﻤﺎن اﺳﻼمﭘـﺎره ﻧﺸـﻮددرآن ﺧﻠﻠـﻲﻧﻴﺎﻳـﺪ» 

(ﻫﻤﺎنﺟﺎ). او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺳﻌﻲ داﺷﺖ آرزوي ﻛﺴﺎﻧﻲ راﻛﻪﺑﻪﺑﺎزﮔﺸـﺖ دوﻟـﺖ ازﻋـﺮبﺑـﻪﻋﺠﻢ اﻣﻴﺪوارﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻴﻬﻮده ﺟﻠﻮهدﻫﺪ و ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮياز ﺣﺪﻳﺚﻫـﺎيﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ، اداﻣـﻪداﺷﺘﻦدﻳﻦاﺳﻼم و دوﻟﺖ ﻋﺮبرا ﺗﺎروزﻗﻴﺎﻣﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻛﻨـﺪ. درزﻣـﺎن او ﺷﺨﺼـﻲﺑـﻪﻧـﺎماﺣﻤﺪ ﻃﻴﺐ ﺳﺮﺧﺴﻲ ﺑﺎ «ﺗﺪﺑﻴﺮ و ﺷﻮاﻫﺪ ﻧﺠﻮﻣﻲ» ﺛﺎﺑﺖ ﻛﺮدﻛﻪ«دوﻟـﺖ و ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻋـﺮب

ﺑﺮﮔﺮدد و ﻛﻴﺶاﺳﻼمﻣﺒﺪل ﺷﻮد» و «دردل و ﺟﺎن ﻣﺮدمﺿﻌﻴﻒﻧﻔـﺲو ﺳـﺎدهﻟـﻮح ﺧﻴـﺎلﺑﻴﻬﻮدهﻛﺎﺷﺖ» اﻣﺎ ﺑﻴﺮوﻧﻲ درردﭘﻴﺶﺑﻴﻨﻲ او اﻳـﻦ ﺣـﺪﻳﺚ ﺳـﺎﺧﺘﮕﻲ رادﺳـﺘﺎوﻳﺰ ﻗـﺮارداد: «ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﻣﺎﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ ﻛﻪدﻳﻦاو ﺑﺮ ﻫﻤﺔدﻳﻦﻫﺎ ﭼﻴﺮه ﺷﻮد و ﺣﻜﻮﻣﺖ درﻋﺮبﺗﺎﺻـﺒﺢروزواﭘﺴﻴﻦﻣﺘﺼﻞ ﺧﻮاﻫﺪ ﻣﺎﻧﺪ» (ﺑﻴﺮوﻧﻲ، 305 :1377).ﺷﺎﻳﺪ اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﻳﺪ ﺑﻴﺮوﻧﻲازدوﻟﺖ اﻳﺮاﻧﻲآلﺑﻮﻳﻪﻛﻪ ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﻲرادرﺗﻨﮕﻨﺎ ﻧﻬﺎده وازﻗﺪرتآن ﻛﺎﺳﺘﻪﺑﻮد، ﺑﻪﻫﻤﻴﻦدﻟﻴﻞِ ﻳﻜﻲاﻧﮕﺎﺷﺘﻦاﺳﻼم و ﻋـﺮبﺑـﻮده ﺑﺎﺷـﺪ: «درﻋﻬـﺪآلﺑﻮﻳﻪﺗﻨﻬﺎرﻳﺎﺳﺘﻲ ﻛﻪدردﺳﺖ ﺑﻨﻲﻋﺒﺎس ﻣﺎﻧﺪ اﻣﺮي دﻳﻨﻲ و اﻋﺘﻘﺎديﺑﻮدﻧﻪآﻧﻜﻪ ﺳـﻠﻄﻨﺖ

دﻧﻴﻮيﺑﺎﺷﺪ» (ﻫﻤﺎن: 203). او ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﻪدادن ﻟﻘﺐﻫﺎيدوﮔﺎﻧﻪ و ﺳـﻪﮔﺎﻧـﻪﺑـﻪدوﺳـﺖ و3 دﺷﻤﻦزﻳﺮ ﻓﺸﺎرآلﺑﻮﻳﻪاﻋﺘﺮاضﻣﻲﻛﺮدهو ﺑﻪ ﺟﺸﻦﻫﺎﻳﻲﻛﻪﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪﻫﺮ ﺳﺎل درﻫﻨﮕﺎمﻧﻮروزﺑﺮ ﭘﺎيﻣﻲداﺷﺖ رويﺧﻮش ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲداده اﺳﺖ (ﻫﻤﺎن: 357 ،204). اﻳﻦدر ﺣـﺎﻟﻲاﺳﺖ ﻛﻪدوﻟﺖ آلﺳﺎﻣﺎن راﻛﻪﻣﻄﻴﻊ ﺧﻠﻴﻔﻪﺑﻮدﻧﺪ ﺳﺘﻮده اﺳﺖ (ﻫﻤﺎن: 206).

ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي

ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪﺑﻪآﻧﭽﻪدرﺑﺎرة ﺑﻴﺮوﻧﻲﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﺎدرﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦﺗﻌﺪادﺑﻪﻧﺴﺒﺖ زﻳﺎدﺑﺎورﻫـﺎياو،درﺑﺮاﺑﺮ ﻳﻚ ﻧﻤﻮﻧﺔﻧﻘﺾ، ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺮايﺧﻮدﻫﻮﻳﺘﻲ ازﻧﻮع اﺳﻼﻣﻲﻗﺎﺋﻞ ﺑﻮد. او آﻧﭽﻪرا ﻣﺮﺑﻮطﺑﻪاﻳﺮان و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮدﺑﺎ واژهﻫﺎ و ﻋﺒـﺎرتﻫـﺎﻳﻲ ﭼـﻮن ﺗﻌﺼـﺐ،ﺣﻤﺎﻗﺖ، ﺟﻬﻞ ﻧﻔﻲﻛﺮد و ﺑﻪ ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻧﺪاﺷﺘﻦزﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲﺑـﺮايﻧﺸـﺎن دادن ﻣﻌﻨـﻲ، ﺑﺮﺗـﺮي

ذاﺗﻲ ﻧﺪاﺷﺘﻦ آن و ﺑﻴﻬﻮدﮔﻲ ﺑﺮﺧﻲ ﺑﺎورﻫﺎياﻳﺮاﻧﻲ اذﻋﺎن داﺷﺖ. درﻣﻘﺎﺑﻞ، ازﻧﮕـﺎه ﺑﻴﺮوﻧـﻲﻫﺮﭼﻪﺑﻪدﻳﻦ اﺳﻼمﻧﺴﺒﺖ داده ﺷﺪه ﺑﻮدﻣﻘﺪس ﺷﻤﺮده ﻣﻲﺷﺪ،زﻳﺮا او ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪﻳﺎ ﻧﺨﻮاﺳﺘﻪﺑﻮدﻣﻴﺎن ﻋﺮب، ﻓﺮﻫﻨﮓ و زﺑﺎن ﻋﺮﺑﻲو دﻳﻦاﺳﻼمﺗﻤﺎﻳﺰ ﻗﺎﺋـﻞ ﺷـﻮد. دوﻟـﺖ ﻋﺮﺑـﻲازآنروﺑﺮايﺑﻴﺮوﻧﻲ ﻣﻘﺪس ﺑﻮد و ازآن دﻓﺎع ﻣﻲﻛﺮدﻛﻪﻧﻤﺎداﺳﻼمﺑﻪ ﺷﻤﺎرﻣـﻲرﻓـﺖ و ﺑـﻪزﺑـﺎنﻋﺮﺑﻲﺑﺪان ﺳﺒﺐ ارج ﻣﻲﻧﻬﺎدﻛﻪزﺑﺎن وﺣﻲو دﻳﻦﺑﻮد. ﺷـﺎﻳﺪ ﺑﺘـﻮان اﻳـﻦرﻓﺘـﺎرﺑﻴﺮوﻧـﻲرا

واﻛﻨﺸﻲﺑﻪروﻧﺪ روﺑﻪرﺷﺪ ﻓﺮﻫﻨﮓ، ﺗﺎرﻳﺦو زﺑﺎن اﻳﺮاﻧﻲﺑﻪ ﺷﻤﺎرآوردﻛﻪﺑﺎ ﻧﻬﻀﺖ ﻧﮕـﺎرشﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪﻫﺎيﻣﻨﺜﻮر و ﻣﻨﻈﻮمﺑﻪزﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ آﻏﺎز ﺷﺪه، ﺑﺎ ﺟﻨﺒﺶﺗﺮﺟﻤﺔﺗﺎرﻳﺦاﻳﺮان و ﺑـﻮﻣﻲﻛﺮدن دﻳﻦ (ﺑﺎ ﺗﺮﺟﻤﺔﺗﺎرﻳﺦ ﻃﺒﺮيو ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺒﻴﺎن ﻃﺒﺮيﺑﻪﻓﺎرﺳـﻲ) اداﻣـﻪﻳﺎﻓﺘـﻪ و درﺷﺎﻫﻨﺎﻣﺔﻓﺮدوﺳﻲ ﺑﻪاوج ﺧﻮدرﺳﻴﺪه ﺑﻮد. ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻓﺮدوﺳﻲ ﻫﻢ ازﻧﻈﺮ ﻣﻜﺎﻧﻲ درﻧﺰدﻳﻜﻲﺑﻴﺮوﻧﻲو ﻫﻢ ازﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲﻫﻢﻋﺼﺮ او ﺑﻮده اﺳﺖ اﻣﺎ او ﺑﺎ ﺗﻔﺎوتﻗﺎﺋﻞ ﺷـﺪن ﻣﻴـﺎن ﻋـﺮبو

دﻳﻦ اﺳﻼم و ﻧﻔﻲ ﻳﻜﻲو ﻗﺒﻮل دﻳﮕﺮي، ﺑﺮايﺧﻮدﻫﻮﻳﺖ ﺗﺮﻛﻴﺒﻲاﻳﺮاﻧﻲ-اﺳﻼﻣﻲرا ﺗﻌﺮﻳـﻒﻛﺮد،درﺣﺎﻟﻲﻛﻪﺑﻴﺮوﻧﻲ ﺑﺎدرﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻦ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت، ﻧﺎﮔﺰﻳﺮ ازﻣﻴﺎن اﺳﻼم(ﺑﻪﻫﻤﺮاهدﻳﮕـﺮﻋﻨﺼﺮﻫﺎيﻋﺮﺑﻲ) و اﻳﺮان، اﺳﻼمرا ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ و آﻧﭽﻪرا ﺑﺎ آن ﻫﻤﺮاه ﻧﺒﻮدﻧﺎدﻳﺪهﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪاﻳﻦﺑﻴﻨﺶﺑﻪ ﺳﺒﺐ ارادتو ﺗﻌﺼﺐ اﻳﻦداﻧﺸﻤﻨﺪ اﻳﺮاﻧﻲﺑﻪدﻳﻦاﺳﻼمﺑﻮد.

ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ

1. اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪﺑﺎردﺑﺮﺧﻲازادﻋﺎﻫﺎياﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﻌﻮﺑﻲﻣﺴﻠﻚدرﺑﺮﺗﺮيﺑﺮ ﻋﺮبﻫﺎ، ﺑﻪﺑﻴﺎن ﺑﺮﺗﺮيﻋﺮب

ﺑﺮ ﻋﺠﻢ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ، از ﺟﻤﻠﻪاﻳﻨﻜﻪﺑﻪﻃﻮرﻣﺒﺴﻮطﻋﺮبﻫﺎرا ﺷﺠﺎعﺗﺮ ازاﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺧﻮاﻧـﺪه و

ﺑﺮايﻧﺸﺎن دادن اﻳﻦ ﺑﺮﺗﺮيازآوردن ﺣﺪﻳﺚﻫﺎيﺟﻌﻠﻲ ﻧﻴﺰ ﺧﻮدداريﻧﻜﺮده اﺳﺖ، ﻣﺎﻧﻨﺪ: ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ

ﺑﻪ ﺳﻠﻤﺎن ﮔﻔﺖ «ﺑﺪﺧﻮاهﻋﺮبﻣﺒﺎشﺗﺎ ﺑﺪﺧﻮاه ﻣﻦﻧﺒﺎﺷﻲ» (اﺑﻦﻗﺘﻴﺒﻪ، 375-374 ،370 :1373).

2. اﺷﺎره ﺑﻪﻣﺮداوﻳﭻزﻳﺎريو آلﺑﻮﻳﻪدارد.

3. ﻟﻘﺐﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﻀﺪاﻟﺪوﻟﻪ و ﺗﺎجاﻟﻤﻠﻪﻛﻪﻓﻨﺎﺧﺴﺮو ﺑﺎزﻳﺮ ﻓﺸﺎرﮔﺬاﺷﺘﻦ ﺧﻠﻴﻔﻪﺑﻪدﺳـﺖ آورده

ﺑﻮد و ﺑﻌﺪ ازاو ﻧﻴﺰ ﻣﺮﺳﻮم ﺷﺪ (ﺑﻮﺳﻪ، 329 :1372).

ﻣﻨﺎﺑﻊ

اﻟﻜﻚ، وﻳﻜﺘﻮر 1353 «اﺳﻠﻮب ﺑﻴﺮوﻧﻲ درﻓﻬﻢ و ﺗﻔﻬﻢ». ﻳﺎدﻧﺎﻣﻪﺑﻴﺮوﻧﻲ. ﺗﻬﺮان: ﺷﻮرايﻋـﺎﻟﻲﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﻫﻨـﺮ. 

.333-319ﺻﺺ

ﺑﺸﻴﺮﻳﻪ، ﺣﺴﻴﻦ 1383 «اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژيﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻫﻮﻳﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲدراﻳﺮان». اﻳﺮان؛ﻫﻮﻳﺖ، ﻣﻠﻴﺖ، ﻗﻮﻣﻴـﺖ. ﺗﻬـﺮان:

ﻣﻮﺳﺴﺔﺗﺤﻘﻴﻘﺎت و ﺗﻮﺳﻌﺔﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ. ﺻﺺ132-115.

ﺑﻴﺮوﻧــﻲ، اﺑﻮرﻳﺤــﺎن 1352. ﺗﺠﺪﻳــﺪ ﻧﻬﺎﻳــﺎتاﻻﻣــﺎﻛﻦﻟﺘﺼــﺤﻴﺢﻣﺴــﺎﻓﺎتاﻟﻤﺴــﺎﻛﻦ. ﺗﺮﺟﻤــﺔاﺣﻤــﺪ آرام. 

ﺗﻬﺮان: داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1362. اﻟﺘﻔﻬﻴﻢ ﻻواﺋﻞﺻﻨﺎﻋﺔاﻟﺘﻨﺠﻴﻢ. ﺑﺎ ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺗﻌﻠﻴﻘﺎتﺟﻼلاﻟﺪﻳﻦﻫﻤﺎﻳﻲ. ﺗﻬﺮان: ﺑﺎﺑﻚ.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1370. اﻟﺼﻴﺪﻧﻪﻓﻲاﻟﻄﻠﺐ. ﺗﺼﺤﻴﺢﻋﺒﺎسزرﻳﺎب. ﺗﻬﺮان: ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ داﻧﺸﮕﺎﻫﻲ.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1374 ش. اﻟﺠﻤﺎﻫﺮ ﻓﻲاﻟﺠﻮاﻫﺮ. ﺗﺤﻘﻴﻖ ﻳﻮﺳﻒ اﻟﻬـﺎدي. ﺗﻬـﺮان: ﺷـﺮﻛﺖ اﻟﻨﺸـﺮ و اﻟﻌﻠﻤـﻲ

اﻟﺜﻘﺎﻓﻲ.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1377. آﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪ. ﺗﺮﺟﻤﺔاﻛﺒﺮ داﻧﺎﺳﺮﺷﺖ. ﺗﻬﺮان: اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1383. اﻟﺼﻴﺪﻧﻪﻓﻲاﻟﻄﻠﺐ. ﺗﺮﺟﻤﺔﺑﺎﻗﺮ ﻣﻈﻔﺮزاده. ﺗﻬﺮان: ﻓﺮﻫﻨﮕﺴﺘﺎن زﺑﺎن و ادبﻓﺎرﺳﻲ.

ﺑﻴﺮوﻧﻲ، اﺑﻮرﻳﺤﺎن 1422ﻫ. اﻵﺛﺎراﻟﺒﺎﻗﻴﻪﻋﻦاﻟﻘﺮون اﻟﺨﺎﻟﻴﻪ. ﺗﻬﺮان: ﻣﺮﻛﺰ ﻧﺸﺮ ﻣﻴﺮاثﻣﻜﺘﻮب.

ﺷﺮﻳﻌﺘﻲ، اﺣﺴﺎن 1380. «درﺑﺎرةﻫﻮﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ». ﺧﻮدﻛﺎو