ره‌آورد ماوراءالنهر (بخش هجدهم) سفرنامه دكتر مهدي سنايي ایراس
در مراسم امروز «خليفه آلتاي» مترجم قرآن به زبان قزاقي، «قالتاي محمدجان»
نويسنده‌ي مشهور و سردبير هفته‌نامه تركستان و «رحمانقول برديبايوف»
ادبيات‌شناس معروف قزاق نيز سخنراني كردند. خانم «امينه نعمانوا» رئيس
اتحاديه زنان مسلمان كه خانمي است با حدود هفتاد سال سن-مديريت جلسه را به
عهده داشت و چند تن از خانم‌هاي ايراني نيز به او كمك مي‌كردند. امينه
بسيار متدين و در نوع خود در اين جمهوري نادر است. وي حجاب كاملي دارد و با
وجود سن بالا، زحمات زيادي در ترويج اسلام و معنويت در ميان زنان قزاق
مي‌كشد. اين برنامه‌ها به صورت باشكوه برگزار مي‌شود تا آن جا كه از
شبكه‌هاي تلويزيوني نيز پخش مي‌شود. در اين چند سال ما جشن ميلاد رسول اكرم
را نيز با مشاركت طرف‌ةاي محلي به صورت مفصل برگزار كرده‌ايم. اين كار با
هدف ترويج اين سنت‌ها و كمك به شناخت بيشتر مردم از هويت ديني خود صورت
مي‌گيرد. در اين مراسم كتابچه‌هاي كوچك و بروشور مانندي نيز كه معرف شخصيت و
اخلاق اين بزرگان است ميان جمعيت تقسيم مي‌شود.
قزاق‌ها در حالي
مسلمان هستند، متاسفانه شناخت آنان از اسلام بسيار سطحي است. شايد در ميان
تمام اقوام مسلمان(حداقل اقوام متعددي كه در منطقه‌ي جمهوري‌هاي شوروي
ديده‌ام) اسلامي به كمرنگي اسلام قزاق‌ها وجود نداشته باشد. در علل اين
پديده، دلايل مختلف تاريخي مي‌توان بيان كرد: در حالي كه دين مقدس اسلام طي
قرون دوم تا چهارم هجري در ماورائالنهر و به صورت طبيعي در جنوب قزاقستان و
مناطق اسكان يافته آن انتشار يافت، برخي مورخين معتقدند كه قسمت عمده‌ي
چادر نشينان قزاق طي قرون هيجدهم و نوزدهم ميلادي و توسط مبلغان تاتار
مسلمان شده‌اند. چنانچه اين نظريه درست باشد، سابقهي اسلام در ميان بخش
عمده‌ي قوم قزاق، تنها دو تا سه قرن است. علت ديگر رشد ناكافي شناخت از
اسلام در ميان مردم قزاق، مسكون نبودن و كوچرو بودن آنان است. بديهي است
دين نيز مانند هر پديده‌ي فرهنگي و اجتماهي ديگر در سكونت و شهرنشيني رشد و
ترقي يافته است. در تمام مناطق مركزي و شمالي قزاقستان طي قرن‌ةاي پيشين،
مسجدي وجود نداشته است و خود قزاق‌ها مي‌گويند مسجد آنان در دل‌هايشان جا
داشته كه آن را همراه خود جاي به جاي در دشت و صحرا حمل مي‌كرده‌اند. در
دوران پس از استقلال و در سال‌ةاي اخير نيز آزادي اديان و فعاليت‌ةاي ديني،
تاثير چندان زيادي در رشد كيفي شناخت مسلمانان از اسلام نداشته است. دو
ركن اصلي ديني در جامعه‌ي قزاقستان، «اداره روحانيت مسلمان» و «اداره
كليساي ارتدوكس» اين جمهوري مي‌باشد. كليساي ارتدوكس زير نظر اداره مركزي
در مسكو فعاليت مي‌كند و «اداره روحاني قزاقستان» نيز كه هم اكنون به صورت
مستقل عمل مي‌نمايد-پيش از فروپاشي شوروي، بخشي از «اداره روحاني آسياي
مركزي و قزاقستان» بود. اين اداره خود يكي از چهار اداره‌ي قاضيات مسلمانان
در سراسر شوروي محسوب مي‌شد. توضيح اين نكته لازم است كه در سرزمين اتحاد
شوروي سابق، بيش از ۴۰ فرقه و مذهب ديني وجود داشت. مسيحيت در اين ميان به
لحظ تعداد پيروان از رتبه اول برخوردار و اسلام داراي مقام دوم بود. در سال
۱۹۴۶ ميلادي چهار مركز مستقل براي اداره امور ديني مسلمانان شوروي ايجاد
شد. «اداره روحاني مسلمانان آسياي مركزي و قزاقستان» در شهر «تاشكند» «مركز
روحاني مسلمانان بخش اروپايي شوروي» در شهر «اوفا»، «اداره روحاني
مسلمانان قفقاز شمالي» در شهر «مخاچ قلعه» و «ادره روحاني مسلمانان ماورا
قفاز» در شهر باكو. «اداره آسياي مركزي و قزاقستان» در هر پنج جمهوري
نمايندگي داشت و مفتي هر جمهوري توسط اين اداره مركزي تعيين مي‌شد. در طول
اين دوره البته بسياري از روحانيون، خارج از اين چهاچوب رسمي و گاهي در
اعتراض به آن در نشر و ترويج معارف اسلام فعال بوده‌اند كه كار عمده را در
حفظ هويت ديني مردم اين گروه انجام داده‌اند.
با فروپاشي شوروي و
استقلال جمهوري‌ها، موج اسلام‌خواهي در ميان مردم افزايش يافت و شعائر ديني
به صورت آزادانه پاس داشته شد. در قزاقستان به هنگام استقلال تنها ۶۳ مسجد
وجود داشته، در حالي كه براساس گفته‌ي مفتي، در اين جمهوري هم اكنون نزديك
به پنج‌هزار مسجد وجود دارد. در قزاقستان«كليساي ارتدكس» نيز داراي فعاليت
گسترده‌اي است و در سال‌هاي اخير، ده‌ها كليسا در سراسر كشور بنا شده است.
اگرچه سابقهي مسيحيت در قزاقستان نزديك به صد سال و تاريخچه‌ي كليساها هم
تقريبا به همين اندازه است، اما در سال‌هاي حكومت بلشويك‌ها كليساها نيز
از رونق چنداني برخوردار نبودند. اگرچه هنوز با وجود آزادي پس از فروپاشي،
رويكرد مردم به ويژه جوانان به مذهب در حد قابل قبولي نيست، ولي همين
اندازه اقبال جوانان به ويژه دختران جوان به كليساها و مساجد، خود نيز حائز
اهميت است. در حال حاضر به طور كلي تعداد ۲۲۹ كليسا و هشت دير مربوط به
سازمان كليساي مسيحي ارتدوكس با ۳۲۵ روحاني در كل قزاقستان وجود دارد. اين
مراكز هم‌اكنون فعال هستند و به ويژه در روزهاي يكشنبه، جمعيت قابل توجهي
را در خود مي‌بيند. در آلماتي نيز مجموعا ده كليسا فعال است. «مسيحيت
كاتوليك» نيز مقدار اندكي پيرو در قزاقستان دارد و پيش‌بيني مي‌شود به علت
تبليغ گروهاي وابسته به آن‌ها بر تعداد پيروان آن افزوده گردد. در عين حال
كاتوليك‌ها در آلماتي، كليساي بسيار بزرگ و چشمگيري دارند. فرقه‌ي
«بابتيسم» نيز يكي از اقليت‌ةاي جديد مذهبي مسيحيت است كه در قزاقستان
فعاليت گسترده‌اي مي‌نمايد و توفيقات چشمگيري نيز داشته است. اين مذهب
توانسته پيروان زيادي را از ميان جوانان به خود جذب نمايد. هرچند
بابتيست‌ها هنوز از سوي فرقه‌هاي ديگر مسيحي به رسميت شناخته نشده و آن را
يكي از فرقه‌هاي انحرافي مي‌دانند، اما اين فرقه در آلماتي داراي شش
عبادتگاه است كه از جهت ظاهري و بيروني مانند ساختمان‌هاي عادي است اما
بزرگ و زيبا بنا شده‌اند. «ايوان» يكي از حواريون حضرت مسيح است كه
«بابتيست‌ها» خود را پيرو او مي‌دانند و كتاب مقدس مورد اعتقاد آن‌ها،
انجيلي است كه ايوان روايت كرده است. از جمله تفاوت‌هاي عمده اين فرقه با
ساير مذاهب اين است كه تنها افراد بالغ و بزرگسال را به عضويت مي‌پذيرد و
كودكان را تحت تعليمات قرار نمي‌دهد. در عبادتگاه‌هاي آن‌ها نيز هيچ‌گونه
تصوير يا صليبي ديده نمي‌شود. در اين فرقه افرادي به نام كشيش يا روحاني
كه باس خاصي داشته باشند، وجود ندارد و افرادي كه تعليمات مذهبي را ارائه
مي‌كنند، مانند سايرين لباس مي‌پوشند.
آزادي اديان در قزاقستان
موجب فعاليت فرقه‌هاي متعدد شده و در نتيجه بازار تبليغاتي ديني در اين
كشور بسيار گرم است، به صورتي كه درب خانه‌ي مسكوني هر شخص، حداقل ماهي يك
بار توسط مبلغان فرقه‌هاي مختلف كه خيلي هم بر دعوت خويش اصرار
دارند-كوبيده مي‌شود و هر عابر پياده، روزي چند نوبت در خيابان در دام
نصيحت همين مرشدان گرفتار مي‌آيد. اين سيل عظيم مبلغان، گاهي كتاب‌هايي با
طرح جلد و چاپ زيبا ارائه مي‌دهند كه تيراژهاي پانزده و شانزده ميليوني روي
آن‌ةا ثبت شده و محل چاپ آن‌ها كشورهاي غربي و آمريكاست.
ادامه دارد ...
منبع: ره‌آورد ماوراءالنهر، سيري در تاريخ، آيين‌هاي قومي و فرهنگ مردم قزاق و قرقيز؛ سفرنامه‌ي دكتر مهدي سنايي
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی