بنیاد مختومقلی فراغی

 به نوشتة ابن بطوطه سلطان ابوسعيد وقتي اتابك احمد را ديد، به تركي به او گفت: «سن آتا» يعني تو پدر من هستي (1/206). همچنين نوشته‌اند كه سلطان محمد خوارزمشاه اتابك علاءالدوله را كه به سنّ پيري رسيده بود آتا ناميد، به كنار او نشست و به او عنوان آتاخان داد (دورفر، II/6). پس از رواج تصوف در ميان تركها، به مشايخ ترك علاوه بر القاب باب و بابا، لقب آتا نيز دادند، زيرا صوفيان بزرگ از نظر مردم عادي همچون رهبران و بزرگان روزگاران گذشته تلقي مي‌شدند. در طريقت يَسَوي (منسوب به خواجه احمد يسوي) نيز به مشايخ خوارزمي لقب آتا داده مي‌شد، مانند حكيم آتا، چوپان آتا، زنگي آتا، منصور آتا، سيد آتا و غيره (همانجا؛ اسلام آنسيكلوپديسي). در بعضي مناطق آسياي مركزي مانند خوارزم و قرقيزستان دهكده‌هايي با نامهايي مانند اوليا آتا، آدون آتا و غيره هست كه نشان مي‌دهد اين امكان محل اقامت بزرگان و اولياي تركها بوده است، در بيابانهاي ميان استرآباد و خيوه كه مسكن تركمنهاي يَموت است گروه كوچكي از آنان نام آتا دارند. افزون بر اين، اين واژه در كلمة اتابك (ه‍ م) كه از زمان سلجوقيان به بعد متداول شده و به معني مربّي و للة شاهزادگان بوده است نيز به كار رفته است (اسلام آنسيكلوپديسي). در تداول فارسي زبانان اين كلمه در تركيبِ اتباعي آتا و اوتا به معني بزرگ و كوچك ديده مي‌شود و در عبارت آتا و اوتا،‌بلند و كوتاه نيز به كار رفته است (لغت‌نامة دهخدا، ذيل آتا و اوتا).
كلمة آتا از يك طرف از تركي به مغولي و از مغولي به چيني و از طرف ديگر از تركي به زبانهاي قفقازي و روسي و نيز از فارسي به اردو رفته است (دورفر، همانجا).

مآخذ: اسلام آنسيكلوپديسي، مقالة فؤاد كوپرولو؛ ابن بطوطه، سفرنامه، ترجمة محمدعلي موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1348ش؛ دائره‌المعارف اسلام؛ لغت‌نامة دهخدا، ذيل آتا و اوتا؛ نيز:
Doerfer, G. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Wiesbaden, 1965.
علي‌اشرف صادقي