عَرْض دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني(نسخه آزمایشی)
كاتب موظف بود نسخه خود را با نسخه اصلي يا نسخه‌اي مورد اطمينان مقابله كند، گاه اين عمل با همراهي مؤلف انجام مي‌شد و اگر مؤلف حضور نداشت با نسخه‌اي به خط مؤلف عرض داده مي‌شد. موثق بودن نسخه، اهميت بسيار زيادي داشت (:2 36).
سنت عرض دادن در دوره‌هاي گوناگون كتابت رواج داشت، اما تا سده هشتم ق. همگاني‌تر بود. پس از سده هشتم، صرفآ كاتبان فاضل و دانشمند به مقابله نسخه مي‌پرداختند. از سده نهم هجري كار عرض و مقابله چندان جدي گرفته نشد. هر چند كه كاتبان دانشمند به عرض نسخه‌هاي خود مي‌پرداختند، اما خوشنويسان كه خصيصه‌هاي زيبايي‌شناسي و هنري را بيشتر مدنظر داشتند، كمتر به سنت‌هاي علمي سماع دادن، مقابله كردن، و به عرض رسانيدن مي‌پرداختند.
روايات متعددي درباره اهميت عرض دادن نسخه‌ها در تاريخ و فرهنگ اسلامي ديده مي‌شود. در وقفنامه ربع رشيدي آمده است كه رشيدالدين وزير، شرط كرده بود تا كاتبان، دستنوشته خود را با نسخه اصلي عرض دهند و مقابله كنند (:3 40، 50).
نمونه ديگر سخني است كه از قول خليل بن احمد فراهيدي نقل شده است كه اگر كتابي را سه مرتبه استنساخ كنند و با نسخه اصلي عرض ندهند و مقابله نكنند، اگر آن كتاب به زبان فصيح عربي نوشته شده باشد، به كتابي گنگ به زبان فارسي تبديل خواهد شد (:2 36).
"عرض ديدن" در تاريخ نسخه‌پردازي در مفهومي ديگر نيز به‌كار رفته است. اصطلاح مذكور به‌طور كلي به عمل "بازديد و تفتيش موجودي كتب و نفايس و اشياي قيمتي در يك دستگاه" اطلاق مي‌شد (مشابه آنچه كه امروزه در كتابخانه‌ها "رف‌خواني" مي‌گويند). به اين ترتيب، محتواي عرض مي‌تواند شامل مالكيت يك نسخه، نام مالك آن، و وضع موجود در زمان بازديد نسخه باشد. يادداشت‌هايي چون "عرض گرفته شد"، "به عرض رسيد"، "عرض ديده شد"، و "داخل عرض شد" بر نسخه‌هاي خطي، بيانگر تعلق نسخه به يكي از كتابخانه‌هاي پادشاهي و درباري يا آستانه‌هاي خانقاهي و مذهبي در زمان نگارش است. به عقيده ايرج افشار اصطلاح عرض در اين معنا، مي‌تواند مترادف ثبت[1] يا توصيف[2] باشد. چنين ثبت و ضبطي معمولا در كتابخانه‌هاي
پادشاهان، امرا، شاهزادگان، بقعه‌ها، خانقاه‌هاي صوفيان، و جز آن انجام مي‌شد (:1 3-5).
گاه به مناسبت‌هاي مختلف چون تغيير مالك، تبديل حكومت، جنگ و غارت، تغيير صاحب جمع، و مانند آن تجديد عرض انجام مي‌شد. فاصله زماني بين دو عرض نيز متغير بود: گاه دو سال، و گاه پنجاه سال. سه‌گونه تاريخ‌گذاري متفاوت در عرض ديده مي‌شود: سال هجري قمري، سال تركي، و سال جلوس امير يا پادشاه. در ايران، هند، ماوراءالنهر، و افغانستان عرض‌ها بيشتر به زبان فارسي؛ و در نسخه‌هاي عثماني بيشتر به تركي يا عربي بوده است. در عرض‌ها به‌ندرت نام كتابخانه يا مالك ذكر مي‌شد. عرض‌ها معمولا به خط تعليق و نستعليق بودند و در اواخر ]دوران[ نسخه‌پردازي شكسته نستعليق نيز ديده شده است (:1 7-8، 13).
مآخذ :)1 افشار، ايرج. "عرض در نسخه‌هاي خطي". معارف. س. چهاردهم، 2 (مرداد ـ آبان 1376): 3-31؛ )2 مايل هروي، نجيب. تاريخ نسخه‌پردازي و تصحيح انتقادي نسخه‌هاي خطي. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، 1380؛ 3) همو. نقد و تصحيح متون: مراحل نسخه‌شناسي و شيوه‌هاي تصحيح نسخه‌هاي خطي فارسي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، ؛1369 )4 معين، محمد. فرهنگ فارسي. ج 2، ذيل "عرض"؛ )5 "واژگان نظام كتاب‌آرايي". در نجيب مايل هروي. كتاب‌آرايي در تمدن اسلامي. مشهد: آستان قدس رضوي، بنياد پژوهش‌هاي اسلامي، 1372، ص 571-.832
مژده كمالي‌فرد
.[1] Registration
.[2] Description
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی