فهرستنويسي پيش از انتشار (فيپا) دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني(نسخه آزمایشی) فهرستنويسي پي
فهرستنويسي پيش از انتشار را معمولا كتابخانه ملي يا مركز ملي كتابشناختي از روي نسخه قبل از صحافي كه براي فهرستنويسي در اختيار مركز مزبور قرار مي‌گيرد، انجام مي‌دهد (:1 ذيل "فهرستنويسي پيش از انتشار").فهرستنويسي پيش از انتشار در سطح ملي، نخستين بار در ژوئن 1971 در كتابخانه كنگره امريكا شروع و سپس به ديگر كشورهاي جهان راه يافت (:4 ج 15، ص 62). بريتانيا در 1977 فهرستنويسي پيش از انتشار را آغاز كرد (:3 415). اين‌كار در ايران نخستين بار در سطح يك ناشر در 1346 در دانشگاه تهران، به هنگام رياست ايرج افشار، در كتابخانه مركزي براي انتشارات دانشگاه تهران اجرا شد؛ به اين‌صورت كه يك دسته فهرستبرگه كتاب همراه با آن به خريدار دادهمي‌شد. اين برنامه سه سال ادامه يافت و سپس متوقف شد. در 1350 انتشارات خانقاه نعمت‌الهي در پشت صفحه عنوانِ كتاب‌هاي خود، فهرستبرگه كتاب را چاپ مي‌كرد. برگه فهرستنويسي پيش از انتشارِ انتشارات دانشگاه تهران و انتشارات خانقاه نعمت‌الهي هيچ‌كدام شماره رده‌بندي نداشتند (:5 204). فهرستنويسي پيش از انتشار در كتابخانه ملي ايران بعد از 1360 به‌صورت پراكنده آغاز شد. كتابخانه مركزي سازمان برنامه و بودجه از 1363، و كتابخانه‌هاي وزارت امور خارجه و مركز نشر دانشگاهي از 1371، به‌صورت غيررسمي به كتابخانه ملي مراجعه و براي انتشارات خود تقاضاي فهرستنويسي پيش از انتشار مي‌كردند. سال‌ها بعد، در 1374 كتابخانه ملي، اطلاعيه‌اي در چند روزنامه كثيرالانتشار منتشر كرد و آمادگي خود را براي فهرستنويسي پيش از انتشار كتاب‌هاي ناشران به رايگان اعلام كرد. به‌دنبال آن، با پي‌گيري كتابخانه ملي، دولت در 1375 پيشنهاد كتابخانه ملي را پذيرفت و تصويب كرد كه كتابخانه ملي مسئول انجام فهرستنويسي پيش از انتشار، و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي مسئول صدور شماره استاندارد بين‌المللي كتاب (شابك*) باشد. دو سال طول كشيد تا امكانات فني و اجرايي كار مهيا و از مهرماه 1377 كار فهرستنويسي پيش از انتشار براي انتشارات ايراني به‌طور منظم آغاز شود.
در حال حاضر كتابخانه ملي چند نمايندگي در سطح شهر تهران و شهرهاي اصفهان، تبريز، مشهد، اهواز، اروميه، قم، رشت، يزد، كرمان، زنجان، بوشهر، و همدان دارد و برنامه فهرستنويسي پيش از انتشار را در سطح ملي اجرا مي‌كند.
در ايران، ناشران پس از دريافت شماره استاندارد بين‌المللي كتاب از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، به كتابخانه ملي يا نمايندگي‌هاي آن مراجعه و پرسشنامه ويژه فهرستنويسي پيش از انتشار را تكميل مي‌كنند و نسخه صفحه‌بندي شده كتاب را تحويل مي‌دهند. كتابخانه ملي پس از فهرستنويسي كتاب نسخه‌اي از پيشينه كتابشناختي مربوط را به ناشر تسليم مي‌كند.
پس از انتشار كتاب، ناشر دو نسخه از آن را بر اساس قانون واسپاري به كتابخانه ملي تحويل مي‌دهد. در كتابخانه ملي، كنترل‌هايي بر روي كتاب و متن فيپاي آن انجام مي‌شود كه اصطلاحآ به آن "فيپاي بعد از انتشار" يا "فيبا" مي‌گويند. در اين مرحله اگر ناشر در كتاب و فيپاي آن تغييراتي داده باشد، همچون قيمت يا تعداد صفحات آن كتابخانه آنها را در فايل رايانه‌اي خود اعمال مي‌نمايد.
بر طبق آمارهاي رسمي، امروزه بيش از 90 درصد از كتاب‌هاي ناشران خصوصي و دولتي در ايران داراي فهرستنويسي پيش از انتشار هستند. از مهرماه 1377 تا نيمه دوم 1382 تعداد 167,81 عنوان كتاب در كتابخانه ملي فهرستنويسي پيش از انتشار شده است.
مآخذ: )1 سطاني، پوري؛ راستين، فروردين. دانشنامه كتابداري و اطلاع‌رساني. ذيل "فهرستنويسي پيش از انتشار". 2) مزيناني، علي. "فهرستنويسي پيش از انتشار و تأثير آن بر حوزه كتابداري و كتابخانه‌هاي ايران". فصلنامه كتاب. دوره سيزدهم، 3 (پاييز 1381): 182-؛187
3) Chan, Lois Mai. Cataloging and Classfication: an Introduction. New York:Mc Graw Hill,1994; 4) Lethbridge, Mary C.; Mc Clung, James W. "Library of Congress" Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 15, PP. 19-93; 5) Soltani, Poori, "Historical Aspects of Cataloging and Classification in Iran". Cataloging of Classification Quarterly. Vol. 35, No 12 (2002): 187-207.
علي مزيناني
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی