سمرقند یکی از قدیمی ترین شهرهای آسیای میانه میباش، این شهر که “Mara kanda” خوانده می شد، در قرن چهارم قبل از میلاد پایتخت دولت “Soğd” شده و در سال ۳۲۹ قبل از میلاد نیز از سوی اسکندر کبیر، استیلا گردید. سمرقند بعدها در قرون ۱۶ ام و ۱۸ام، به ترتیب از سوی اعراب و سامانیان ایران تسخیر شده و سپس نیز در سال ۹۹۹ از سوی ناصر قره خانلو فتح گردید. سمرقند که مرکز تجارت و فرهنگ محسوب می شد، در سال ۱۸۸۷ اینبار از سوی رومها استیلا گردید. این شهر در قرنهای ۱۷ام و ۱۸ام اهمیت خود را از دست داده ولی بعد از جای گرفتن در مسیر راه آهن آسیای میانه مجددا اهمیت یافت.

مهمترین بنای سمرقند مقبره تیمور لنگ یعنی گورمیر میباشد. قبر “Uluğ bey” یکی از معروفترین عالمان جهان ترک نیز درا ینجا قرار دارد. مدرسه و وضو خانه “Uluğ bey” مجتمع تربه های شاه زنده، مقبره موسی پادشاه ریاضیدان و منجم بزرگ مقبره بخارایی و تعداد زیادی کاروانسرا، دیگر اثار مهم سمرقند را تشکیل می دهند. ابن هوکل جغرافیدان اسلام در اثری به نام صورت العرض در رابطه با سمرقند چنین میگوید:

اطراف سمرفند با بارو احاطه شده و این شهر چهار دروازه دارد. به دروازه شرقی ، دروازه چین گفته می شود. در سمت غرب، دروازه نوبهار و در جنوب نیز دروازه “Kişş” جای گرفته است. در این شهر بازارهای بزرگ، عمارتخانه ها، حمام و تیمچه هایی واقع می باشد.

آب مورد استفاده مردم بوسیله یک کانال تامین می گردد. در کنار بازار زرگران، یک تپه کوچک و در اطراف شهر نیز خندق های متعددی وجود دارد. این شهر مملو از منابع آب میباشد. تمامی خانه های شهر باغچه دارد.

بعد از ابراهیم خان، پسرش شمس الملک ناصر اداره کرد دولت قره خانلوهای غربی را در دست گرفت. بعدها ناصر خان اول برای پس گرفتن مناطق تحت اشغال سلجوقیان وارد میدان جنگ شد. فقط با آمدن ملکشاه به سمرقند، صلح برقرار گردیده و مسائل حل و فصل شد. ناصر خان که به دانشمندان احترام قائل بود، مراکز علمی متعددی تاسیس نمود. وی با توسعه تجارت، دو عمارت بزرگ برای توسعه حیات اجتماعی بنا نهاد.

در پی مرگ ناصر خان به سال ۱۰۸۰، پسرش ابو شجاع بر تخت سلطنت جلوس نمود. در آن هنگام ملکشاه سلطان سلجوقی، نخست بخارا و سپس نیز سمرقند را تسخیر کرد. مدتی بعد نیز یعقوب ابن سلیمان فرمانده ترکهای “Çıği” به سمرقند دعوت گردید و حکمران اعلام شد. بعد از وی نیز مسعود خان به سلطنت رسید.

سلطان سنجر بعد از مرگ محمد خان به سال ۱۱۳۲، به ترتیب ابوالمعالی الحسن ابن علی ، ابومظفر ابراهیم ابن سلیمان و محمود ابن محمد را به عنوان حکمرانان قره خانلو های غربی تعیین کرد. محمد خان دوم در پی شکست در مقابل قره خطای ها، به سال ۱۱۳۷ در نزدیکیهای “Hocend”، به سمرقند عقب نشینی نمود. بعد از طلب یاری وی از سلطان سنجر، “Karluk”ها نیز دست به دامن قره خطای ها شدند. سلطان سنجرو محمود خان دوم بعد از شکست در جنگ با قره خطای ها در هشتم سپتامبر سال ۱۱۴۱ به خراسان پناه آوردند.

قره خطایها نیز تمامی نقاط ماورالنهر را تسخیر نموده و “Tavgaç Buğra han İbrahim bin mahmud” برادر محمود خان را به عنوان خاقان بزرگ اعلام کردند.

ابراهیم خان سوم بعد از اینکه با “Karluk” ها به اختلاف افتاد، در جنگ “kallabaz” واقع در نزدیکیهای بخارا کشته شد. محمود خان پسر وی نیز به خراسان آمده و در آنجا بدرود حیات گفت. بعد از مرگ سلطان سنجر، اوغوزها به محمود خان دوم پیشنهاد حکمرانی نمودند. وی نخست پسرش محمد را فرستاده فقط بعد از مدتی خود زمام امور را در دست گرفت.

معید الدوله آیابا یکی از فرماندهان قدیمی سلطان سنجر و والی نیشابور در سال ۱۱۶۳ با آرزوی تسخیر خراسان وارد عمل شده و محمود خان دوم و پسرش محمد را به اسارت گرفت. سپس نیز پدر و پسر را در سال ۱۱۶۴ در زندان به قتل رسان. بعد از این واقعه نیز حاکمیت قره خانلوها به دست وارثین “Ali Tegin” افتاد.

علی ابن حسن از خانواده “Ali tegin” در جنگ با “Karluk” ها ، رهبرشان “Paygu han” را به قتل رساند. این حادثه موجب بروز عصیان گردید. بعد از مرگ علی خان که عصیانها را سرکوب نمود، برادرش ابوالمظفر مسعود بن حسن به سلطنت رسید. مسعود خان دوم به امور داخلی کشور نظم داده و از شعرا و ادبا حمایت به عمل آورد. بعد از مرگ مسعود خان دوم در سال ۱۱۷۸ برادرزاده اش ابراهیم ابن حسین زمام امور را در دست گرفت.

ابراهیم خان چهارم که نخست در فراغنه و سپس نیز در سمرقند حکمرانی کرد، در سال ۱۲۰۴ عنوان نصرت الدنیا را گرفته و با دریافت لقب ارسلان خان، خاقان بزرگ ترک گردید. با مرگ ابراهیم خان در سال ۱۲۱۱ عثمان خان بر سمرقند بازگشته و با هراس از قدرت قره خطای ها با آنها متحد شد. این عمل سبب گردید که محمد خوارزمشاه ماورالنهر را فتح بکند.عثمان خان در سال ۱۲۱۲ دستگیر و اعدام گردید. با مرگ عثمان خان نیز دولت قره خانلوهای غرب منقرض شد.

منبع: ت.ر.ت فارسی