توركمن‌چه وه توركمن ادبيياتي، آذري وه آنادولي يورت‌لاري بيلن بيله‌ليك‌ده «اوغوز» توپارينا ساييليار، توركمنیستان وه آذربايجان يورت‌لاري‌نينگ آراسينداقي ادبي وه مدني (فرهنگي) غاتناشيق‌لار اون توردينجي عاصيردان بأري جانلي بير صورات‌دا دووام اديپ‌دير. نسيمي وه فضولي آذربايجان بيلن آنادولي‌نينگ يونوس امره وه غاراجا اوغلان هم آنادولي بيلن توركمنيستانينگ اورتاق شخصيت‌لري بولماغي، ادبي وه مدني غاتناشيق‌لارينگ جانلي شايادي دير. ینه‌ده فضولي وه نسيمي‌نينگ توركمنيستاندا-دا تاناليپ سؤييلمه‌سي سبأپ‌لي اوچ يوردونگ، اورتاق شخصيت‌لر كيم ليگينه (هويّت) ايه‌ديك‌لريني آيدا بيلريس .(1)

          بو شاهيرلارينگ غوشغي لاريندا ايلکي‌دن ديني وه صوپي‌چيليق ماضمون‌لاري بولماغي زرارلي، خاص كوپ اورتاق تما بيلن مشغول‌لانيپ ديرلار. بو اورتاق تِمالار، اورتاق دونيأ غاراييشي وه اورتاق غيمّات‌ليق‌لاري بيان اديأر – مثلم، يونوس امره (يا عاشيق يونوس) حضرت محمّده (ص) بسلأن سويگي‌سي‌ني:

                    جانيم قربان اولسون سنينگ يولينگا       آدي گؤزل كندي گؤزل محمّد(ص)

                    گل شفاعت ايله كمتر قولينگا              آدي گوزل كندي گوزل محمّد(ص)

                                                                                                      (....)

                    سن حق پيغامبرسينگ شكسيز گومان‌سيز                    سانگا اويما يانلار گيدر ايمان‌سيز

                    عاشيق يونوس نيلأر دونيأني سن‌سيز               آدي گؤزل كندي گوزل محمّد(ص)

                                                                                                                      (تيمورتاش 1989 : 238)

شكلينده بيان اديأن بولسا، ماغتيمغولي:

                    يا حبيب حق رسولي سن                   چين جاندان سؤوميشم سني

                    درويش‌لر قدر گيجأني                      سؤون‌دك سؤوميشم سني

                                                                                                              (...)

                    ماغتيمغولي دونيا فاني                       اؤتوپدير رستم قاني؟

                    آي گون و زمين، آسماني                  سؤون دك سؤوميشم سني

                                                                                            (بيراي 1992 : 479- 478)

شكلينده بيان اديأر. تمانينگ اورتاق بولماغي‌نينگ ياني بيلن «حق رسولي» وه «حق پيغامبر» ، «جانيم قربان اولسون» وه «جاندان سووميشم‌سني» يالي اورتاق بيان فورمالاري‌نينگ بارديغي اونسونگي اوزونه چكيأر.

اورتاق بيان فورمالاري‌نينگ باشغادا خاص گؤزل وه جانلي ميثالي‌دا يونوس امره، غاراجا اوغلان وه ماغتيمغولينگقي‌دا اورتاق بولان «دييه دييه» وه «... دييه» رديف‌لري دير. يونوس امرأنينگ شيغري غازال فورماسيندادير. امّا «مسمّط» بولماغي زرارلي دؤرتله مأده دؤنوپ بيليأر:

دوشدونومه (دوشدي اونگومه) حب الوطن، گيدم هي دوست دييو دييو

                                                            آندا باران قالور همان قالام هي دوست دييو دييو

                                                                                                   (...)

يونوس امره بار يولينگا منکرلر گيرمز يولينا

                                                  بحري اولوپ دوست كؤلينه، تالام هي دوست دييو دييو

                                                                                                    (تيمورتاش 1989 : 159)

          توركمنيستان بيلن آنادولي يورت‌لاري‌نينگ اورتاق شخصيت لريندن بيري‌ده، غاراجا اوغلان دير. غاراجا اوغلان اون‌يدينجي عاصير آنادولي حلق شاهيري‌دير وه عاشيق يولي حلق شيغري (ساز شيغري) ميزينگ چوردپه‌سينده يرلشيأندير. غاراجا اوغلان صوپي دأل‌دير. شيغيرلاري‌نينگ إساسي تماسي‌دا بولان اينانجي وه سويگي‌سي، حضرت محمّد و حضرت علي‌يا بولان محبّتي اوچين، عيبادات لارينگ باشي بولان ناماز وه دورلي دوغالار وه باشغا ديني تمالارا ييغي‌ييغي‌دان اورون بريأر. اول آنگسات وه اؤرأن گويچلي بير بيانا ايه‌دير. ايلايتادا بوآخيرقي اوز بولوشلي‌ليغي توركمنيستانلي شاهيرلارا وه ماغتيمغولا تأثير غالديران بير شخصيت بولوپ‌دير.     يونوس امره دأكي يوقاردا برلن «هی دوست دییو دییو» شکلیندأکی بیان فورماسینی غاراجا اوغلان «اليف اليف ديیه» شكيل‌ده آليپ‌دير. ديني – صوفيزم تورك ادبيياتي‌نينگ باي هيل‌لريندن بولان «اليف ناما» لاردا اليپ آللاه (الله) سيمبولي‌دير. شونونگ اوچين‌ده غاراجا اوغلانينگ شيغيرلارينداقي اليب‌ده، هم گؤزلينگ آدي‌دير، هم ده – ايلايتادا ايلكينجي دورتله مه‌ده الله دير. آصليندا آد بولوپ اولانيلماسي‌دا بو گوتريأن ماضموني اوچين دير. اليف ناما يازان آز سانلي توركمن شاهيرلاريندان بيري بولان ماغتيمغولي‌دا، اليب – ي آللاهينگ سيمبولي حوكمونده اولانيپ دير. بو نوقتاي ناظاردان غاراجا اوغلان بيله ماغتيمغولي آراسينداقي اورتاقليق دينگه «اورتاق بيان فورماسيندان عيبارات بولماني، ماضمون وه سوزله‌نيش اوصولي باقيميندان – دا اوغوري بيان اديأر. غاراجا اوغلان:

                              اينجه‌جيك‌دن بير غار ياغار                 توزار اليف اليف دييه

                              دألي كؤنكول ابدال اولموش              گزر اليف اليف دييه

                                                                                                                        (...)

                              غاراجا اوغلان اگمه لرينگ                كونگول سؤومز دگمه‌لرينگ

                              ايليك له‌ميش دؤگمه‌لرينگ                 گزر اليف اليف دييه

                                                                                                (كوپرولو 2004 : 325)

          غاراجا اوغلان بيله توركمن شاهير لار وه ايلايتادا ماغتيمغولي آراسينداقي اورتاق‌ليق، اينسانا بولان سويگي‌لردأكي تصويرلرده كوپ‌رأك غابات گليار. سويگيلي وه سويگيلأ باغلانشيق‌لي گؤزل‌ليك اِلِمنت‌لر وه منگزتمه‌لري هايسي‌دا بوسا بير منگزش‌دير. غاراجا اوغلانينگ اؤنوپ اؤسن يري، ياشاييشي كوپ بوله‌گيني گچيرن يري «چوقور اوبا» وه «توروس‌لار» بيله توركمينستان جوغرافيياسي‌نينگ آراسيندا اؤرأن آز منگزش‌ليك بارديغينا غارامازدان طبيغات‌دان آلنان منگزتمه اِلِمنت‌لري‌نينگ اورتاق بوليشي اونس برمأگه لاييق‌دير. بو اورتاقليغي متن‌لر اوستي بيلن گوركزجك بولساق غاراجا اوغلانينگ شو دور تله‌مه‌سيني ميثال آلا بيلريس:

          آلا گوزلرينگي سووديگيم ديلبر                     قوقويا منگزتديم گول‌لر ايچينده

          اينچه‌جيك دير بيل‌ينگ هيلال‌دير قاشينگ                   سلوي‌يه منگزتديمدال‌لار ایچينده

                                                                                                          (کوپرولو 2004: 299)

          اديل شيله بيان تأري ماغتيمغولي‌نينگ شيغرينده شو شكيلده گورونيأر، هر ايكي شاهيردا، هم گول، ‌اينچه ‌بيل، سلوي (سروي) ماضمون‌لاري بير شكيلده اولانيليپ دير:

                    اي يارانلار، ياغشي يارينگ                قويني جنّت گوله منگزأر

                    سوزله‌سه دورلر ساچيلار                  ديل‌لري بولبوله منگزأر

                    كویه‌ن يوق دونیأده من‌چه                 ديدار گورمك يوق دويونچا

                    ديش‌لري دور، آغزي غونچا               بيلي اينچه قيلا منگزأر

                    گوزي نرگيس بويي شمشاد                كيرپيك‌لري مثلي جلّاد

                    پري پيكر سروي آزاد                       دسته دسته گوله منگزأر

                                                                                (بيراي 1992:410-409)

          غاراجا اوغلانينگ گوزه‌ل‌لري «آلما يانگاق‌لي»، كئراز (گيلاس) دوداق‌لي» وه «صاداف ديش‌لي» بولسا، ماغتيمغولي‌نينگ سؤيگي‌لي‌سي‌ده «دور (هينجي) ديش‌لي» وه «آلما يانگاق‌لي» دير. هر ايكي‌سي‌ده گوزه‌لي «اينچه بيل‌لي»، «قالام» يا دا «هيلال قاشلي» اديپ تصويرلنديريأرلر.

          ماغتيمغولي‌نينگ «دييه، دييه» رديف‌لي غوشغي‌سي، مخمّس تأرينده، ياغني بأش سطيرليك بنت‌لر بيله يازيلان بولسادا، بنت‌لرينگ همه‌سي بولماسادا سونگقي ايكي سطيري «مسمّط» دير. شيغير بو طاراپ‌دان شکیل اوز بولوشلولیغی تایدان، ‌یترلیک درجه‌ده، مخمس ميثالي ديیليپ قابول اديله‌بيلر. خوت شو زامان‌د‌‌ا يونوسينگ شيغري يالي اون آلتي بارماق (هجا) اولچه‌گي بيلن يازيليپ‌دير. غوشغي بولسا شيله:

          «بودونیأنينگ جفاسيندان گرهلر دوشدي قاشيما

                                                  دوشمان لاريم كأن ييغلايير گوزومدن آقان ياشيما

          «سرّيمني اظهار ايله‌سم عالم‌ده بير يولداشيما

                                                  فلك ييغلار گوز ياشيما نه سوودا دوشدي باشيما

          مجنون بولوپ داغ باشينا چيقام يوسف دييه‌دييه.»

                                                                      (...)

          «سورسا نيظامي دونياده آنگشارار ياغشي سوزدن

                                                  تاپماي گوشه‌ده بختي اول طالع ايله ييلديزدان

          گوُرسه وفالاري مونداغ هر كيم دوروپ اوز اوزي‌دن

                                                  مختومقلي دوست يوزي‌دن دورماز ياش گوزي‌دن

          بولبول اولوپ يار سوزودن اوقام يوسف دييه‌دييه»

                                                                              (بيراي 1992 : 322-321)

          ايكي غوشغي آراسينداقي باشغا بير منگزش‌ليك، قاپييالي سوزلرينگ ایشليك‌لردن (= فعل‌لردن) بولماسي هم‌ده ايسلگ كيپي (Kip = صيغه) نينگ اولانماسي‌دير.

          يونوس‌دأكي قاپييالي سوزلر «گيدم»، «قالام»، «‌اوته‌م»، «گِيه‌م»، «يانام»، «تويام»، «تالام»، شكلينده، ماغتيمغولي‌داقي سوزلر بولسا، «ياقام»، «دوكه‌م»، «چكم»، «چيقام»، «سؤكم»، «باقام»، «ييقام»، «اوقام»، شكلينده‌دير.

          يونوس‌دا وه ماغتيمغولي‌دا «توت» رديف‌لي شيغيرلاردا اولي موچبرده منگزش‌ليك گورونيأر. ايكي شيغيردا «توت»، «حاساپ إت» ماني دادير. هر ايكي شيغيردا هم دونيا باي‌ليغينا آلدانماق وه اولوم حاقيقاتيني اونوتماق‌دان سوز آچيليار.

يونوسينگ شيغري :

                    «سن بو جهان مولكوني قاف‌دان قافا توتدوم توت

                                                يا بو عالم ماليني اوينا ييبان اوتدونگ توت»

                                                                                                   (...)

                    «يوز ييل‌لار خوش‌ليغا عومرونگ اولورسا يونوس

                                                          سونگ اوجي بير نفس‌دير گچ آندان‌دا اؤتدونگ توت»

                                                                                          (تيمورتاش 1989: 10-9)

شكلينده‌دير.

خوت شو تماني ايشلأن ماغتيمغولينگ غوشغي‌سي بولسا شيله:

 

                    «دونيا گورمه‌ي، توتغون قالسانگ بير كونچ‌ده

                                                          باد – ي – پاي‌دك ير يوزونه يلديم توت

                    چين – ماچين‌دا، روم‌دا، هيندده، حبش‌ده

                                                          بولان بولموش هونارلري بيلديم توت

                                                                                                              (...)

                    مختومقلي چكسنگ جفا جبر، بيل

                                                          خودايا خوش‌گلر، شوكور صابير بيل

                    قيل‌چا جانا قيزيل تني غاريپ بيل،

                                                          قيزيل ديلينگ سوزلأر ايكن اولدوم توت»

                                                                                          (بيراي 1992 : 285-284)

          يونوس امرأ بير هيلي نظيره حأصييه‌ت‌لي دوزولن بو شيغيرلار ماغتيمغولي‌نينگ شاهيرليق گويجیني خاص آچيق گوركزيأر. چونكي بيلينشي‌یالي گويچلي شاهيرا «نظيره» يازماق هم گویچلي گويچلي شاهيرلار طاراپيندان، «تنظير» اديلمه‌سي‌ده بييك شاهير بولماغينگ اولچگ‌لري‌نينگ بيري‌دير. ماغتيمغولي‌نينگ اؤرأن اهمييه‌ت‌لي خصوصيیه‌تي‌نينگ بيري‌ده ديواني‌نينگ ماضموني ميللي وه يرلي المنت‌لر آرقالي توركمن حلقي‌نينگ بير آنسيكلوپدياسي يالي بولماسي‌دير. اول خلقينگ بوتين قين‌چپليق‌لاريني وه حال ياغداي‌لاريني گوركزن يورگونلي‌ليگني حأضير بوگونه‌چنلي دووام اتديرن پيكيرلري دوره‌ديپ‌دير. اساسي قين‌چيليق غاراش‌سيز بير دوولت ايه‌سي بولمانديغيندان گوزباش آليار. چونكي بو دؤوورده توركمن طايپالاري پيترانگنگي ياغداي‌دا بير بيرينه ياغي بولوپ ياشاپ‌دير. ماغتيمغولي بو ياغدايا كوپ قينانيپ‌دير. موندان غوتولماغينگ چاره‌سي شاهيرينگ پيكري‌چه يكه‌تأك بير بايداغينگ آستيندا بيرلشمك‌دير.

 

          توركمن‌لر باغلاسا بير يره بيلي                      غورادار قلزمي دريايي نيلي

          تكه، يوموت، گوكلنگ يازير، آليلي                بير دوولته غوللوق اتسك بأشيميز

                                                                                                    (بيراي 1992 : 26)

          شاهيريميز سوتسيال قين‌چيليق‌لارادا اونس برمه‌ديك‌دأل. شيغيرلاريندا دينگه كوپچوليك‌دأل وه ايسم بيرگ (fert = شخص)ده صاخنانگ اونگونده گوركزيليأر. اونگا گورأ بيرگ هر نوغتاي ناظاردان گويچلي بولمالي‌دير. گويچلي بولماغي اوچين‌ده مال‌لي بولماغي گرك. مونگا گورأ ماغتيمغولي بو بارادا شيله پيكير بريأر:

          محمّد امّتي مال‌سيز بولماسين                       مال‌سيز بولسا، دوغان غارداش ياد بولار

          غاچار آغانگ اينينگ بولماز حاطيرانگ            غووانار دوشمانينگ دوستونگ مات بولار

                                                                                                    (بيراي 1992 : 380)

          زامانا بيله‌دير گوزه ايلمزلر                          هر ييگدينگ غولدا باري بولماسا

          يوز تومن‌ليك سوزينگ شايا آلمازلار              هر كيشي‌نينگ اعتيباري بولماسا

                                                                                                    (بيراي 1992: 381)

          گويچلي بولماق، دينگه مال‌لي بولماق بيلن مومكين‌دأل، اينسانينگ اوزونه زپر يتیرن نشه‌كش‌ليك‌لردن غاچا دورماسي‌دا گرك‌لي بير زات. ماغتيمغولي‌نينگ خصوصان «توتون چكمك» بارادا ايشلأن آلتي‌ساني غوشغي‌سي، بيرگینگ (شخصينگ) بدن ساغليغينا برن اهمييه‌تيني گوركزيأر. «چيليم» دييه‌ن شيغيرينده توتوني غارت – ي – جان دييپ حأصييه‌ت‌لنديرمه‌سي بو باراداقي دويغورليغينگ بير بياني بولوپ گورونيأر.

          ايلكينجي ميثال‌لاريني احمد ياساوي‌دا گورشوميز يالي آنگلاماز بولوپ دوغري‌ليق‌دان داش دوشِن دين وكيل‌لريني تانقيت‌لاييشينا ماغتيمغولي‌دا غوشوليار. زامانادان شكايت ادن شاهير، ايلايتادا دين وكيل‌لري‌نينگ اورون‌لارينا گلشيك‌سيز غيليق‌لاريندان نأگيله‌دير. اول بو باردا:

 

          ملالار غلط ديير آيدان سؤزومه                              سييا آليپ قارا تارتار يوزومه

          قيلان كأري دورتوليپ‌دور گوزومه                قرآنا حديث‌لار يازيپ باشلادي

          سويت‌خوار بولموش آدام‌لارينگ ياريسي         يوره‌گيندن چيقماز بولدي قاراسي

          بو زاماندا ملا مفتي باريسي                         زكات دييپ ايل‌لري گزيپ باشلادي

                                                                                          (بيراي 1992 : 67-66)

دييپ ، زأحمت چكمأن خلقينگ آرقاسيندان گوزه‌ران گوره‌ن ملّا وه مفتي‌دان شكايت اديأر.

          نتيجه‌ده ماغتيمغولي توركمن‌لره ماخصوص بولان يرلي تمالاري وه سوزه‌له‌نيش اوصوليني اولانماق بيلن بیله‌ليك‌ده واغتال – واغتال آيراتين شيغير فورمالارينگ ايچينده يونوس بيلن باشلايان صوفيزم وه ايلاهي سويگي بارادا هم‌ده غاراجا اوغلان‌داقي ليريكي يورلگأنگ ايزين چاليپ بوتين توركمن ادبيياتيني شوهله‌لنديريپ‌دير. حاتدا گون‌دوغار توركيستان‌دان آنادولاچنلي بوتين تورك دونيأسينده تأثيري شوگونه‌چنلي دووام اديپ گليپدير. (2)

 

(*) Ege universitesi , turk Dunyasi Arastirmalari Enstitu

Turkmen@ege.edu . tr

Notlar:

1-      Turkmen Edebiyatinin tarihi C.1.

Asgabat Ilm Nesriyati . 1975, ss,1520

182,439,479

2-      Uygurlar arasindaki 12 magamdan biri “ Mahdumkulu Mugami” adini tasimaktadir. Kadir Ekber .Mahdumkuli seirindin. Bulak, S.3, Urumci Sincang Halak nesriyati, 1993 ,SS,117-123

 

 

 

 

KAYNAKLAR

Biray, Himmet (1992) Mahtumkulu Divani Ankara: Kultur Bakanligi yayini

Ekber, Kadir, Mahdumkuli seirlirindin

Bulak, S .3, Urumci: Sincang

Halk nesriyati, 1993.

Koprulu , Fuad (2004) saz sairleri

Ankara: Akcag yayini

Timurtas, F. Kadri (1989) Yunus Emre Divani. Ankara, kultur Bakanligi yayim

Turkmen Edebiyatinin Tarihi.C.1.

Asgabat , Ilim Nesriyati, 1975.

بو ماقالاhttp://www.millifolklar.com  دان آليندي