آموزش (توٌرکمنچه سؤزلوٌگی) فرهنگ لغات ترکمنی - تهیه وتدوین: ارتئق حسین زاده(بخش سوم)
آدام اِتمِک: اِکلأپ-ساقلاپ یِتیشدیرمِک. کِمالا گِتیرمِک. مِن اوُلارئ
آدام اِتدیم، ایندی اؤز ایسلِگیمه گؤرأ ایل سانئناـ دا بیر غوُشایئن،
اوُندان سوُنگ ، کِیپلِری کلله لرینده.
غاتئ آدام: غئسغانچ آدام.
گؤچ گوٌن آدام: تیزغئزیان، غاهارئ تیزگِلیأن آدام.
غورت یالی آدام: غاتئ اِدِرمِن، باتئر آدام.
اوُونوق آدام: بوُلغوسئز، جِننِک چی، مایدا چئل آدام.
یاغ یالی آدام: مئلایئم سؤزلی، یاغشئ غئلئق‌لئ آدام.
یارئم آدام: اِلی، آیاغئ یوق بوُلوپ یاـ‌دا باشغابیر سئناسی آغئر شیکِس‌لی بوُلوپ، ایشه دوُلی یارامایان آدام.
آداماق: بیرزادی بیرینه نییتلأپ غوُیماق، نییِت اِدیپ ساقلاماق.
آدام آتا: دینی دوٌشوٌنجأ گؤرأ: بِهِشتِدن قوُولوٌپ، یر یوٌزوٌنده ایلکی پیدا بوُلان آدام، ائنسان.
آدام
زات: ائنسانئیِت، آدام. آدام لارئنگ جِمغئیِت چیلیق‌ـ زأحمِت ایشی نینگ
پروُ تِسینده پیکیرلِِنِمأنینگ دؤرأندیگینی وه اؤسیائدیگینی آدام زات
جمغئیتی نینگ بوٌتین تارئخی گؤرکزیأر.
تارئخ ـ آدام زات جِمغئیِتی نینگ یاشایشئ حاقئنداقی عئلئم دئر.
آدام کأرلیک: سِر. آدام کأرچیلیک.
آدام کأرلیک‌لی: سِر. آدام کارچیلیک‌لی.
آدام
کأرچیلیک: آداما ماخصوص بوُلان غوُوی غئلئق-خأصییِت، ائنسان چئلئق.
کوُلخوُرچی‌لار اوُنونگ اوقئپ‌لئ اوسسالئغی وه آدام کأرچیلیگی حاقئندا
غوُوی گوٌرروٌنگ اِدیأرلِر.
اوُنونگ گؤرمِک لیلیگی، آدام کأرچیلیگی دییسِنگ غاتئ آرتئق ماچدئر.
یامانئ گؤروٌپ، اوُندان گؤز یومماق. آدام کأرچیلیکدِن دألدیر.
آدام کأرچیلیک‌لی: غوُوی غئلئق-خأصیِتلی، اِدِپلی، مدِه‌نییت‌لی، مئلایئم.
آدام کأرچیلیک‌لی بوُلسا، اوُنونگ یاشئنا یاـ‌دا سئراتئنا غاراماق نأمأ گِرِک.
عادالاتلئ ایش اوٌچین هِمیشه مِرت بوُلماغئ آدامئنگ آدام کأرچیلیک‌لی صئپات لارئندان دییپ خاساپ اِدیأر.
آدام
کأرچیلیک‌سیز: اِربت غئلئق – خأصییت‌لی، اِدِپ سیز، آدام کأرچیلیگی
بوُلمادئق. اوُلار دایخان‌لارئنگ اوٌستوٌنه یئرتیجئ غوشلاریالئ چوُزوپ
دئرلار، رِخیم سیز وه آدام کأرچیلیک‌سیز بوُلوپ دئرلار.
آدام‌لئ: بیرنأچأ آدامئ بار بوُلان. اوٌچ موٌنگ آدام لئ کأرخانا . باران جایئمئز آدام‌لئدئ.
آدام‌لئق:
1ـ آدام‌کأرلیک. اوُنگات بوُلوش‌لئق، غوُوی غئلئق-خأصییِت‌لی‌لیک. اوُل
دِمیرچی‌نینگ بوُلسا آدام‌لئغئ بیر چِن باردئ. هانی سِنینگ آدام‌لئغئنگ؟ 2ـ
بیرنأچأ آدام‌دان ائبارات بوُلان، اِنچِمه آدام نییِت لِنن. دؤرت
آدام‌لئق ناخار.
آدام سؤیر{آ: آدام سؤیر}، آدامزادا حوُرمات غوُیان، آدامزاد مِرته‌به‌سینی بِلنت توتیان، گومانیزم حأصیه‌تلی.
آدام سئز{آ:دام‌سئز}،1ـ آدامی یوُقلوق.2ـ أرسیزلیک، باشی بوُشلوق، دوللوق.
آدام
خوُر{آ:دام خوُ:ر}، آدامزادئنگ جانئنا قاصت ادیأن، غانخوُر، خالقئنگ
غانئنی سوُریان، خالقی رِحیم سیز اِکسپلواتیرله‌یأرن اوُلارئنگ
بوُیون‌لارئنا غولچولوق زئنجئرئنی داقماق ایسله‌یأن آدام‌خوُر
جِللات‌لارئنگ یئگره‌نجی یئغئللاری پاش ادیلدی (ب. پوٌرلیه‌و، ایلکینجی
گوٌن). سوُوت ائقدئصادئیه‌تینینگ گوٌلله‌مه‌گینی، خالقئنگ آبادان
چئلئغی‌نئنگ اؤسمه‌گینی آدام خوُر کاپیتالیست‌لِر «بوُمبا»،«خوُپ» سؤزله‌ری
بیلن دِنگه‌یأرلِردن-جومایف، آق دِرک).
آدام خوُرلئق{آ:دام‌خوُ:رلئق}، آدامزادئنگ جانئنا قاصت ادیجی‌لیک، آدام خوُرئنگ غئلئق-حأصیه‌تی، واغشی‌لئق، غانخوُرلئق.
آدامچی{آ:دامچی}،
آدام دیشله‌یأن، آدام غاپیان، آداما ارجشیأن(خایوان). اوُل اولی گؤوره‌سی
بیلن ساندئرادی، گؤزله‌ری آدامچی مالئنگقی یالی غئزاردی(ب.کربابایف،
آیغیئت‌لی أدیم). اوُلارئنگ آدامچی دوٌیه‌له‌ری باردی.
آدام
چئلئق{آ:دام‌چئلئق}، سِر. آدام کأرچیلیک. اوُل غودوزلارئنگ توُخومئنی
کِسمِک گِرِک، اوُلار آدام‌چئلئق صئپاتئنی ییتریپ دیرلِر
آخئرئ.(آ.غووشودوف، مأهری وِپا).
اوُلارئنگ بیر نأچه‌سی اؤز
اوُقوچی‌لارئنا عئلئم اؤورتمِک‌دِن باشغا آدام‌چئلئق هِم اؤوردیأرلِر (ب.
کربابایف، آیغئت‌لی أدیم). آدام چئلئغی ییترمِک-جمغئیت چیلیگینگ گؤزوٌندِن
دوٌشمِک، واغشی لاشماق.
آدام سیت، خوم. آسغئردیان زأهِرله‌یجی ماددا.
آدام چئلئق‌لی{آ:دام چئلئق‌لی}، سِر. آدام چئلئق‌لی.
عادات(عا:دات}،
1ـ بیرمیلله تینگ دورموشئنا اوُرناشان غادئم‌دان گِلیأن دأپ-دسسور.
جانئنگا یاقئم‌لی آزات خوُواسی، بیزده بوُلماز دین-عاداتئنگ نوُواسی (ن.
پوُمما، سایلانان اثِرلِر).
دایخانئنگ گوٌل عؤمروٌن سوُلدوران
عادات(موللامورت. سایلانان اثِرلِر). کؤنه عادات، سیزی پولا ساتاردی (دوردی
غئلئچ، غوُشغولار).2ـ اِندیک، غئلئق-حأصیه‌ت چوٌنکی اوُل اؤنگده بوُلان
واغتئ رادیوُ دینگله‌مه‌گی بیر اِییام دِن بأری عادات ادیینپ دیر)«سوُوت
اده بییاتی جورنالئ». دوُللار دوٌنیأسینینگ شو دور عاداتی (سوُون
اده‌بییاتی» جورنالی). اینِدر دپه‌سیندن گوٌیچلی توُقماغی، عادات ادینیپ یر
چیلیم یاقماغی (آتا صالئخ، سایلانان اثِرلِر).
همیشه‌کی، اؤنگکی. یاز
عادات داقی سئندان ایرگِلدی(«سؤوِت توٌرکمه‌نیستانئنک عایال‌لاری»
جورنالی). عادات دان داشاری-آیراتئن. یالنگئز، چندِن آشا بوُلیان. زالدا
عادات دان داشاری اوٌم سوٌملیک حؤکوٌم سوٌردی(«سوُوت توٌرکمه‌نیستانئنگ
عایال‌لار»جورنالی).
عادات لانماق(آ:دات‌لانماق): بیرزادئ اِندیک
اِتمِک. عادات اِدینمِک، بیرغئلئغی، حأصییه‌تی وِردیش اِتمِک، اؤوره
نیشمِک. اوُنونگ بوٌتین دورموشئ شوُنگا عادات لانئپ‌دی. پیل ساپئنا عادات
لانان اِل‌لِر یاراغ توتماسئنی بیلمه یأر دیلر.
عاداتچا(آ:داتچا):
دوٌزگوٌن یا دأپ بوُیونچا. هِمیشه کیسی یالئ، أستانی تساچی عاداتچا بییک
آغاجا چئقئپ، دوشمانا گؤزه‌گ چیلیک ادیپ‌دیر. یاوه‌ر عظیمی، اینچه میک
غارامورتونا عاداتچا اِلینی یه‌تیریپ یئلغئردئ-دا هیچ بیرزات آیئتمادئ.
عاداتچئ(آ:داتچئ): کؤنه دِن گِلیأن عاداتا، دأبه یوغرولان، کؤنه دوٌزگوٌنی توتیان آدام.
دین چی، کؤنه عاداتچئ، خارئ-خاص‌لارئ، توُپارلاپ بیر پوُلا ساتیار یاش لارمئز.
آدرِس:1ـ
خاطئنگ، پوُسئل‌قانئنگ یا-دا باشغا پوُچتا اوٌستی بیلن ایبریلیأن
زات‌لارئنگ یوٌزوٌنده بارجاق یرینینگ وه شوُنی آلجاغئنگ آدئ گؤرکه‌زیلِن
یازغئ. آزاجئق قاراش، ینه ایکی سانجاق آدرِس یازمالئ. شو آدرِسده
یوق-دییلیپ یازئلان.
2ـ یاشالیان یرینگ، جایئنگ یا-دا اِدارانئنگ،
کأرخانانئنگ، غورامانئنگ وه ش.م. بوُلان یری. اوُل مئخمان خانادا جای
توتاندان سوُنگ، ووٌشی کِلینگ آدرِسینی ائزارلاپ گیتدی.
3ـ
یوبیاله‌ی(یوبیله‌ی) یا-دا بیر دابارالئ واقا اوٌچین بیرینی خاط اوٌستی
بیلِن غوتلاما، شاهئرئنگ اِللی یئللئق یوبیلینه (یوبی لِیینه) آدرِس
غوُوشورئلدی.
4ـ بیری حاقدا، بیری بارادا، بیری دوُغروشئندا غازیه‌ت لِرده اوُنونگ، آدرِسینه یازئلان ماقالالاری وه فِلیه‌توُن‌لارئ اوُقاردئم).
5ـ آدرِس له‌مِک: بیر آدرِس بوُیونچا بیرینه بیرزات ایبرمِک یا-دا بیرزادا آدرِس یازماق.
6ـ آدرِس لِنمِک: آدرِس بوُیونچا ایبریلمک یا-دا آدرِس یازئلماق.
7ـ آدئ غیلر(آدئ غه‌ی لِرَ): آدئغی وه چِرکِِس‌سک آوتوُنوُم اوُبلاستی‌نئنگ یِری خالقئ، اِساسی ایلاتئ.
8ـ عادئل: رِخیملی، عاداتلئ، پاراساتلئ، پایخاسلئ.
بولوت اِگِر قئبله دان تورسا گویچ‌لی بوران بوُلارمئش.
شاه اِگِر عادئل بولماسا تاغتئ وه‌یران بولارمئش.
اوُنونگ عادئل آدام‌دئغی حاقدا بوٌتین شوُهرات یایران مئش.
9ـ عادئللئق: عادئل بوُلماقلئق، رِخیم‌لی‌لیق، عادالاتلی‌لئق، پاراساتلئ‌لئق.
اوُنونگ
بو ایشی عادئللئق بیلن، چؤز جِگینه مِن بار زاتدان بِتر ائنان یارئن. امما
اوُل آداما عادئل‌لئغی ساخئ‌لئغی سوٌرت سِنگ-ده بوقجاق گوٌمانئ یوق.
10ـ عادئل سئزلئق: عادئل لئغئنگ بوُلمازلئغی، عادئل دأل‌لیک، ره‌خیم سیزلیق، عادالات سئزلئق.
یؤنه مِنی اِسِن وه‌لی اویچینگ عادئل‌سئزلئغی یادادیار.
11ـ آدئرلئق: غوراق کلیم آتلئ یورت لاردا به ییکلی-پسلی هِم-ده توُیون وه چأگه غاتئ‌شئقلی خاصئل سئز یِرلِر.
12ـ
آدی‌یامان: بوُت. آرپا-بوغدایئنگ ایچینده گؤگریأن دأنه‌لی خاشال اوُت. آدی
یامان، سوٌیت لنگنگیچ یالی بی‌ده‌رِک اوت‌لاردان باشغا بویرده هیچ زات
یوق.
13ـ‌آژدار. سرآژدارخا ، آژدارلار ناغرا چِکیپ، آرسلان-لار آرلاشاردئ.
آژدار گؤردوٌنگمی- شیرگؤردوٌنگمی، غانئنگ غاچئپ دئر-لا!
14ـ آژدارخا: فانتاستیک اِرته‌کی لِرده آیدئلیان یئلانا مِنگزِش کؤپ کلله‌لی اوُپست یالئ میفیکی خایوان.
غودرات بیلن بینا بوُلان آژدارخا، بِنت اِی‌له‌مه په‌ریزادئنگ یولونئ. بوشوُل آژدارخانئ غوراقوزان خاییار هه‌لی‌دیر .
15ـ عاجایئپ: (آجا: یئپ):
1ـ
اؤران غوُوئ، اوُنگات، جودا یاغشئ. سوُویت سوُیوزئنئنگ کوُممونیستیک
پارتییا سئنئنگ سِنتیابر پله‌نومی (پِلنومی) عاجایئپ قارار قابول اِتدی.
عاجایئپ
ایشی اوٌچین حؤکوٌمه‌تیمیز اوُنی زأحمِت غئزئل بایداق اوُردِنی بیلِن
سئلاغ لادی. کوُلخوُز غورلوشئغی عاجایئپ غوراماچئ‌لارئ اؤسدوٌریپ
یتیشدیردی.
2ـ تأسین غالدئرئجئ. خایران غالدئرئجئ. گؤرمه‌گِی، گؤزِل، عاجاپ (موُسکوا عاجایئپ شأهِر اِکن).
آدام زات عاجائیپ زات لار دؤرِدیأر.
خالق ماغتئم غولئ نئنگ بو عاجایئپ سطیرله‌رینی اؤز آتالار سؤزی بیلن دِنگ خاطاردا اولانیار وه سؤی یأر.
(ادامه دارد)
منبع: سایت جمعیت فرهنگی هنری مختومقلی کلاله
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی