بنیاد مختومقلی فراغی

مقدمه :

درک اهمیت کبوترخانه ها مستلزم فهم ضرورت تاریخی ِ ابداع ، تکوین و نیز کارکردهای آنها در نظام های کشاورزی و ارتباط آنها با عناصر دیگری نظیر قنات ، آب راهه ها ، نوع محصولات کشاورزی و غیره است ، در واقع نشانگر یک مجموعه ی نظام یافته  و واجد ارتباطات درونی به منظور تکمیل و جبران فقر محیطی و بهره گیری و تسلط هرچه بیشتر بر محیط ، در قالب به کارگیری میراث فرهنگی و دانش بومی یک جامعه با هدف برآوردن نیازهای حیاتی آن جامعه می باشد. بنابراین می توانیم کبوتر خانه های ایران را به عنوان یک دست آورد چند منظوره در نظر گرفته و در قالب یک نظام کلی تر ، با کشف روابط و هنجارهای ساختاری مرتبط با محیط جغرافیایی و اقلیمی ، اقتصادی و فرهنگی مورد مطالعه قرار دهیم.[1]

کبوتر خانه ها در جوامع سنتی به ویژه جوامع متکی به محصولات کشاورزی ، دارای  کارکردهای با اهمیتی هستند. آنها به همراه دیگر ابداعات و دست آوردها به منظور مقاوت انسان ها در برابر مشقت های طبیعی  و هم زیستی و مبادله ی متقابل بین انسان و طبیعت مورد استفاده قرارمی گرفتند.

در این رساله به برسی سابقه ی تکوین کبوتر خانه ها با استفاده از منابع و آثار به جا مانده و همچنین سفرنامه های مستشرقان ، تاریخ شکل گیری و به کار بردن کبوتر خانه ها را گمانه زنی کرده ایم. در ادامه به بررسی میزان اهمیت کبوتر خانه ها در سیستم کشاورزی و همچنین به دلایل از رونق افتادن آنها ، ارزشها و ساختارهای شکل گرفته از کبوتر خانه ها می پردازیم.

پیشینه ی تاریخی کبوتر خانه ها:

سابقه ی تاریخی برج ها تا کنون ناشناخته مانده ولی قدمت آنها با توجه به تاریخ فروششان که ثبت گردیده به حدود پانصد سال قبل می رسد[2]. به جز تعداد قلیلی از برج ها که تاریخ بنای آنها به بیست سال قبل باز می گردد، تاریخ بنای اکثر آنها را کسی به یاد ندارد. شیب بندی و ترتیب دادن ناودان برای شیب بام برج ها قسمت مهمی از تعمیرات را تشکیل می دهند. دیوارهای خارجی غالباً نیاز به تعمیرات اساسی دارند اما تعمیراتی که در داخل برج ها انجام شده نشان می دهد که یک مرتبه در چند ده سال بوده است. در پنجاه سال گذشته تعمیرات اساسی در اکثر برج ها انجام نشده است و در نتیجه تعداد زیادی برج مخروبه در ویرانه ها می توان مشاهده کرد که فقط قسمت های داخلی آنها که شبیه به کندوهای زنبور عسل می باشد به جای مانده است. به همین علت متأسفانه تعداد کمی از برج های با قدمت بیش از یکصد سال را می توان یافت.[3]

هنوز روشن نیست که نخستین کبوتر خان ( کبوتر خانه )، به مثابه کارخانه کودسازی، در چه تاریخ و در چه مکانی از جهان ابداع شده است. اما شواهدی در دست است که نشان می دهد کبوتر خانه ها از دیر باز در ایران وجود داشته و ایرانیان در بنای کبوتر خانه ها پیشگام بوده اند.

این شواهد و قراین عبارت اند از: 1. وجود نام برده و برج در اشعار شعرای متقدم همچون منیجک ترمذی از شعرای نیمه دوم قرن چهارم؛ خاقانی و نظامی شاعران قرن ششم ﮬ.ق؛ مولوی شاعر قرن هفتم ﮬ.ق؛ شمس الدین ابن فخرالدین اصفهان مشهور به شمس فخری، ادیب و شاعر اواسط قرن هشتم ﮬ.ق ... و همچنین در مثل ها؛ 2. وجود واژگان کبوتر خان، برج کفتر و ورده در کهن ترین فرهنگ های فارسی ( لغت فرس و صحاح الفرس)؛ 3. وجود اماکن و روستاهایی به نام ورده، وردی، وردیچ، وردان، کبوتر خان، کبوترلان، کبوتردان در ایران و کشورهای همسایه؛ 4. اشاره به کبوتر خانه در متن های تاریخی، متن های متفرقه و کلیات؛ 5. وجود مطالبی در باره ی کبوتر خانه ها در متن های نسبتاً کهن مربوط به کشاورزی در ایران؛ و 6. وجود مطالب، اشارات و طرح های نسبتاً زیادی در سفرنامه ها درباره ی کبوتر خانه های ایران خصوصاً اصفهان .

سیاحان بسیاری به کبوتر خانه های ایران اشاراتی کرده اند که ما در اینجا تنها به نقل برخی از آن نوشته می پردازیم.

ظاهراً اولین سفرنامه نویسی که درباره ی کبوترخانه های ایران سخن به میان آورده است ، ابن بطوطه ی مراکشی است . وی در حدود 5 قرن قبل (477 سال پیش) در سفر طولانی خود، این کبوتر خانه های را بین راه قریه ی « فتیلان »[4] و اصفهان دیده است .

«فیلان ، قریه ی بزرگی است که روی رودخانه ی عظیمی ساخته شده  و در کنار آن مسجد بسیار زیبایی وجود دارد و از زمین تا داخل مسجد پله ای می خورد و اطراف مسجد را باغ  ها فرا گرفته است. آن روز را نیز از وسط باغ ها و آب ها و دیه های زیبایی که برج های کبوتر زیادی در آن ها دیده می شود به سیر خود ادامه دادیم و پسین روز به شهر اصفهان رسیدیم.»[5]

حدود دو قرن بعد «شاردن» بیش از دیگران به شناسایی دقیقی از ایران نایل آمده است .او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه ی خود را به اصفهان ،پایتخت آنروز ایران اختصاص داده است و همانطور که خود گفته است:اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است.

در مورد مسایل کشاورزی اهمیت کودورزی در اقتصاد کشاورزی ایران و هم چنین کبوترخانه های اصفهان ، شرح او دقیق تر از دیگر سیاحان است:

«در همه ی نواحی امپراتوری ایران ، کبوترهای اهلی  و وحشی وجود دارد ، ولی کبوتر وحشی به مقدار بسیار کثیری مشاهده می شود و چون فضله ی این پرنده ،برای خربزه زار کود بسیار خوبی به شمار می آید ، در سرتاسر کشور با مواظبت و دقت شایان توجهی ، تعداد عظیمی کبوتر پرورش داده می شود.من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوتر خانه ها ی جهان در آنجا ساخته می شود ....این کبوترخانه های عظیم شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ما (فرانسویان،اروپاییان) است.اینها را ازآجر بنا می کنند و رویش گچ و آهک می کشند .در تمام سطوح داخلی دیواره ی بنا ، از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه می کنند ف تا کبوتران در آنها آشیانه کنند ... به استثنای سکنه ای که متدین به هر مذهب رسمی کشور نیستند ،می توانند آنرا بسازند ... در حوالی اصفهان،بیش از سه هزار کبوترخانه می شمارند. همه ی اینها، چنانکه من دیده ام بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده است ،نه برای پرورش و تغذیه ی کبوتران.»[6]

گوبینو در خصوص کبوتر خانه های اصفهان می گوید:

«... کبوترخانه یکی از بناهای جالب اطراف اصفهان است .آنها را کم و بیش به اندازه ی برج بزرگ یک قلعه می سازند.قسمت تحتانی آنها دارای خطوط متقاطع و پیچ در پیچ تزیینی است، که یک کار زرگری واقعی به شمار میرود، که در خشت و گل به عمل آمده است. روی آن چینه های آجری قرار دارد که بنا بر سلیقه ی صاحبانش با بوالهوسی ترتیب یافته و بالاخره درقسمت فوقانی آن اهرمی دارد با سوراخ های متعدد قرینه ی هم دیگر که لانه ی کبوتران است .کشاورز ایرانی اهمیت طیادی به کودهایی که طی سالیان دراز در این محل جمع می شود می دهد و از ان استفاده ی خوبی برای کشت سبزیجات می کند.»

توماس هربرت درباره ی مردم اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد :«اگرچه خانه هایشان نظیف بود ، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه ی کبوترانشان (برجهای کبوتر) که ظاهری عجیب دارند نبود ... »[7]

لیدی شیل ، نیز در کتاب خاطرات خود ضمن اشاره به اهمیت کبوترخانه ها می گویند:

«اصفهان برای کبوتران در حکم ارض موعود است ... برای این کارنیز محل های مخصوصی به شکل برجهای مرتفع به رنگ سفید ساخته اند که در سراسر ایالت پراکنده است و از آنها بیشتر از هر بنا ی دیگری مواظبت می کنند.»[8]

دیولافو ، در کتاب ایران ، کلده و شوش در خصوص طرز تهیه ی کود در اصفهان می نویسد:

«... طریقه ی دیگری هم برای فراهم کردن کود هست . مالکین در اطراف شهر اصفهان در دهکده ها برج های بزرگ و متعددی برای کبوتران صحرایی ساخته اند و کبوتر به قدری در اصفهان زیاد است که شخص تازه وارد تصور می کند که تمام اهالی از گوشت کبوتر تغذیه می کنند و لی این طور نیست . این حیوان دعوت شده است که اجتماعی تشکیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد.فضله ی کبوتر چون با خاکروبه ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه ی معروف اصفهان کود بسیار خوبی است .»[9]

فردریچاردز عضو انجمن سلطنتی نقاشان و حکاکان انگلستان ، در حدود هفتاد سال پیش می نویسد :

« یکی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین چیزها، در حول و حوش اصفهان با برجهای گرد و بلندی است که قسمت فوقانی آنها دارای طرح های زیبا و دل انگیزی است...»[10]

الیزابت بیزلی  می نویسد:

« فقط به خاطر ساختمان تجسمی و دلفریب و شاهکاری که در داخل این برجها به کار رفته است ، ارزش و اهمیت آنرا دارند که هیات هایی برای دیدن آنها به اصفهان بیایند...»

هانری رنه والمانی می نویسد :

« در بعضی از این برجها چهارده هزار کبوتر به راحتی  می توانند به راحتی زندگی کنند.»[11] تازه این گنجایش برج های معمولی تر اصفهان است . در اصفهان و در مزرعه چهار برج آن ، کبوترخانه ای است که مرکب از 25 برج در داخل یک کبوتر خانه و بیش از ده هزار آشیانه کبوتر است که می تواند بیش از چهل هزار کبوتر و جوجه کبوتر را همزمان در خود جای دهد.

آبراهام ویلیلمز جکسن که در سالهای 1903،1918،1917 به ایران مسافرت کرده بود می نویسد:

« برج های بادی شبیه هستند که پرده های پروانه ای آنها شکسته باشد ، مأمن وآشیانه ی هزارن هزار کبوتر و منبع درآمدی هنگفت برای کسانی هستند که فضولات این پرندگان را به عنوان کود به مزارع اطراف می فروشند.»

پس از بررسی نمونه هایی از متون برجای مانده پیرامون کبوترخانه ها ،اکنون به مطالعه ی انواع کبوتر خانه ها، شرایط فرهنگی و اجتماعی شکل گیری کبوتر خانه ها می پردازیم.

انواع کبوتر خانه ها در ایران :

تعداد کبوتر خانه ها ی فعال ( برج های گرم ) ، نیمه فعال (برج سرد ) و تخریب شده استان اصفهان در سالهای 1347 تا 1352 در کتاب کبوتر خانه های اصفهان اثر محمودیان و چیت ساز گرد آوری شده است را در این مقاله مورد بررسی قرار می دهیم .

تا اوایل دهه ی 1350 ش . 2/47 درصد از کبوترخانه های اصفهان فعال بوده و در تولید کود کشاورزی مورد بهره برداری قرارمی گرفتند.اما روند تخریب و رها نمودن این برج ها همچنان ادامه داشته است. چنانچه 4/32 درصد از برج ها را تخریب شده گزارش نموده اند . اگر به این تعداد مقدار 4/20 درصد را نیز اضافه نماییم .رقم تخریب کبوتر خانه ها به طور مثال برای روستای گورت از بخش قهاب اصفهان به حدی بوده است که تا سال 1352 شمسی از تعداد 25 لوله [12] کبوتر خانه ی موجود در این روستا 15 لوله کبوترخانه ی فعال ف 5 لوله نیمه فعال  و 5 لوله نیز مخروبه بوده است که در تابستان 1382 شمسی تمامی 25 لوله کبوتر خانه ی موجود در روستا غیر فعال ، رو به تخریب واکثرا ً تخریب شده بودند .

دلایل تخریب کبوترخانه ها در سالهای اخیر را باید از دلایل تاریخی آن تفکیک نمود . دوره ی رونق کبوترخانه ها ی اصفهان را باید مقارن با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان و سلطنت شاه عباس (979 تا 1008 شمسی) و آرامش ایجاد شده ی پس از آن یعنی تا سال 1079 شمسی دانست . چرا که در سایه ی امنیت ایجاد شده ، کشاورزی و یک جانشینی به ویژه در حاشیه ی زاینده رود رونق یافته و جمعیت شهرنشین و روستا نشین وابسته به زمین افزایش یافت . در عهد صفویان عمده ترین وجوه زمین داری به ترتیب عبارت بودند از : زمین های دولتی که به صورت تیول واگذار می شد ، املاک خاصه ی سلطنتی ، زمین های وقفی و مالکیت خصوصی بر زمین که در ردیف آخر قرار می گرفت . اغلب زمین های پر ارزش اطراف اصفهان جزو املاک سلطنتی بود . در زمینه تخصیص مازاد باید گفت زمین ها اعم از سلطنتی ، وقفی یا خصوصی به دهقانان اجاره داده می شد ، مبنای اجاره نیز شکلی از تقسیم محصول بود. ( فوران ، 1378)

 

معماری کبوتر خانه ها:

الیزابت بیزلی ، احتمال می دهد  :« معماری این برج ها  به وسیله ی معماران و صنعت گران ارمنی که به دستور شاه عباس از جلفای آذربایجان به اصفهان آورده شدند ، ساخته شده اند.»

عظمت کبوتر خانه ها ی ایران ، هم در بزرگی و گنجایش فوق العاده ی آنها و هم در اشکال متنوع و گوناگون بیرونی و به ویژه در همه ی انواع آن ، در معماری بسیار تکامل یافته و نظام گرفته داخلی و فضاهای خیال انگیز و استثنایی است ،که به مراتب پیچیده تر و زیباتر از شکل ظاهری و بیرونی آنها ست ، و هم در علوم و تمهیداتی که در آنها به کار رفته است ، به طوری که غالبا ً همخوانی و همراهی متوازنی از علم و هنر در کالبد کبوترخانه ها پدیدار شده است .

نحوه ساخت اين كبوترخانه به گونه اي بوده كه امنيت همراه با آرامش و آسايش كبوتران را تأمين مي کرده. دقت در اجراي اين برجهاي كبوتر، به حدي بوده است ، كه درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر مي رسانيده، چرا كه اگر حتي يك مورد پرنده يا حيوان مهاجمي به درون اين كبوترخانه راه مي يافت، هرگز هيچ كبوتري احساس امنيت نمي نمود و كبوترخانه خالي از حضور كبوتران مي شد.فضاي داخلي كبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود كه گاهي محل تجمع حدود ۲۵ هزار كبوتر مي شد. آشيانه ها آن چنان زيبا و منظم با مدول هاي يك شكل و از مصالح كاهگل ساخته شده بود كه در تابستان بسيار خنك و به گونه اي بوده است كه باد در فضاي آن جاري (بادگير) بوده و برعكس در زمستان گرم و از وزش بادهاي سرد محلي در امان بوده است. همه اين تمهيدات منجر به خلق اين شاهكارهاي معماري يعني كبوترخانه هاي ايراني شده است.

قطر سوراخهاي ورودي كبوتران به داخل برجها به اندازه اي ساخته شده است كه تنها كبوتران مي توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه اين كه براي دقت يك اندازه بودن قطر سوراخهاي كبوتر بويژه در كبوترخانه هاي سبك گلپايگان و خمين از تنوشه (لوله هاي سفالي) استفاده مي شده تا سوراخها يكسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود كه پرندگان مهاجم وارد شوند و نه كوچكتر كه كبوتران بزرگتر نتوانند وارد كبوترخانه ها شوند.

هر تجهیزات دفاعی کبوتر خانه مانند یک دژ نظامی باید در برابر همه ی دشمنان کبوتر که کم هم نیستند ، مقاوم و نفوذ ناپذیر باشد ، این نفوذ ناپذیری ، نه تنها باید در برابر قوش و قرقی و جغد و کلاغ و گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و غیره ، که بتواند مقاوم در برابر مار و موش نیز باشد . موش اگر چه مستقیما ً دشمن کبوترها نیست اما با کانال سازی خود در زیر پی ها، می تواند راه را برای ورود مار به داخل کبوتر خانه ها از زیر زمین فراهم کند.

ديگر از تمهيداتي كه ايرانيان در دفع دشمنان كبوتر و جذب كبوتران در كبوترخانه ها انديشيده بودند، عبارت بود از استفاده از بوي برخي از جانوران مانند گرگ و كفتار و بوي برخي از گياهان مانند كندر و سراب براي محافظت كبوتران .در برخي از كبوترخانه هاي ايران از جمله روستاهاي گلپايگان و خمين، سر گرگ و كفتار را در كبوترخانه مي گذاشتند كه هنوز هم تا اين اواخر سركفتاري در كبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپايگان مشاهده مي شد.
گذاشتن تله ی مارگیر که خود به تنهایی کار شگفت انگیزی است ، درکبوتر خانه های خمین  و گلپایگان و خوانسار رایج بوده است.

امروزه در فن آوری های کشاورزی برای رفع آفات ،آخرین ایده استفاده از پور و هورمون برای راندن و یا به دام انداختن حشرات است . اکنون دانسته شده است که جانوران برای برقراری ارتباط بین افراد گونه ی خود و حتی با گونه های دگر از مواد شیمیایی خبر دهنده استفاده می کنند .که برخی از آنها «آلومن های » دور کننده و فرار دهنده هستند.[13]

جالب این که از این ایده برای جذب کبوتران به برج و برای فرار دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده می شده است. در کبوتر خانه ها از بوی برخی جانوران مانند گرگ وکفتار و بوی برخی گیاهان مانند کندر و سراب استفاده می شده است.

در کتاب عجایب المخلوقات طوسی مربوط به قرن ششم آمده است :

«... کبوتر را حلبه [14] و زیره و نانخواه [15] سود دارد ، کندر نه (کُندر ،کندرو) در برج وی بسوزانند سود دارد ... اگر چند دسته ی «سراب» [16]در برج نهند ، دله  و گربه و مار از آن گریزند.»[17]

در کتاب عجایب المخلوقات قزوینی ، مربوط به قرن هفتم در زیر دقل «له » آمده است :

«دلق حیوانی است که او را به فارسی ، دله خوانند. وحشی بود و هرگز دست آموزنشود و به گربه ماند ... .دشمن کبوتر بود و در برجی رود و یکی را رها نکند ... اگر موی اورا در خانه ی کبوتر [دود] کنند ، همه بگریزند...»[18]

در همین کتاب در مورد  خفاش آمده است :

« ... اگر سر او[خفاش] را در برج کبوتران اندازند ، در آن برج الفت گیرد و از آنجا نرود .»[19]

گذشته از این در مناطقی که آب فراوان و زمین کشاورزی نایاب بوده است ، مانند کناره های زاینده رود و نهرهای منشعب معماران ِ مهندس و ریاضیدان ایرانی ، کوشیده اند تا جایی که برای رفت و آمد و پرواز کبوتران مشکلی فراهم نشود ، با افزایش سطح نسبت به حجم از آنجا که هر چه بیشتر می شده ، می توانسته اند در آن آشیانه ی بیشتری بسازند ، بالاترین استفاده را از فضای موجود به عمل آورند. در نتیجه با ساختن کبوترخانه های تودرتو و مضاعف در واقع دو یا چند کبوتر خانه را در یک کبوترخانه قرار دهند .این کار درعین حال به مقاومت بنا در مقابل عوامل ویرانگر و از آن جمله زلزله ، رُزنانسی برخاسته از بال زدن یکباره ی کبوتران افزوده و بالاخره در عایق سازی آن در برابر گرما و سرما کمک می کند.

چند طبقه کردن و تاق تاق کردن داخل کبوترخانه ها ، به خاطر اهداف یاد شده و آسانی کار در هنگام ساخت و تعمیر آنها بوده است.

به طور کلی در ساختمان کبوترخانه ها ، افزون بر تامین امنیت و آرامش کبوتران که در درجه ی اول اهمیت قرار دارد به علایق و نیازمندیها و در یک کلمه به آسایش آنها نیز توجه بسیار شده است.

 

زیبایی شناختی :

معماري زيباي كبوترخانه هاي ايراني، همراه با عملكرد اقتصادي آن يعني كارخانه ساخت مرغوب ترين كود شناخته شده در جهان بر كسي پوشيده نيست. از علوم ديگر در ساخت برجهاي كبوتر همچون استفاده از دانش فيزيك با توجه به اصل تشديد ( رزنانس) که در مقابل ارتعاشات و زلزله ی تشدید یابنده ای که نه از ارتعاشات پوسته ی زمین بلکه  از پرواز همزمان  و دسته جمعي حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار كبوتر در اثر برخاستن ناگهاني كه ارتعاشات بسيار قوي را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. به این معنا شاید کبوتر خانه ها ، نخستین ساختمان های ضد زلزله جهان بوده باشند و بد نیست که توسط اهل فن از این نظر مورد توجه و مطالعه قرار گیرند.

هندسه و رياضيات به خاطر به حداكثر رساندن سطح در حجمي ثابت و بهره گيري از اصول زيباشناختي آن چشم گير است. دانش جانورشناسي و روانشناسي جانوري از ديگر علومي است كه در ايجاد تجهيزات دفاعي كبوترخانه ونيز تمهيدات مكانيكي، بيولوژيكي و شيميايي براي مبارزه با دشمنان كبوتر اعمال مي شده. همچنين از علوم آب و هواشناسي، گياه شناسي و ساير علوم بهره برده شده است.

در برجهای مدور به شیوه ی اصفهان با نوار و یا نواری از گچ در کمر برج و در کبوتر خانه ها ی خمین و گلپایگان و خوانسار افزون بر این نوار ، با وجود فرو رفتگی ها یی در نبش های مکعب مستطیلی کبوتر خانه ها  و گاه تمهیدات دیگر ، از بالا رفتن گربه و مار با تیکه بر نبش و دیوارها ، جلوگیری به عمل می آوردند.

رنگ سفید نوار و یا نوارهای گچی ، هم به زیبایی و هم به جلب کبوتران می کرده است . احیانا ً به مرور کبوتران چاهی نسبت به این رنگ ، شرطی شده اند.

بدین ترتیب دراین بناها که زیبایی و کار آمدی چنان بهم آمیخته اند که جدایی ناپذیر به نظر می آیند ، از علومی همچون فیزیک توجه به اصل تشدید(رِزُنانس) هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت ،جانور شناسی ،روانشناسی، جانوری در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه . تمهیدات مکانیکی ،بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر ، آب و هواشناسی ، گیاه شناسی  و غیره استفاده شده است.[20]

زمینه های فرهنگی پیدایش کبوتر خانه ها:

مطالعه و بررسی  مقولات فرهنگی مستلزم شناخت ویژگی های فرهنگی است و این شناخت بدون در نظر گرفتن رابطه ی انسان و محیط ، چگونگی سازگاری او با محیط پیرامون، استفاده از دانش و فناوری به منظور غلبه بر محیط ممکن نیست.

اگر فرهنگ ، مجموعه ای از نظام های مربوط به بازنمایی ، استاندارد ها ، بیان و کنش است،آنگاه نظام های کنش هم شامل وسایل فنی که کنترل محیط اجتماعی را به طور معقول و مناسب ممکن می سازد ، هستند و هم در بر گیرنده ی امکانات اجتماعی صرف که به موجب آن ، جامعه خود را با هدف مهارکردن سرنوشتش سازماندهی می کند. (لادیر،1380)

فرهنگ را انسان برای سازگاری با مشکلات محیط ،ادامه ی حیات به وجود آورده است ، که شامل تجربه های جمعی می باشد،فرهنگ با زندگی در اجتماع آموخته می شود.

در فضاهای فرهنگی متفاوت ،سازه ها و مجموعه های فرهنگی شکل می گیرد ،بنابراین انسان ها رفتاری که در مناطق مختلف دارند متفاوت خواهد بود ،درک روابط متقابل انسان و محیط به فهم این سازه ها و مجموعه ها کمک می کند و موجب می شود به تفاوت های فرهنگی پی ببریم.

فرهنگ ها با استفاده از داده های اولیه ی محیط طبیعی چشم اندازها ی خاص خود را شکل می دهند . چشم اندازها ی فرهنگی بیان گر انگیزه های گوناگون انسان به منظور دخل و تصرف و تغییر در محیط ، دربرگیرنده ی شواهد ارزش مندی در مورد منشأ بسط و توسعه ی فرهنگ ها و بنیانی ترین کوشش های انسان به منظور تأمین سرپناه ، غذا ، لباس و تفریح است . مطالعه ی چشم انداز می تواند نکات زیادی را به مشاهده کننده بیاموزد . این نکات مشتمل بر جنبه های گوناگون و غیر قابل رویت فرهنگ ، گذشته های فراموش شده ، انتخاب های انجام شده و تغییراتی است که توسط انسان در محیط رخ داده است . چشم اندازهای فرهنگی اغلب محصول  اعمال انسان ها در طی قرون متمادی است.(همان منبع ، ص 39)

 

در واقع منظور این است که انسان ها با توجه به شرایط محیطی اطراف شان و برای کنترل و بهره وری بهینه از آن ،اقدام به ابداع و یا اخذ چشم اندازهای فرهنگی می کنند ، به عبارت دیگر، فرهنگ های متفاوت بنا بر بافت های مختلف نوآوری های گوناگونی را همراه دارند.

شکل گیری مجموعه های فرهنگی موجود در جوامع می تواند ناشی از عوامل درون زا و یا برون زا باشد .

 در این رساله نوآوری و ابداع های انسان ها جهت رفع نیازمندی ها و تسلط بر محیط پیرامون شان در درون فرهنگ بومی به عنوان عوامل درون زا و پدیده های حاصل از دگرگونی های محیطی و ارتباطات بین فرهنگی به ویژه در قالب فرایند فرهنگ پذیری و اشاعه ی فرهنگی به عنوان عوامل برون زا در نظر گرفته شده اند.

در بررسی تاثیر عوامل بیرونی در شکل گیری مجموعه های فرهنگی باید به این مساله اشاره داشت که فرهنگ های  متفاوت بنا بر معیار های درونی ، سلایق و اعتقاداتشان از دیگر جوامع عناصری را قرض گرفته و بنا بر بافت درونی جامعه ی خود آن را تغییر داده و درونی کرده اند بر اساس معیار های سنتی و عرفی خودشان . در خصوص عوامل درون زای فرهنگی باید عنوان  کرد که ، عناصر طبیعی از جمله ، آب و هوا و ناهمواری در شکل دهی فرهنگ موثر است.[21]

سئوالاتی که در این زمینه وجود دارد:

شرایط فرهنگی و اجتماعی شکل دهنده ی کبوتر خانه ها ،در جامعه ی سنتی آن زمان چگونه بوده است ؟

آیا نوآوری و به کارگیری اولیه از کبوترخانه ها در جامعه ی ایران و توسط افراد بومی ایران بوده است ؟

و یا نه یکی از عناصر وام گرفته شده توسط ایرانیان بوده که وقتی وارد فرهنگ مقصد شده است ،کارکرد اولیه ی خود را از دست داده و با توجه به بافتی در آن قرار گرفته نقش جدیدی اختیار کرده است؟

همان طور که قبلاً گفته شد ، قدیمی ترین کبوتر خانه متعلق به ایران است و احتمال اینکه از ایران به سایر فرهنگ ها اشاعه یافته باشد بسیار زیاد است. کارکردی که در ایران با سایر جوامع دارد متفاوت است ، با مطالعه کبوترخانه ها در کشورهای اروپایی، بویژه انگلستان، درمی یابیم که مهم ترین کارکرد یک کبوترخانه از عهد باستان تا کنون بیشتر تولید گوشت بخصوص در ماه های سرد بوده است. اما در ایران به دلایل فرهنگی و مذهبی، صید کبوتر رواج نداشته و در عوض از کود این پرنده بهره برداری می شده است. کبوترخانه ها فضای بسیار رازآلود و البته زیبایی دارند. آنها همچون مجتمع های بزرگ مسکونی هستند که ساکنان آنها کبوترها بوده اند. تعداد کبوترانی که در این بناها می زیسته اند، به امنیت، غذا و تعداد لانه های تعبیه شده در آنها بستگی داشت. عدد ۱۰ هزار جفت، شاید بیانگر نسبی فاکتورهای مناسب در یک کبوترخانه باشد.

و تفاوت معماری که در فرهنگ های گوناگون به چشم می خورد نیز از عوامل اصلی قرض گیری این عنصر فرهنگی است و این مساله حتی در شهر های مختلف ایران نیز وجود دارد برای مثال معماری به کار رفته در برج های کبوتر خمین و گلپایگان که سبک آنها با شیوه ی اصفهانی تفاوت چشمگیر و کلی دارد، برای جلوگیری از ویرانی کبوتر خانه ها در برابر امواج تشدید یافته در اثر بال زدن یکباره ی کبوتران ، دیواره ی طولی کبوتر خانه ها را با تیر های چوبی بسیار به یکدیگر کلافه بندی کرده اند.

بنابراین ،کبوتر خانه ها به همراه ابداعات و نو آوری های دیگر انسانی نقشی مهم در رفع نیازهای انسانی ، یکجانشینی ، افزایش قدرت تولید کشاورزی ، تراکم جمعیت ، تقسیم کار ، تراکم اخلاقی و نهایتا ً شکل گیری تمدن داشته اند.

میتوان گفت یکی از عوامل رونق کشاورزی اصفهان در عهد صفویه به ویژه در زمان سلطنت شاه عباس در کنار سایر عناصر سیستم کشاورزی سنتی  ایرانی که در زمان خودش پیشرفته  محسوب می شده است ، کبوتر خانه ها هستند.

در آخر باید به این نکته اشاره کرد که تطابق و سازش از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است ، و نمایانگر اهمیت فرهنگ در پیدایش مجموعه ها و چشم اندازهای فرهنگی است .تبیین تغییرات و تفاوت های فضایی انسان مستلزم در نظر گرفتن مجموعه ای از عوامل فرهنگی است.

کارکرد آشکار و پنهان کبوتر خانه ها:

روزگاری پیش از این، کبوترخانه ها در نظام کشاورزی سنتی ایران کاربرد بسیار پراهمیتی داشت و امروز نیز به عنوان یک فناوری برآمده از فرهنگ ایرانی قابل بررسی هستند.

کبوترخانه ها از این منظر قابل توجه هستند که همچون بادگیرها، یخچال ها، آب انبارها، قنات ها و کاروانسراها، جزو بناهای زادبومی ایران محسوب می شوند. این گونه بناها با توجه به ارتباطی که با سبک زندگی مردم و دانش بومی آنان دارند، در دنیای امروز بسیار اهمیت دارند. همچنین با توجه به زیبایی بنا، از لحاظ گردشگری، کبوترخانه ها اهمیت ویژه ای دارند که شاید تاکنون هرگز مورد بازدید قرار نگرفته اند. کبوترخانه نه تنها در ایران بلکه در کشورهایی همچون افغانستان، ترکیه، مصر و همچنین در کشورهای اروپایی همچون انگلستان، فرانسه، اسپانیا و ایتالیا نیز مشاهده می شود.

کبوترخانه ها، مکان هایی هستند برای کبوتران که به منظوری خاص بنا شده اند. در طول تاریخ از فضولات این پرنده نیز در ساخت باروت تفنگ و هم به عنوان کود، استفاده می شده است، تا جایی که جمع آوری این فضولات، لزوم ابداع بنایی به نام برج کبوترخانه را فراهم کرد. کبوتر به باور مسلمانان پرنده محبوب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به شمار می رود و بدین جهت نظر کرده است. به همین دلیل نیز کبوترها را در بیشتر حرم های متبرک می بینیم. کبوترها پرندگانی رام و گوشتی هستند. آنها تنها یک جفت برای زندگی انتخاب می کنند و در صورت مرگ هر کدام، بازمانده یک جفت دیگر برای خود اختیار می کند. جنس نر این پرنده در خوابیدن روی تخم ها به ماده کمک می کند.

کبوتران در همه جای دنیا به جز سردترین مناطق و جزایر دوردست زندگی می کنند و تاکنون ۲۵۰ نوع از گونه های مختلف کبوتران شناخته شده است.

همان طور که گفته شد، کبوترخانه ها به عنوان اولین کارخانه ی ساخت مرغوبترین کود در نظر گرفته می شوند.مقدار مصرف فضله ی کبوتران برای محصولات متفاوت بوده است و به سابقه مصرف و نوع محصول مربوط می شود و همچنین مقدار مصرف بستگی به نوع خاک دارد.

معماری برج های کبوتر به عنوان یک دژ نظامی محکم برای کبوتران ساخته شده است که امنیت و آرامش آنها را در برابر دشمنانشان حفظ می کند.

علاوه بر کارکرد های آشکارکبوترخانه ها باید از کارکرد های پنهان آن نظیر کسب حیثیت  اجتماعی نیز اشاره نمود . توجه به این نکته حائز اهمیت است که فنون کود ورزی با نگرشی کلی و نظام مند در ارتباط با ابداعات دیگر نظیر شخم زدن و اختراع خیش ، ابداع و به کار گیری فنون آبیاری و تنظیم تقویم های کشاورزیو به ویژه در ارتباط با مسئله حفظ حاصل خیزی خاک دارای اهمیت است . (میرزایی،سید آیت الله)

بنابراین نگاه ما به فنون کبوتر داری و کبوترخانه سازی این تجربیات را به کمک آموزه های فرهنگی و در ارتباط با نحوه ی زیست کبوتران در درون همین نظام اقتباس نموده است.

ساختار های جدید شکل گرفته از نظام کبوتر داری:

در این نظام باید شرایط را برای زیست کبوتران مهیا نمود . یعنی در کنار کبوتر خانه با رعایت نکاتی نظیر آبش خوری (رودخانه ،چشمه و چاه ...) دائمی وجود داشته باشد . مثلا ً در روستای گورت تمامی کبوتر خانه ها با پراکندگی اندک و تقریباً در یک مسیر ، حوالی قنات سوفوگرد احداث شده اند .[22]

کبوتر خانه های باغ معروف هزار جریب اصفهان در کنار نهر ِ منشعب از  زاینده رود قرار گرفته است. پراکندگی برج های کبوتر در مرکز و در اطراف زاینده رود بر این نکته تاکید می کند.

هرچه از رودخانه ی زاینده رود فاصله می گیریم از تعداد کبوتر خانه ها کاسته می شود ، تا آنجا که در مناطق بعضا ً کوهستانی (غرب و شمال غربی و جنوب غربی استان ) و مناطق بیابانی (شمال ، شمال شرقی ، جنوب شرقی و شرق ) از تعداد کبوتر خانه ها کاسته می شود و یا دیگر اثری از کبوتر خانه ها نمی یابیم.

بنابراین در نظام کبوتر داری از نظر دهقان ایرانی ،دشت جلگه ای با آب و هوای معتدل با صرف هزیته ی کمتر جهت نگهداری کبوتران مناسب است.

 

انواع مالکیت و ارزش گذاری های جدید:

در ارتباط با مالکیت کبوتر خانه ها باید اذعان داشت با وجود رواج انواع مالکیت  و قرار گرفتن اکثر کبوتر خانه ها در این گونه زمین ها می توان از کبوتر خانه هایی با مالکیت دولتی، سلطنتی ، وقفی و کبوتر خانه های واقع در املاک خصوصی و اربابی نام برد .

به نظر می رسد مالکان و حتی خود شاهان صفوی تمایل داشتند املاک خود از جمله کبوتر خانه ها را جهت پرهیز از پرداخت مالیلات ، قوانین ارث و عدم مصادره به موقوفه تبدیل نمایند.از سویی با توجه به این که اغلب زمین ها ی حاشیه ی زاینده رود در تملک مالکیت های ذکر شده بود و نیز با توجه به تراکم کبوترخانه ها در این نوع زمین ها ، انطباق این نوع مالکیت ها بر کبوتر خانه ها مقبول تر است .

برخی سفرنامه نویسان با توجه به تفکر جدیدی که در تشیع  عصر صفویه و تدوین احکام و قواعد اسلامی در زمینه ی مالکیت ، به نقش عامل مذهب رسمی کشور در تملک انحصاری ساخت و بهره برداری از کبوتر خانه ها ی اصفهان به دست شیعیان اشاره نموده اند (شاردن،1350)

اگر چه به نظر می رسد ممنوعیتی برای دهقانان ایرانی در ساخت و بهره برداری از کبوتر خانه ها وجود نداشته است ، اما می توان عدم مالکیت زمین یا مالکیت در سطح اندک و عدم توانایی مالی و وجود ساختار ارباب – رعیتی  و عدم امنیت را از اهم موانع ایجاد کبوتر خانه ها توسط دهقانان خرده پا برشمرد . اسناد و اجاره نامه ها ی باقیمانده از دوره ی قاجاریه نیز حکایت از تعلق کبوتر خانه ها به املاک اربابی دارند. (فرهادی ،مرتضی)

اهمیت کبوتر خانه ها در اقتصاد کشاورزی ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی انجام داده است ، فرمانهایی برای حفظ و نگهداری کبوتران و کبوتر خانه ها صادر کرده است.

اهمیت اقتصادی و منزلتی کبوترخانه ها چنان بوده است که در عصر صفوی اجازه ی ساخت آنها ، حتی به ایرانیان غیر شیعه داده نمی شده است .

ژان شاردن سیاح مشهور فرانسوی می نویسد :

« کلیه  ی کسانی که مایل به داشتن کبوتر خان باشند به استثتای سکنه ای که متدین به مذهب رسمی کشور نیستند ، می توانند آنرا بسازند ...فقط مالیات کود می پردازند.»[23]

سخن آخر:

 

شباهت های بسیار در معماری و ویژگی های  خاص ساختمان کبوتر خانه ها در مناطق مختلف جهان ، حکایت از اشاعه ی این فن از یک تمدن دارد که ما احتمال بیشتر را در ابتدا به تمدن بین النهرین می دهیم . نگاه یکپارچه ی ما نیز  این احتمال را تقویت می نماید . ادعای اساسی  این است که به کارگیری فن کبوترداری و کبوترخانه سازی مانند بسیاری از نو آوری ها ی دیگر از سویی مستلزم اختراعات و کشفیات قدیمی تر و از سویی مکمل آنها بوده است.

از شواهد ی نظیر رام کردن اولین پرنده از نوع کبوتر شکلان در بین النهرین ، آثارو سکه هایی که از آن بر جای مانده است و منقش به تصویر کبوتر خانگی متعلق به 4500 سال پیش از میلاد در بین النهرین ، ساخت مجموعه لانه های کبوتر صخره ای به منظور تهیه ی غذا در عصر کشاورز نوسنگی نزدیک 4800 سال قبل از میلاد مسیح در عراق کهن ، شرایط مناسب این منطقه برای زیست کبوتران صخره ای ، تراکم نوآوری های مرتبط با فنون کشاورزی نظیر اختراع خیش ، ساخت آب راهه ها ، به کار بردن طاق های ضربی و آجر های پخته شده ، وجود اولین دولت های متمرکزمبتنی بر کشاورزی  و داشتن سیستم دیوانسالاری ناظر بر امور مربوط به کشاورزی از عوامل مستقیم و غیر مستقیم شکل گیری فنون کبوتر داری و کبوتر خانه داری می باشد.

از طرف دیگر نزدیکی ایران وبین النهرین ، حدس ما را در دیرینه تر بودن کاربرد فن کبوتر خانه داری در ایران بیشتر می کند.بنابراین استدلال مرتضی فرهادی در تعیین قدمت 1050 ساله ی کبوتر خانه های ایران با مراحعه به متون نظم و نثر فارسی اگر چه بخشی از تاریخ کبوتر خان ها را در ایران مشخص می کند اما نگاه تقلیل گرایانه ی او دقیق نیست.

نکته ی دیگر این که نزدیکی ایران و بین النهرین در زمینه ی تشابه عناصر فرهنگی و سازش فرهنگ با محیط ،و این که قرار گرفتن بین النهرین جز قلمروی ایران در سالهای متمادی امپراتوری های ایران می تواند دلیل محکمی بر این مساله باشد.قطعاً ایرانیان خیلی بیشتر از تاریخ های ذکر شده مبدع فنون کشاورزی ، و یا می توان گفت تکمیل کننده ی فن کبوترخانه داری بوده اند.

 در آخر باید به این نکته اشاره کرد که، دخالت ها و تغییر وضعیت در زندگی بشر شکل و شرایط زیستی اش را تغییر داده است ، کبوتر خانه ها نیز همیشه در معرض دگرگونی بوده اند .امروزه با زنده کردن دوباره ی این هنر و صنعت شگفت آور و کارایی آن در راستای کارکرد اولیه و داخلی اش و همچنین می توان به  زمینه های نو اندیشید.

 

منابع:

1.     اسماعیلی مرتضی . « فرمن های جنسی و مبارزه با آفات » ماهنامه ی سنبله  ش 14 (آذرودی 1368).

2.  ابن بطوطه ،1361،سفرنامه ی ابن بطوطه ،ترجمه ی محمد علی موحد ،تهران : مرکز انتشارات علمی و فرهنگی،چاپ سوم.

3.  زکریا بن محمدبن محمود المکونی القزوینی . عجایب المخلوقات . به تصحیح و مقابله ی نصرالله سبوحی . تهران . کتابفروشی مرکزی.

4.     بهشتیان،عباس 1342 . بخشی از آثار ملی اصفهان . تهران.

5.  جکسن ،آبراهام . و ویلیامز،1357، سفرنامه ی جکسن : ایران در گذشته و حال ،ترجمه ی منوچهر امیری و فریدون بدره ای ،تهران ، خوارزمی.

6.     دیولافو،ژان،بی تا ، ایران ،کلده و شوش ، ترجمه ی علی فره وشی ، تهران ، انتشارات دانشگاه تهران.

7.     روح الامینی ،محمود، 1381،زمینه ی فرهنگ شناسی ، تهران ،انتشارات عطار.

8.     رنه دالمانی ،هانری. 1335.سفرنامه ی از خراسان تا بختیاری .ترجمه ی فره وشی .تهران ، امیرکبیر .

9.     شیل ، مری ، 1368 ،خاطرات لیدی شیل فترجمه ی حسین ابوترابیان ،تهران ،نشر نو.

10.شاردن ،ژان1359 . سیاحتنامه ی شاردن . ترجمه ی محمد عباسی . تهران ،امیرکبیر . جلد چهارم.

11. محمدبن محمود بن احمد طوسی. عجایب المخلوقات . به کوشش منوچهر ستوده . تهران ، 1345. بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

12. فرهادی ،مرتضی ، 1372،«نیم نگاهی به کبوترخانه های ایران »فصل نامه ی ایران زمین ، شماره ی 4/5 .

13.فرهادی مرتضی ،1372 ، «کبوترخانه های اصفهان در منابع خارجی »،مجله ی باستان شناسی و تاریخ ، سال هشتم ، شماره ی اول .

14.فرهادی ، مرتضی ،1348،« کبوتر خان » . کتاب روستا  . دانشسرای عالی سپاه .

15.فوران ،  جان ، 1378 ،مقومت شکننده : تاریخ تحولات اجتماعی ایران ، ترجمه ی احمد تدین ،تهران ،موسسه ی خدمات فرهنگی رسا.

16. سفرنامه فرد ریچاردز/ترجمه میهن دخت صبا ._تهران : شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، 1379.

17.گوبینو ،ژوزف آرتور 1367،سه سال در آسیا ترجمه ی عبدالرضا هوشنگ مهدوی،تهران کتابسرا.

18.لادریر،ژان ، 1380 ،رویارویی علم و تکنولوژی با فرهنگ ها ، ترجمه ی پروانه سپرده،تهران،موسسه ی پژوهشی فرهنگ، هنر و ارتباطات.

19. ر.ف.«کبوترخانه های اصفهان».دانستنی ها .سال دوم . ش45.

20.میرزایی ، سید آیت الله ، 1382،نامه ی انسان شناسی دوره ی اول ، شماره ی چهارم.

تصاویر:

تصویر شماره 1

 

 

تصویر شماره 2

تصویر شماره 3