بنیاد مختومقلی فراغی

فاصله زمانی میان به حکومت رسیدن تیمور(771 ق.)تار درگذشت سلطان حسین بایقرا(911 ق.)را مورّ خان، عصر تیموریان نام نهاده اند، اما این بدان معنا نیست که قلمرو این خاندان سراسر سرزمین ایران را در برمی گرفته است.به استثنای سال های زمامداری شخص تیمور، که تا 807 ق.ادامه داشت، حکومت های دیگری نظیر آق قویونلو(سپید گوسفند)و قره قویونلو(سیاه گوسفند)، که در تاریخ به سلسله های ترکمان مشهور هستند، و پاره ای از حکومت های محلی، بخش هایی از ایران را زیر سلطه خود داشتند.

میراث ماندگار جانشینان تیمور را باید هنر و آفرینش های هنری زمان ایشان دانست.شاید حضور پررنگ هنر و هنرمندان در طول حیات خاندان تیموری و پیدایش مکتب های هنری چون مکتب هرات و شیراز، دلیلی بر انتساب این دوره 140 ساله به نام ایشان باشد. پشتیبان و حامی اصلی هنرمندان و نویسندگان را شاهان و شاهزادگان تشکیل می دادند و مکان اصلی فعالیت ایشان، کتابخانه های وابسته به دربار بود.نسخه های نفسی که در این کتابخانه ها تدوین یا استنساخ می شد، کالایی با ارزش و مناسب برای مبادله یا اهدا میان (1).عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ri.ialn @ inahkrima

حاکمان و امیران مناطق گوناگون بود.بررسی منابع این دوره نشان می دهد که نه تنها کتاب و دیگر تولیدات هنری به عنوان هدیه و تحفه رد و بدل می شد، بلکه اعزام اهل هنر و ادب به دربار دیگر شاهان و شاهزادگان نیز مرسوم بود.آنچه در زیر می آید بررسی نمونه ای از ارسال کتاب از قلمرو تیموریان به دیگر حکومت هاست.

کتاب معروف حبیب السیر فی اخبار افراد البشر را مورّخ برجسته اواخر تیموری و اوایل صفوی، غیاث الدین ابن همام الدین مشهور به خواندمیر(880-942 ق.)تألیف کرده است.وی در کنف حمایت امیر علیشیر نوایی به نگارش آثار تاریخی مشغول بود.نخستین اثر خواندمیر، مآثر الملوک نام دارد که در 901 ق.به رشته تحریر درآمد.اما شناخته شده ترین کتاب او، همان حبیب السیر است که تا به امروز جزء پراستفاده ترین منابع تاریخی به زبان فارسی بوده و بارها به چاپ رسیده است.نثرروان این کتاب، که گاه از ظرافت ها و صنایع ادبی بی بهره نیست، نشان از پختگی و احاطه او بر نکات ادبی و تاریخی دارد.چرا که نوشتن این اثر را در 927 ق.آغاز و در 930 ق.تمام کرد و در این سن، تاریخ نگاری سرشناس و مجرّب به شمار می رفت.خواندمیر اواخر عمر را در هند سپری کرد و در 942 ق.درگذشت.جسد او را در دهلی در کنار مقبره امیرخسرو دهلوی(651-725 ق.)به خاک سپردند(8 :402).

حبیب السیر بسان آثار نشابه، تاریخ عمومی عالم را از آغاز خلقت تا رزوگار مؤلف دربرمی گیرد، اما آنچه ارزش کتاب را مضاعف می سازد، بخش های پایانی آن است که به اثر، جنبه مستند می بخشد.اطلاعاتی که مؤلف در بیان حوادث روزگار سلطنت حسین بایقرا، تکاپوهای ازبکان در ماوراء النهر، و ظهور شاه اسماعیل صفوی ارائه می کند، بسیار دقیق و در شناخت اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اواخر قرن نهم و اوایل سده دهم هجری واقعا مفید است.وجه تمایز حبیب السیر با آثار مشابه، ذکر شرح حال بزرگان و رجال هردوره تاریخی ست که خواندمیر در پایان هر بخش به آنها می پردازد.توجه او به سرگذشت اهل علم و ادب و هنر، که با گروهی از ایشان مجالست هم داشته، دستمایه خوبی برای پژوهشگرانی ست که به زندگی فرهنگی ایرانیان و شرایط حاکم بر آن علاقه مند هستند.ابتکار خواندمیر مورد توجه تاریخ نگاران بعدی ازجمله اسکندر منشی 1 (968-1043 ق.)واقع شد که در پایان سرگذشت هریک از شاهان صفوی، مندرج در تاریخ عالم آرای عباسی، احوال مشاهیر و بزرگان معاصر آن پادشاه را آورده است.

اما روایت خواندمیر:

«از غرایب واقعات که امیر حسین را اتفاق افتاد یکی آنکه در آن اوان که ملازمت امیر علیشیر می نمود، آن جناب او را بر رسالت سلطان بعقوب میرزا نامزد فرمود و مقرر کرد که کلیات مولانا عبد الرحمن جامی با دیگر کتب نفیسه وجه تمایز حبیب السیر با آثار مشابه، ذکر شرح حال بزرگان و رجال هردوره تاریخی ست که خواندمیر در پایان هر بخش به آنها می پردازد.توجه او به سرگذشت اهل علم و ادب و هنر، که با گروهی از ایشان مجالست هم داشته، دستمایه خوبی برای پژوهشگرانی ست که به زندگی فرهنگی ایرانیان و شرایط حاکم بر آن علاقه مند هستند.

از کتابخانه خاصه ستانده، جهت قاضی عیسی و نوّاب آن درگاه برد و در وقتی که جناب سیادت مآبی آن کتب را از مولانا عبد الکریم کتابدار می ستاند خدمت مولوی سهو (1).مرحوم دکتر عبد الحسین نوابی، اسامی اشخاص و بزرگان این کتاب را با عنوان رجال کتاب حبیب السیر به طور جداگانه چاپ نموده است(تهران، 1324).

کرده فتوحات مکی را که در حجم و جلد به کلیات مولانا عبد الرحمن جامی مشابهت داشت به وی داد، و امیر حسین آن کتاب را احتیاط ننموده با دیگر تحف و تبرکات مضبوط ساخت و چون به ملازمت سلطان یعقوب میرزا رسید و پیشکش گذرانید پادشاه عالی جاه از کمال مکارم اخلاق او را پرسیده بر زبان مبارک گذرانید که درین سفر به واسطه بعد مسافت ملول شده باشی؟ امیر حسین جواب داد که بنده را در راه مصاحبی بود که ملالت در پیرامن [پیرامون ]خاطر نمی گذاشت.سلطان یعقوب میرزا از حقیقت این سخن استفسار نمود.جناب میراث ماندگار جانشینان تیمور را باید هنر و آفرینش های هنری زمان ایشان دانست.شاید حضور پررنگ هنر و هنرمندان در طول حیات خاندان تیموری و پیدایش مکتب های هنری چون مکتب هرات و شیراز، دلیلی بر انتساب این دوره 140 ساله به نام ایشان باشد.

سیادت مآبی فرمود که کلیات حضرت مولوی که مقرب حضرت سلطانی جهت ملا زمان قاضی فرستاده اند همراه داشتم و هرگاه اندک ملامتی [ملالتی ]دست می داد نظر بر آن کتاب افادت مآب می انداختم.پادشاه فرمود که کلیات را بیاورید تا مشاهده نمایم و امیر حسین کس فرستاد تا آن مجلد را مجلس آوردند و چون باز کردند معلوم شد که فتوحات مکی است نه کلیات مولانا جامی.لاجوم جناب سیادت مآبی از چند حیث منفعل گشت و از این جهت دیگر منظور نظر التفات امیر علیشیر نشد...»(3: ج 4، ص 35).

بررسی دقیق این ماجرا نیازمند شناخت افراد زیر است:

1.امیر حسین:نام کامل او امیر کمان الدین حسین ابیوردی ست.صاحب مجالس النفایس از از او با نام سید حسین باوردی یاد می کند(3:ج 4، ص 273). زادگاه او، ابیورد یا باورد، از شهرهای مهم شمال خراسان در روزگار تیموریان بود که امروزه خرابه های آن در کشور ترکمنستان قرار دارد(4:ج 6، ص 473).در جوانی از ابیورد به هرات آمد و مشغول تحصیل شد.درهمین ایام، مورد توجه کیچیک میرزا، خواهر زاده سلطان حسین بایقرا، قرار گرفت.کیچیک میرزا وی را در شمار همراهان خود در سفر حج قرار داد.سرنوشت این سفر در منابع به دو شکل گوناگون ذکر شده است.خواندمیر معتقد است که حسین ابیوردی از رفتن به این سفر ابتدا سرباز زد ولی پس از حرکت کاروان پشیمان و در پی ایشان روان شد. هر چند که به ایشان نرسید و خود به تنهایی حج گذارد. در بازگشت به تبریز رفت و چند سال در ملازمت سلطان یعقوب آق قویونلو به سر برد.نقل دیگری که از این مسافرت وجود دارد، مربوط به علیشیر نوایی و کتاب مجالس النفایس است که کمال الدین حسین را ملازم کیچیک میرزا در سفر حج می داند وسرزمین های عراق و فارس و روم را در مسیر برگشت او بازمی شمرد.روایت مجالس النفایس با اشاره به حسادت معاندان وی که دیوانه می خواندندنش به پایان می رسد.چرا که اگر همراهی کمال الدین حسین با کیچیک میرزا را در سفر حج بپذیریم، به احتمال زیاد در مسیر بازگشت هم در معیّت او بوده که چنین نبود و او از تبریز سر درآورد.

2.امیر علیشیر نوایی(844-906 ق.):نام آورترین وزیر تیموریان که در بخش اعظم زمامداری سلطان حسین بایقرا، مقام دوم حکومت را عهده دار بود.شخصیت پیچیده او، که تحلیل شرایط اجتماعی و فرهنگی اواخر قرن نهم هجری نیازمند شناخت آن است، از دو جنبه بارز قابل بررسی ست:جایگاه سیاسی و فعالیت های فرهنگی.نقش برجسته او در حوادث و اتفاقات روزگار آخرین سلطان تیموری درهمه منابع این عصر به دفعات بیان شده و تکاپوهای فرهنگی او نیز به سبب آثار قلمی بر جای مانده، مشهود است.ویژگی دیگری که از دو بعد فرهنگی و اجتماعی قابل مطالعه است، بناها و موقوفاتی ست که از وی بر جا مانده یا دست کم در منابع به آنها اشاره رفته است.فخری هروی، تعداد ابنیه منتسب به امیر علیشیر را 370 می داند.خواندمیر نیز در ذکر سجایای اخلاقی و آثار و ابنیه علیشیر، کتاب مکارم الاخلاق را تألیف کرد(7:مقدمه).

3.سلطان یعقوب(883-896 ق.):فرزند اوزون حسن آق قویونلو(872-882 ق.)و از آخرین فرمانروایان این خاندان بود که در جذب دانشمندان و نویسندگان ایرانی به دربار خود، تلاش فراوانی به کاربرد(9:115).

اعزام سفیران به دیگر کشورها چون مصر و عثمانی و پذیرش متقابل نمایندگان ایشان و توجه و پاسخ گویی به مکاتبات دیگر دولت ها ازجمله خصوصیات دوره زمامداری اوست.با مرگ او، حکومت آق قویونلو در سراشیبی اضمحلال قرار گرفت.

4.قاضی هیسی:مسیح الدین عیسی ساوجی فرزند خواجه شکر الله.پدر او از مستوفیات دربار آق قویونلو و خود وی، معلم سلطان یعقوب بود.قاضی عیسی بر شاگرد خود چنان بود که در طول زمامداری یعقوب «اوامر و نواهیش، مطاع پادشاه وسپاه گردید»(6:117). مهر او در کنار مهر سلطنتی بر فرمان ها و احکام حکومتی نقش می بست که حکایت از انقیاد دربار آق قویونلو از وی دارد(2:128).صوفی خلیل که پس از مرگ یعقوب به قدرت رسیده بود، در اردو بازار تبریز، قاضی عیسی را به دار آویخت(سال 896 ق.)نام چندتن از خانواده او در متون تاریخی مذکور است(5:595 و 815).

5.عبد الکریم کتابدار:تنها نام و نشانی که از این شخص به دست آمد، همین مطالب خواندمیر است که بر سمت کتابداری او در کتابخانه امیر علیشیر نوایی تصریح دارد.

اکنون بهتر می توان واقعه نقل شده در حبیب السیر را بررسی و نتایج زیر را برداشت کرد:

1.روابط فرهنگی میان هرات و تبریز:روابط بین دولت های ایرانی در قرن نهم هجری، تابع عوامل مختلفی بود.چه بسا متحدان و هم پیمانانی که درگشت ایام به دشمنان قسم خورده تبدیل می شدند.در این میان، دوره 37 ساله حکومت حسین بایقرا(875-911 ق.)به دلایلی چند از آرامشی نسبی در شرق ایران و ارتباط تقریبا دوستانه با غرب ایران(قلمرو آق قویونلو)برخوردار بود.این ویژگی، پیوندها و داد و ستدهایی خصوصا در حوزه فرهنگ را سبب می کشت.تأکید بر مسائل فرهنگی از آن روست که پایتخت تیموریان، هرات، مرکزی برای تجمع نویسندگان، هنرمندان، شاعران و گویندگانی شده بود که در پناه شاهان و شاهزادگان تیموری به کار مشغول بودند.سلاطین آق قویونلو نیز مشوّق فرهنگ و هنر به شمار می آمدند.لذا رفت و آمد اهل ادب و هنر، به رغم مسافت طولانی میان دو شهر(هرات و تبریز)، مسئله ای طبیعی به شمار می رفت.اهلی شیرازی(858-942 ق.)ازجمله شاعرانی بود که روابطی حسنه با هردو دربار داشت.بنایی هروی(-18 ق.9)دیگر شاعر و خوشنویس بلند آوازه ای بود که از هرات عازم شیراز و نهایتا تبریز شد و نزد سلطان یعقوب روزگار می گذراند.با مرگ سلطان بعقوب، وی آهنگ هرات کرد.وی بسان نوبت پیشین مجبور به ترک آن دیار شد.هر چند که منابع، عداوت علیشیر نوایی با او را دلیل اصلی این مهاجرت ها می دانند(6:167).

تأکید بر مسائل فرهنگی از آن روست که پایتخت تیوریان، هرات مرکزی برای تجمع نویسندگان، هنرمندان، شاعران و گویندگانی شده بود که در پناه شاهان شاهزادگان تیموری به کار مشغول بودند.سلاطین آق قویونلو نیز مشوّق فرهنگ و هنر به مشار می آمدند.لذا رفت و آمد اهل ادب و هنر، به رغم مسافت طولانی میان دو شهر(هرات و تبریز)، مسئله ای طبیعی به شمار می رفت.

2.موقعیّت و مقام جامی:نور الدین عبد الرحمن جامی(817-898 ق.)شاعر نامی قرن نهم را باید نمونه ای کم نظیر در تاریخ ادبیات زبان پارسی دانست که آوازه او در زمان حیاتش، نه تنها در خراسان و شرق ایران بلکه تا قلمرو هند و عثمانی پیچیده بود.به همین دلیل هنگامی که جامی در مسیر بازگشت از سفر حج به تبریز

رفت، اوزون حسن، حاکم وقت، هیئتی را به سرپرستی قاضی ابو بکر طهرانی(قرن 9 ق.)، مؤلف کتاب دیار بکریه، به استقبال شاعر خوش نام فرستاد.این ماجرا در 878 ق.اتفاق افتاد.سلطان آق قویونلو، جامی را در کمال احترام پذیرا شد و از او خواهش کرد که در تبریز بماند. جامی عیادت از مادر سالمند خود را بهانه کرد و پس از ده روز اقامت رهسپار هرات شد(9:153).

ارج و قرب شاعر خراسانی نزد سلسله آق قویونلو، روشن کننده روایای مختلف روایت خواندمیر است.زیرا علیشیر نوایی که بر این نکته آگاه است، مناسب ترین کتاب را، کلیات جامی دانسته و آن را به همراه چند نسخه دیگر روانه غرب ایران می کند.

در تاریخ روابط دولت تیموریان با دیگر حکومت ها به دفعات دیده می شود که کتاب را به عنوان نفیس ترین و ارزشمندترین هدیه به همراه سفیران و نمایندگان راهی می کردند.به نظر می رسد هر امیر یا وزیری که می خواست خود را ادب پرور و هنر دوست نشان دهد، کتاب را تحفه ای مناسب می دانست و در عین حال هنر و خلاقیت کتاب آرایان و نسخه پردازان دربار خود را به رخ دیگران می کشید.

باید توجه داشت که این مأموریت چند سال پس از مسافرت جامی به تبریز انجام پذیرفته است.انتخاب کلیات جامی احتمالا دلیل دیگری هم داشته و آن سرودن سلامان و ابسال از مثنوی های هفت گانه جامی به نام سلطان یعقوت است.

3.اهمیت و ارزش کتاب:در تاریخ روابط دولت تیموریان با دیگر حکومت ها به دفعات دیده می شود که کتاب را به عنوان نفیس ترین و ارزشمندترین هدیه به همراه سفیران و نمایندگان راهی می کردند.به نظر می رسد هر امیر یا وزیری که می خواست خود را ادب پرو و هنر دوست نشان دهد، کتاب را تحفه ای مناسب می دانست و در عین حال هنر و خلاقیت کتاب آرایان و نسخه پردازان دربار خود را به رخ دیگران می کشید.شاید بهترین نمونه در تأیید ارزش فوق العاده نسخه های نفیس در این دوره، ماجرایی ست که بنایی هروی نقل می کند. وی در بیان اوایل ظهور حسین بایقرا در صحنه سیاسی ایران و آن هنگام که در رویارویی با سپاه سلطان ابوسعید گورکانی(855-873 ق.)مجبور به فرار و ترک اردوی خود در خوارزم می شود، نقل می کند که یکی از سرداران ابوسعید پس از فتح اردوی او، آنچه به غنیمت برد، چند کتاب نفیس از کتابخانه حسین بایقرا بود(9:108)و این نکته بسیار درخور تأمل است که برای یک سردار جنگی نیز، کالایی گران بهاتر از کتاب در تشکیلات یک فرمانروای مغلوب وجود ندارد.

4.وجود نسخه های متعدد از یک اثر:خواندمیر تصریح می کند که کلیات عبد الرحمن جامی باید از کتابخانه تحویل گرفته می شد و همراه با دیگر کتب به دربار سلطان یعقوب برده می شد.این مسئله حکایت از آن دارد که برخی عناوین، نظیر کلیات جامی، در چند نسخه نگهداری می شده است.در غیر این صورت باید امیر علیشیر دستور استنساخ از روی نسخه مورد نظر را می داد تا کتابخانه اش از وجود این اثر بی بهره نماند.

5.سرنوشت کمال الدین حسین ابیوردی:ماجرای پیش آمده که به سبب اشتباه عبد الکریم کتابدار در تحویل کتاب و دروغ گویی کمال الدین حسین در نزد سلطان آق قویونلو رخ داد، هر چند جالب و طنزگونه است، اما برای این شخص تبعات ناگواری را به همراه داشت. امیر علیشیر که از وقوع این ماجرا آگاه شده بود، دیگر به او توجهی نکرد.حسین ابیوردی در 908 ق(دو سال پس از مرگ علیشیر)به بلخ رفت و نزد بدیع الزمان میرزا، فرزند ارشد حسین بایقرا، عهده دار مقام صدارت شد. پس از دو سال به دلایل نامعلوم از سمت خود استعفا داد و به زادگاه خویش بازگشت.در 914 ق.در زمره سفرای محمد خان شیبانی(ازبک)درآمد.اواخر عمر در ابیورد ساکن شد و در 920 ق.درگذشت(3:ج 4، ص 351).

هر چند امیر علیشیر نوایی، خود شخصیتی فرهنگی و صاحب آثار و تألفات و اشعار متعدد بود، ولی به نظر می رسد پاره ای از هنرمندان و نویسندگان چندان دل خوشی از او نداشتند، به ویژه آن عده که مدتی در نزد او به سر برده بودند.علاوه بر حسین ابیوردی و بنایی هروی، که به هردو اشاره رفت، باید از حاج محمد نقاش یاد کرد که او هم در کتابخانه امیر علیشیر مشغول کار بود ولی به سبب کدورتی که میان آن دو پیش آمد، از هرات

گریخت و در 904 ق.بهاردوی بدیع الزمان میرزا پیوست. وی در دربار شاهزاده تیموری هم سمت کتابداری یافت (3:ج 4، ص 348).

1.بنایی هروی.شیبانی نامه.به کوشش کازیوکی کوبو.کیوتو: دانشگاه کیوتو، 1997 م.

2.بوسه، هریبرت.پژوهشی در تشکیلات دیوان سالاری بر مبنای اسناد دوران آق قویونلو و قره قویونلو و صفوی.ترجمه غلامرض ورهران.تهران:مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.

3.خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین حبیب السیر.به کوشش محمد دبیرسیاقی.تهران:خیام، 1362.

4.رضا، عنایت الله.«ابیورد».دایرة المعارف بزرگ اسلامی. ج 6، ص 473.

5.روملو، حسن.احسن التواریخ.به کوشش عبد الحسین نوایی.تهران:بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349.

6.سام میرزا صفوی.تذکره تحفه سامی.به کوشش رکن الدین همایونفرخ.تهران:علمی، 1346.

7.علیشیر نوایی.علیشیر کیچکنه.تذکره مجالس النفایس.به کوشش علی اصغر حکمت.تهران:بی نا، 1323.

8.فرشته، محمد قاسم بن غلامعلی.تاریخ فرشته.لکهنو: [بی نا]، 1863 م.

9.هینتس، و التر.تشکیل دولت ملی در ایران:حکومت آق قویونلو و ظهور دولت صفوی.ترجمه کیکاووس جهانداری.تهران:خوارزمی، 1362.

منبع:www.humanitiesportal.com