آموزش (توٌرکمنچه سؤزلوٌگی) فرهنگ لغات ترکمنی - تهیه وتدوین: ارتئق حسین زاده(بخش دوم)
آغئم تئل: بیرنه‌مه آغراق، رنگکی آق اؤووٌسیأن، یوغوُرجئق اوُنونگ آغئم تئل کلّه‌سینی چئن یوٌرِِکدِن یامان گؤریأردی.
آغئن:
1ـ بوٌتین‌لِی، دورشونا، توٌکِل، غارانگقی جایئنگ ایچینده اوٌستی-باشئ
آغئن توُزان، ساقغال باسئپ گیدِن بیر آداما گؤزوٌم دوٌشدی.2ـ ادیل، توٌیس،
خوت، آخ، هألیدن آمانوُف مأممت دییسه‌نگیز بوُلمایارمی؟
آغئناماق:
اِیلأک-بیلأک توُغالان ماق، آغدارئل‌ماق، بیر طاراپئندان بیله‌کی طاراپئنا
غایتا-غایتا اؤوروٌل‌مک. یوُرغالاپ کؤپ یوُل‌لار اؤتمه‌گیم باردئ،
آنگنگئرئپ، آغئنئپ یاتماغئم باردئ.
آغئناتماق: آغئناماغا مای برمک(مال حاقدا)
آغئناشماق:کؤپ بوُلوپ آغئناماق، ائزئی- ائزئنا آغئناماق(مال حاقدا)
آغئنئق: دوٌیأنینگ آغئنئپ یاتان هم چؤکوٌپ اوُتوریان غوماق یِری.
آغئپ-دؤنمِک:
1ـ اِیلأک-بیلأک آیلانماق، دوُلانماق. یاز اوٌستوٌنده غُویون- غوزئ گزیأر
هریان آغئپ- دؤنوٌپ. 2ـ اوٌیتگأپ دورماق، دورنوق سئز بوُلماق. یگییت سأهل
سؤزه آغئپ-دوٌنیأن‌لردِن دألدی.
آغئر: 1ـ آغرامی کؤپ بوُلان، ینگیل
بؤلمادئق. آغئرغوُزالار اؤز سالدامئنا دویلار-دویولماز ائرانیاردی. 2ـ
قئن‌لئق بیلِن عامالا آشئرئلیان، قئن، کؤپ زأحمِت و گوٌیچ تالاپ پروُگرامما
بیچاق آغئر بوُلوپ چئقدی.3ـ یاقئم سئز، ائنجالئق سئز. غارانگقئراپ باریان
آغئر هوُوادا هوولی‌نئنگ ایچی اوُنونگ یاغتی گؤزلِه‌رینه دار گؤروٌندی. 4ـ
یامان عازاپلی، اِجیرلی، غایغئ‌لئ، چئق‌غئن‌سئز. چیرنئ شوُف آغئر یاغدایدا
غالدی. کیم لر آغئر گوٌن‌له‌رینی بیری-بیرله‌ری بیلن پایلاشیاردی. 5ـ سان
تایدان کؤپ بوُلان، کؤپ، اولی. آغئرغوُشون تجِنِه باقان سوٌیشوٌپ اوغرادی،
آغئر زیان چِکمِک.6ـ غوُرقولی، حوُوپلئ، یازئجئ اوُن یئلئنئ آغئر کِسِل
زِرارلئ یاتئپ گِچیردی. 7ـ کؤپ، گِرگیندِن آرتئق. آغئر سالغئت.8ـ بِرک،
غاتی، رِحیم‌سیز، حؤکوٌمدن یوٌز دؤندِرِن آدام آغئرجِزا دوچار بوُلجاقدئر.
آغئردِم آلماق: سِردِم.... ایل‌آمان آغئردِم آلئپ باریاردئ، گیجه بوُلسا یارپئ بوُلوپ باریاردی. سئرقاو آغئردِم آلیار.
آغئردگمِک: اِربِت تأثیر اِتمِِک، اؤرأن غئناندئرماق.
آغئر
یوٌزلی: سِر یوٌز. مونونگ هِم اوٌسته سِنه، اوُنونگ همِیشه یوٌزوٌنینگ
آغئرلئغی، غایداووسئزلئغی وه دوزلی دیلی، بیزینگ یاش عاقئل‌لارئمئزا
گوٌیچلی تأثیر اِدیأردی. غولی اوُرتابوُیلئ آغئر یوٌزلی. سه‌یرِک گِپلی،
غاهارجانگ بیرییگییت دی
آغئرسؤز: سِر. سؤز (بیرینه- ده آغئرسؤز دییمه‌گین. نوری چاغانئ بیله آغئرسؤزبیلن خوُرلاما!)
آغئرناهار: سِر.ناهار...
آغئر اوقی: سِر.اوقی...
آیاغی آغئر: سِر. آیاق...
غولاغی آغئر: سِر.غولاق...
آغئر-آغئر:
1ـ اؤرأن آغراملئ، سالداملئ.اولی. ساللانشئپ دور آغئر-آغئر خوشالار. 2ـ
قئن لئق بیلن، ائنجالئق سئز. ساللانچاق دأکی بأبجیک تیز-تیزدِن آغئر-آغئر
دِم‌آلیار. غارری بوُلسا آغئر-آغئر دِم آلئپ، نایئنجار گؤرنوٌشده،
چالاخوشوندا.
آغئر-آغئر أدیمله مِک: سِر أدیمله‌مِک=1) أدیم أتمِک أدیم
أدیپ گیتمِک، بارماق، یؤره‌مِک. اوُنگاتاراپ باتلئ- باتلئ أدیم لأپ گِلیأر.
اوُل گینگ أدیم لأپ اؤی لرینه گیتدی.2ـ أدیم أدیپ بِللی بیر آرالئغئ. گینگ
لیگ اؤلچه‌مِک، اؤلچأپ گؤرمِک. اوُنونگ تؤوه‌ره‌گینی أدیم لأنده، سانئنئ
ییتیردی. 3ـ گؤچ.م حِرِکِت اتمِک، غادام باسماق، اؤنگه گیتمِک. بیله سؤزلر
بیلِن گِلجِگه أدیم‌لأپ بوُلماز. اوُل غئرق بأش یاشئنئنگ هممه‌سینی
مِننت‌لی کیشی زأحمتینده آغئر جِپالار بیلِن أدیم‌لأن آیالدئ.
(آغئر-آغئر أدیمله‌مِک: أدیمینی اوزئن اِدیپ یوواشجا یؤرمِک)
آغئراق: آووشاب دوران. سئزلاشئپ دوران. ائنجالئق بِرمه‌یأن آغئراق یارا.
آغئراماق:1)ـ سِر. آغئرماق.2)ـ گؤونوٌنگ غالماق، گؤونوٌنگه دِگیلمِک. نأگیله بوُلماق بیریندِن گؤونوٌنگ آغئراسا اِربِت اِکِن.
آغئراتماق: سر. آغئرتماق.
آغئرلاچ: یوواش لئق بیلن، لارسئلدئلی، سالداملئ. آغئرالاچ لارس-لارس غاینایان توُشابئنگ رنگکی اؤوروٌلیپ دیر.
آغئرلاشماق:1ـ
آغرامی آرتئپ باشلاماق، آغرامئ کؤپه‌لیپ باشلاماق. 2ـ گؤچ.م.قئن‌لاشماق،
اِربِت- لِشمِک، چئمشئرئم لاشئپ باشلاماق. غالانئنگ یاغداییی دور دوقچا
آغئرلاشیار. 1941-نجی ئیلئنگ سِنتیابرئنئنگ آخئرلارئندا فرونتدا یاغدای
آغئرلاشدی.
آغئرلئق: 1ـ سِر. آغرام1،2. 2ـ گؤچ.م. گِرِگیندِن آرتئق لئق،
کؤپلوٌک. سالغئت‌لارئنگ آغئرلئغی خالقئنگ چون نأراضئ‌لئغئنی دؤرِه‌دیپ
دیر.
آغئرماق: آغئری دویماق، آغئری سئزماق. اِجه، منینگ کِللأم
آغئریار. غاتی کِچأنینگ اوٌستوٌنده یان‌لارئ آغئرئپ. ایکی یانا
آغدارئلیاردی. غولاق لارئنگ آغئرماغئ خوُؤپ لودئر.
نِبسینگ آغئرماق:(
سر.نبیسكؤپ زادا اِیه بولماق‌لئق ایسلِگی، مه‌یلی). بیزینگ اوُل کیچی‌جیک
چاغالارا نِبسی‌میز آغئریار. نِبسی‌میز آغئرسا-دا پوُزمادا شه‌یله
کونفلیکتی گؤروٌپ بوُلمایار.
آغئرتماق:1ـ‌آغئرئ دویولماغئنا سِبأپ
بوُلماق. آغئرئ سئزدئرماق.(اوُل ئیقئلئپ آیاغئنی آغئردئپ دئر). 2ـ گؤچ.م.
بیرینینگ گؤونوٌنه دِگمِک. بیرینی ائنجاتماق.(آتاسئنی آغئردان
دووزاخابارار).
باش آغئرتماق: سِر.باش= آدامئنگ یاـ‌دا خایوانئنگ، جانلئ
ـ جاندارئنگ کِلله‌سی.(سووچئ باشئنئ یاغلئق بیلن بوُغوپ دئر). (مِندِن
باشغاـ‌دا سوو بارادا اوُنونگ باشئنئ آغئردان کؤپ اِکِن). (سِـن بیزینگ
باشئمئزئ آغئرتماـ‌دا دِردینگی آیت!).
آغئرئ: نأساغلئق یاـ‌دا شیکِس
یِتمِک، زِرارلئ بیریرینگ آواماغئ ائزا. (موسا آغا آغئرا چئداماغا
اینگنگیلدأپ آغلامازلئغا چالئشیاردئ).(آغئرئنگا چئداسانگ موٌنگ
یاشا.(ناقئل).
گؤز آغئرئسی یالی بوُلماق-سِر.گؤز گؤرچ اوُرغانی وه گؤرِجینگ اؤزی.غاراق. (گؤز اوجی بیلن گؤزله‌مه؟).
گؤزلرینگه زوُرگِلِر: دیل اوجی بیلن سؤزله‌مه، اؤزینگه آزارگِلِر.
آغئرئ: بیرزات بارسئندا، اوغروندا اِدیلیأن آلادا.
آغئرئلئ:
آغئرئسی بار بوُلان، ائزالی، آوولی. (یاسِـن یادئنگدان، چئقار دئنگمی،
کیچی اوُغلونگ شو اؤیوٌنگ ایچینده آجی توٌسسه‌دِن یانگا گؤزلرینینگ آغئرئلئ
بوُلانئنئ- دییدی).
آغئری سئز: آغئرئسئ بوُلمادئق- آغئرئ دویولمایان، ائزاسئز، آووی سئز، آغئری سئزیارا.
آدا:
داش- تؤوه‌ره‌گینی سوو غورشاپ آلان غورئ یِر بؤله‌گی. (بو دِپه‌دِن
چئقالغا آدا اوزالئپ گیدیأ‌ر وه‌لین، حأضیر سوو آدانئ باسدی).
یارئم آدا- اوٌچ طاراپئنئ سوو غورشاپ آلان غورئ یِر.
آداغ: اوُغلان بیلِن غئزی بیر-بیرینه ساتاش دئرماق ماقصادئ بیلِن، یاشلئغئندان بلِلِک‌لیک دأبی.
آداغ لاماق: غئزئ اوُغلانا آداغلئ اِتمک. چاغالارئ یاشلئقدان آداغلاماق یالئ دأپ-دِسسور بوٌتوٌین‌لی یوق بوُلوپ گیتدی.
آداغ‌لی:
کؤن.س.رِوولیونشتسیادِن اؤنگ: ماشغالا دورموشئنی أغور دورماق ماقصدی بیلن
چاغالئقدا بیر-بیرینه بلِلِن یأن غئروه اوُغلانان. (بیزینگ ماشغالامئز
اؤزخالاشان ییگیدی بیلِن آداغلئ). دورسون آداغلئ اِدیلیپدی.
آداغلئ لئق: آداغلئ بوُلماقلئق، آداغلاماق دأبینه گؤرأ بیری-بیرینه بلله‌ننلیک.
آداجئق:1ـ
کیچی جیک آدا. گؤگ سالئپ اؤتوران بو آداجئغئنگ چارطاراپئندان چأگه
سوٌیشوٌپ هوٌجوٌم اِدیأر.2ـ یوواشجا ـ چالاچا ـ ساموُلیوت آداجئق
یتگیرله‌نیپ باشلادئ.
عادالات: بیرینه‌یا-دا بیرزادا بوُلان دوُغرئ،
حاقئقی غارایئش، حاقئقات. سؤزله‌شِلینگ عادالائنگ حاقئ اوٌچین، پاراخات
دورموشدا دوُستلئق بِکی اوٌچین. آزاتلئق یوُلوندا اؤلوٌمدِن غوُرقمان،
جانئن آیامایار عادالات ایشه.
عادالاتلئ:1ـ حاقئقاتا دوُغری گِلیأن
مِسه‌لأنی طاراپ گؤی‌سیزلیک بیلِن چؤزیأن، پاراساتلئ، پایخاسلئ. اوُلی
مالییه بؤلوٌمی نینگ ایشیندأکی کِمچیلیک‌لِری عادالاتلئ تانقئت اِتدی. 2ـ
حاق ایشی عامالا آشئرماقلئغا گؤنوٌک دیریلِن . عادالاتلئ اوروش. عادالاتلئ
گؤرِش.
عادالاتلی‌لئق:1ـ عادالاتلئ بوُلماقلئق، حاقئقاتا دوُغری
گِلیجیلیک، طاراپ گؤی سیزلیک، پاراساتلئ‌لئق، پایخاسلئ‌لئق. اوسپنِسکی، روس
پِدا گوُگی قاسئنئنگ آتاسئ دییلئپ عادالاتلئ‌لئق بیلن خاساپلانیار.2ـ حاق
ایشي عامالا آشئرماق لئغا گؤنوٌک دیریله نلیک.
عادالات سئز: عادالاتا
غارشئ بوُلان، حاقئقاتا دوُغرئ گِلمه‌یأن. اینگلیس‌لرینگ عادالات سئز اورشئ
فرانسییانئنگ خالق کؤپچی‌لی‌گینینگ آراسئندا واطانچئ‌لئق دویغئ سئنئ
دؤردیپ‌دیر. من هِم سیزینگ یالئ عادالات سئز ایش‌لری گؤروٌپ بیلمه‌یأن
آدام‌لاردان بیری.
عادالات سئزلئق: عادالاتا غارشئ بوُلماقلئق، حاقئقاتا
دوُغری گِلمزلیک. دایخان‌لار فئودال‌لئق، حأکمییه‌تینک عادالات سئزلئغئنی
دوییار اِکن‌لِر. اوُلار بوعادالات سئزلئغی آغئر صوراتدا دوی‌یارلار وه
باشدان گِچیریأرلر.
آدالغا: سِر.تِرمین. تِرمین، عئلئمدا، تاریخدا،
بلِلی بیر دوٌشوجانینگ آدئنی آنگلادیان سؤز، آدالغا. سیزعئلئمی تِرمین‌لِری
کؤپ اولان‌یارسئنگئز اثری اوُماپ چئقنئندا تیخینکی ترمین لرینک کؤپ
اولانئلداندئغی گؤروٌنیأر. ایران‌دا شوُل آدالغانیئنگ" یالانچئ غئزئل"
دیمگدیگینی اوُل بیلیأردی.
آدالئ:1ـ آداسئ باربوُلان.آدالی دنگیز 2ـ آدادا یاشایان آدام.
آدالئق:1ـ کؤپ آدا یرلشیأن یر 2ـ کؤن.س. یوواشلئق، خاباردارلئق.
منبع:سایت جمعیت فرهنگی هنری مختومقلی فراغی کلاله
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی