دويست و هفتمين نشست هفته كانون ادبيات ايران به سخنراني پيرامون روند تكميلي ادبيات تركيه از كلاسيك تا امروز اختصاص داشت. در اين نشست خانم دكتر فرزانه دولت آبادي سخنراني كردند. متن كامل سخنراني ايشان را ببينيد:

زبان وسيله تفاهم بين افراد بشر است كه از مجموعه صداها و كلمات به وجود مي آيد و در طول تاريخ بمانند تمام عوامل طبيعي به سير تكامل خود ادامه مي دهد. انسانها به وسيله زبان احساسات، انديشه ها و افكار خود را ابراز داشته ونيازهاي خود را رفع مي كنند و مانند هر ميراث ديگري آن را به فرزندان و آيندگان منتقل مي كنند. زبان در اين انتقالات و سير خود كامل تر و كامل تر مي شود. قالب هاي كهنه خود را رها كرده و قالبهاي نو مي گيرد. زبان تركي جزء زبانهاي اورال ـ آلتايي مي باشد كه يكي از قديمي ترين و قانونمندترين زبانهاي دنيا شناخته شده است. متخصصين زبان تركي، ملل ترك زبان را به سه گروه عمده تقسيم كرده اند:
1. تركان شرقي
2. تركان شمالي
3. تركان غربي و يا اوغوزها
تركان غربي نيز به سه شاخه تقسيم مي شوند:
1. تركان آناتولي (تركيه)
2. تركان آذربايجان
3. تركان تركمن

ادبيات تركي با توجه به محيط فرهنگي و اجتماعي تشكل يافته در طول تاريخ به سه دوره بزرگ تقسيم شده است.
1. ادبيات تركي پيش از اسلام
2. ادبيات تركي تحت تأثير فرهنگ اسلامي
3. ادبيات تركي تحت تأثير فرهنگ غربي

در مورد آغاز زبان تركي نمي توان تاريخ مشخصي بيان كرد ولي اگر بخواهيم از قديمي ترين آثار به جا مانده به اين زبان سخن گوييم مي توانيم از خطوط به جا مانده پني بسي كه در قرن پنجم ميلادي و كتيبه هاي اوخون كه از قرن هشتم به جا مانده نام ببريم.


1.  ادبيات تركي پيش از اسلام
ادبيات پيش از اسلام را مي توان به دو گروه تقسيم كرد:
1. ادبيات شفاهي
2. ادبيات نوشتاري
ادبيات تركي اين دو خصوصيت را تا زمان حال نيز حفظ كرده است. آغاز اين دوره به زماني برمي گردد كه تركان در آسياي ميانه زندگي مي كرده اند.
در اين دوره تركان به دين طبيعت پرستي گرويده و الفباي مورد استفاده آن ها گوك تورك و اويغوري بوده است. اشعار، سروده ها و حكاياتي از اين دوره به جاي مانده است.
اولين شعر سروده شده قبل از اسلام شعري است مرثيه مانند كه بعد از جنگ هونها سروده شده است. اين شعر داراي قافيه مي باشد. حتي در بعضي موارد قافيه اشعار در ابتداي مصراع نيز ذكر گرديده.
 
2. ادبيات تركي تحت تأثير فرهنگ اسلامي
تركان در قرن نهم ميلادي به دين اسلام گرويدند و علاوه بر دين واعتقادات وابسته به آن از لحاظ فرهنگي ، اجتماعي و ادبي نيز تحت تأثير قرار گرفتند. در اين دوران  تركان مسلمان همانند ساير ملل از خط اسلامي استفاده كردند. تركان مسلمان از قرن نهم تا يازدهم ميلادي از زادگاه خود تركستان به سمت شرق و غرب شروع به حركت كردند. از اين پس زبان تركي از يك سو تحت تأثير اخلاق و فضيلت و اعتقادات اسلامي قرار گرفت از سوي ديگر با كوچ تركان لهجه هاي مختلف تركي تشكيل يافت.
اساس ادبيات افكار و انديشه هاي اسلامي بود. منبع، مأخذ و مضمون آن ، قرآن ، احاديث و علوم قرآني بود. محتواي آن قصص پيامبران ، مناقب و زندگينامه بزرگان اسلام بود. همه اين ها در قوالب شعر كلاسيك و بر وزن عروضي بوده. مي توان گفت ادبيات اسلامي ، ادبياتي بود كه در ميان ملتهاي مسلمان ويژگي هاي مشتركي داشته است.
اولين اثر دوره اسلامي كه به زبان تركي نوشته شده " قوتااقوبيليك" مي باشد كه توسط يوسف خاص حاجب در سال 1069 ميلادي نگاشته شده است. دومين كتاب اين دوره كتاب فرهنگ لغات تركي به عربي است به نام " ديوان الغات ترك" كه توسط محمود كاشغري نوشته شده است. اين اثر يكي از آثار مهمي است كه در مورد لهجه هاي متشكل تركي به خوانندگان اطلاعات مي دهد.
در قرن دوازدهم ميلادي شاعراني نيز مانند احمد نسوي و حاكم سليمان نيز اشعاري به زبان تركي شرقي سرودند.
ادبيات تركي دوره اسلامي را نيز مي توان به دو گروه تقسيم كرد:
1. ادبيات تركي شرقي
2. ادبيات تركي غربي
ادبيات تركي شرقي در منطقه خوارزم، بخارا، سمرقند، هرات و كاشمر به زبان تركي چغتايي تشكيل يافته و ادبيات تركي غربي در مناطق آذربايجان و آناتولي (تركيه كنوني ) تشكيل يافته است كه از آن با نام تركي كلاسيك و يا ادبيات تركي ديواني ياد خواهيم كرد.
خصوصيات و ويژگي هاي ادبيات كلاسيك:
ادبيات كلاسيك تركي كه بين سالهاي سيزدهم تا هجدهم ميلادي ادبيات تركان غربي بوده در محيط هاي ادبي خاص همچون مدرسه ها و دربار سلاطين مورد استفاده قرار مي گرفت كه از آن به عنوان ادبيات خواص مي توان ياد كرد. ادبيات فارسي اسلامي الگوي بسيار مناسبي براي اين نوع ادبيات تركي بود و فرهنگ اسلامي به اين طريق در ادبيات كلاسيك تركي نشو و نما پيدا كرد. ادبيات كلاسيك تركي با تغذيه از فرهنگ اسلامي و آميختن آن با روح تركي نزديك به 600 سال ادبيات تركان غربي بود و توانمندي خود را تا كنون نيز حفظ كرده است.

ادبيات كلاسيك در قرن سيزدهم، در عهد سلجوقيان در منطقه آناطولي به وسيله خواجه دهّاني آغاز گشت. در قرن چهاردهم احمدي، شيخ اوغلي و احمد داعي، در قرن پانزدهم شيخي و نجاتي، در قرن شانزدهم ذاتي، باقي، خيالي، يحيي، نوعي، فضولي، روحي بغدادي و خاقاني، در قرن هفدهم شيخ الاسلام يحيي، نفعي، نايلي، عطايي،  تابي و ثابت و در قرن هجدهم نديم ، شيخ غالب، غريب پاشا جزو شاعران مامدار ادبيات كلاسيك شدند.
ويژگي هاي ادبيات كلاسيك را مي توان چنين بيان كرد:
1. اعتقادات ديني، آيات و احاديث
2. علوم ديني همچون تفسير ، كلام و فقه
3. تاريخ اسلام
4. تصوف
5. ميتولوژي ايراني
6. افسانه ها،‌روايات و معجزات پيامبران
7. علوم جديد همچون حكمت، كيميا، هندسه و طب
8. تاريخ و فرهنگ تركان
9. بلاغت
10. اصطلاحات و ضرب المثل هاي تركي و اسلامي
با توجه به اين خصوصيات شعر كلاسيك تركي را مي توان چنين تعريف كرد:
شعر كلاسيك تركي هنري است با ويژگي ها و زيبايي و احساسات خاص كه اين ويژگي ها را از تشبيهات ، استعارات و مجازات برگرفته است. دنياي تصور و خيال نا محدود ، زباني دور از زبان عوام، موزون و قالب هاي شعري خاص آن به همراه فرهنگ و اعتقادات اسلامي خصوصياتي خاص به آن داده است. شعر كلاسيك شعري است وابسته به قوانين و اشكال خاص خود كه روح ايده آل پرستي سراپاي آن را فراگرفته است. همچنين مضمون دار بودن آن يكي از مشخص ترين ويژگي آن است.
ادبيات تركي در قرن سيزدهم ميلادي
قرن سيزدهم نقطه عطفي است در تاريخ فرهنگ و ادبيات تركي. كوچ پي در پي تركان از آسياي ميانه به غرب، تشكيل اولين خاندانان ترك مسلمان ، همسايگي با ملل فارس و عرب و ظهور تصوف و ادبيات تصوفي از مهمترين عوامل اين تغييرات بود. علاوه بر اين تغييرات مهمي نيز هم در زبان نوشتاري و هم در زبان گفتاري پديد آمد. مهمترين اين تغييرات عبارت بود از :
الف) ويژگي هاي لهجه هاي مختلف به زبان نوشتاري نيز منتقل شد.
ب) تغييرات مصوتها تفاوتهاي خاصي در صرف فعل و اسم به وجود آورد.
ج) هماهنگي مصوتها در ريشه و پسوندها پديدار گشت.
از مهمترين شاعران متصوف اين دوران يونس امره شاعر متصوف مي باشد. يونس امره تكري را با طرز و اسلوبي هنرمندانه استفاده مي كند و به اين طريق مكتب خاصي ايجاد مي گردد. يونس امره در متون خود تركي را همراه كلمات فارسي و عربي مستعمل در زبان گفتاري مردم به كار مي گيرد. زيرا در اين دوران تركان با فرهنگ و زبان تصوفي آشنا گشته بودند. يونس امره را مي توان به عنوان نماينده ادبيات تصوفي از آسياي صغير معرفي كرد. ديوان اشعار تركي و يك مثنوي به زبان تركي دارد. در ديوانش 365 بيت وجود دارد كه 287 بيت آن به وزن هجايي و 69 بيت ديگر آن به وزن عروضي مي باشد.
ادبيات تركي در قرن چهاردهم ميلادي
قرن چهاردهم ميلادي، از جنبه ادبيات براي تركان دوران حايز اهميتي است. زيرا در اين دوران چه براي تركان غربي چه براي تركان شرقي دوران تشكل كامل زبان ادبي است و از اين دوران آثار بسياري به جا مانده است.
قصص الانبيا، نهج افراويس محمود كردرلي، معين المريد اسلام و محبت نامه خوارزمي از آثار مهم به جا مانده تركان شرقي است.
و اما تشكيل امپراتوري عثماني نيز مصادف با قرن جهاردهم مي باشد. بنابراين به وجود آمدن يك امپراتوري بزرگ از لحاظ ديني ـ تصوفي، تاريخي، حماسي و اخلاقي تأثير به سزايي در آثار ادبي تركيه به جاي گذاشته است.
تفسير فاتحه، تفسير اخلاص، تفسير تباركه، ترجمه قصص الانبيا و جواهر الاصداف از جمله كتابهاي ديني مهمي است كه در اين دوره به رشته تحرير درآمده . علاوه بر اين پايه ادبيات ملي نيز در اين دوره بنا نهاده شده است. از اين شاعران مي توان گلشهري و عاشق پاشا را نام برد. اين دو شاعر به دليل به كارگيري ساده و شيواي زبان شهرت خاصي يافته اند. يكي ديگر از شاعران معروف اين دوره سيد عماد الدين نسيمي بود. او در ناحيه نسيم بغداد متولد شد و پس از گردش بسيار به بلاد آسياي صغير مهاجرت كرد. او در عصر سلطان مراد خان اول زيست و پيرو فرقه حروفيه گشت.
نسيمي ديوان اشعاري به فارسي و تركي به جا گذاشت.
ادبيات تركي در قرن پانزدهم ميلادي
در اين عهد ادبيات تركي در خراسان و ماوراءالنهر هرات و سمرقند پيشرفت كرد. شاعران اين دوره كه در سمرقند وهرات مي زيستند عبارتند از سكالي، اميري، لطفي، ميرزا حيدر، عطايي، يقيني ،‌ مقيمي....
شاعر بزرگ ديگري كه در نيمه دوم اين عهد پا به عرصه ادبيات تركي گذاشت اميرعلي شيرنوايي بود. از نواي چهار ديوان شعر تركي، يك ديوان شعر فارسي وغير از اينها بيست شاهكار ادبي ديگر به زبان تركي به جا مانده است. در قرن پانزدهم عراق و آذربايجان تحت حكومت قراقويونلوها و آق قويونلوها بود. سلطان قراقويونلوها جهانشاه بن قرايوسف (1467 م) تخلص حقيقي داشت و به زبان تركي و فارسي شعر مي سرود. پادشاه آق قويونلوها نيز سلطان يعقوب ، حامي شعرا و علما بود و از او نيز شعرهايي به تركي و فارسي به جا مانده است.
در سال 1453 ميلادي استانبول به دست سلطان محمد فاتح فتح شد . با فتح سرزمين هاي جديد ، استانبول مركز فرهنگي دولت عثماني گشت و در شهرهاي شاهزاده نشين هم فعاليتهاي علمي و ادبي رواج پيدا كرد.
با مستحكم تر شدن دولت عثماني زبان تركي نيز غني تر و مستحكم تر گشت و آثار منثور و منظوم ، تاريخ منشآت فراواني نيز در اين دوره تأليف گشت.
ادبيات تركي در قرن شانزدهم ميلادي
اين عهد از لحاظ تاريخ سياسي و فرهنگي تركان دوره پر اهميتي است. شاه اسماعيل صفوي كه مذهب رسمي ايران را شيعه اعلام كرد خود اهل ادب و هنر بود و در اشعارش خطايي تخلص مي كرد. در نقطه مقابل ويژگي سلطان سليم عثماني نيز در استانبول علاقه فراواني به فرهنگ و ادب نشان مي داد. در نتيجه توجه سلاطين به علم و ادب و فرهنگ در ادبيات تركي نيز رشد چشمگيري ديده شد. علاوه بر اردبيل كه مركز صفويان و استانبول كه مركز عثمانيان بود در شهرهاي ديگر همجوار آنها نيز ادبيات تركي رونق فراوان گرفت. علاوه بر اين در سرزمين هاي سلانيك ، اسكوب، پيريشتينه، صوفيان و فيليپه نيز مدرسه ها و خانقاه ها گشايش يافت و در اين مراكز صدها عالم، صوفي و شاعر پرورش يافت.
زبان تركي در اين دوره نسبت به دوره هاي قبل تفاوت فاحشي يافت و زباني متكلف و مسجع تر پا به عرصه ادب گذاشت. كلمات تركي نسبت به كلمات فارسي و عربي كمتر شد ولي ساختار جملات تركي همچنين به شكل خود باقي ماند. با اين حال در كنار شعر كلاسيك شعر فولكلوريك تركي همچنان به زبان ساده و اسلوبي دور از تكلف ادامه مي يافت.
از مشهورترين شاعران اين دوره فضولي بغدادي است كه به هر سه زبان تركي، فارسي و عربي شعر مي سرود. او علاوه بر شاعران هم عهد خود شاعران بعد از خود نيز تحت تأثير قرار داده است. حيطه سلطه هنرمندي او از هرات تا تبريز و از آن جا تا استانبول بوده است.
ادبيات تركي در قرن هفدهم ميلادي
در اين عهد شعر تركي همچنان به پيشرفت خود ادامه مي داد. در حيطه تركي شرقي (چغتايي) ابوالقاضي  بهادرخان دو اثر مهم خود "شجره تراكمه" و "شجره ترك" را به رشته تحرير درآورد. در سرزمين عثماني نيز شاعران ترك با شاعران فارس رقابت مي كردند و اين رقابت را در جاي جاي آثار خود به زبان مي آوردند. سبك هنري كه توسط شاعران فارسي گوي در هندوستان به اوج خود رسيده بود در شاعران استانبول نيز ديده مي شد. در كنار اين شعر تصوفي و تفكري نيز همچنان به رشد خود ادامه مي داد.
پايان قرن هفدهم
انقلاب كبير فرانسه به وقوع پيوسته بود.
ادبيات غرب

ادبيات تركي پس از قرن هجدهم ميلادي  ( دنباله دارد )
 
منبع:www.kanooweb.com