بنیاد مختومقلی فراغی

مقدّمه:

کشف حقیقت در هر عصر و زمانی سخت و دشوار است، به ویژه هنگامی که مردان سیاسی بازیگران این نقش باشند و حقیقت با سیاست و حکومت ارتباط پیدا کند. در واقع می توان گفت که حقیقت توسّط پرده های مختلف پوشیده شده است و ما قادر به دیدن چیز دیگری جز پرده خارجی نیستیم. یکی از راه های اساسی که می تواند به روشنگری در مورد اصل و اساس و حقیقت حوادث بپردازد، مطالعه صحیح تاریخ است. در اینجا منظور ما از تاریخ، داستانی است که سیر حوادث زندگی فرد، ملّت یا جامعه ای را دوباره شکل می دهد و هدف نویسنده از بیان این حوادث، ارائه توضیح در مورد حقیقت آنهاست. بنابراین تاریخ نه تنها می تواند حوادث و اتّفاقات را بازگو کند، بلکه می تواند نظارت و تفکّراتی نیز در مورد مفهوم و معنی و چگونگی شکل گیری آنها بدهد. این نظرات می توانند مربوط به خود نویسنده یا یک مکتب خاص باشند.

درباره فواید تاریخ و لزوم مطالعه آن نیز همواره بحث هایی مطرح بوده است. گروهی بر این باورند که مطالعه تاریخی هیچ گونه نفع و سودی به دنبال نخواهد داشت و استدلال آنها بر این پایه استوار است که تاریخ مربوط به گذشته است و گذشته هرگز تکرار نمی شود. گروهی نیز به تاریخ به عنوان علمی مفید نگریسته اند که می تواند درس های فراوانی را به همراه داشته باشد، به عقیده این گروه مطالعه تاریخ حتّی می تواند شناخت صحیحی از زمان حال را به ارمغان آورد، چرا که زمان حال چیزی جز نتیجه حوادث گذشته نیست. بی شک آناتول فرانس را می توان در میان این گروه جای داد.

این نویسنده بزرگ فرانسه در سال 1844 و هنگامی که کشور فرانسه دستخوش تغییر و تحوّلات بزرگ سیاسی اجتماعی بود، به دنیا آمد. او زندگیش را فدای همنوعان خود کرد و همواره در راه کشف حقایق، برقراری عدالت، معرّفی حقوق واقعی انسان ها و اعتلای سطح فرهنگ و آگاهی مردم کوشید. زندگی او با مبارزه عجین گشته و کشف حقیقت و مبارزه با بی عدالتی و ظلم، او را به سمت تاریخ رهنمون ساخت. از آثار شناخته شده این نویسنده بزرگ، می توان به خدایان تشنه اند⁽¹⁾ و جزیره پنگوئن ها⁽²⁾ اشاره

______________________________

1. Les dieux ont soif.

2. L'''' Ile des pingouins

کرد. این آثار هر دو با تاریخ عجین گشته اند. خدایان تشنه اند به بررسی حوادث و اتّفاقات زمان وحشت و خفقان فرانسه، یعنی جمهوری سوم می پردازد و جزیره پنگوئن ها تاریخ فرانسه را در جامعه ای خیالی که ساکنان آن را پنگوئن ها تشکیل می دهند، بررسی می کند.

در ادامه تلاش خواهیم کرد تا نظرات این نویسنده بزرگ را درباره تاریخ و تاریخدانان و آینده تاریخ بشری معرّفی کنیم. لازم به ذکر است که غالب این نظرات از اثر معروف او، جزیره پنگوئن ها گرفته شده است.

1. تاریخ و تاریخ نگاران از نگاه آناتول فرانس:

آناتول فرانس درباره فواید مطالعه صحیح تاریخ هیچ تردیدی ندارد، ولی برای او که روحی کنجکاو دارد و همواره به دنبال کشف حقیقت می گردد، این سوال اساسی مطرح می شود که به راستی تا چه حد می توان به گفته های تاریخ و تاریخ نویسان اعتماد کرد؟ وی که بسیار شکّاک و سخت گیر بود و نمی توانست مانند عامّه مردم به سرعت مطالب نقل شده از دیگران را بپذیرد، به تاریخ های موجود در کشور فرانسه نیز به دیده شک و تردید می نگریست، چرا که اعتقاد داشت که صحّت مطالب تاریخی تا حد بسیار زیادی به نویسنده آن مطالب بستگی دارد. پس عزم خود را جزم می کند تا خود به تحقیقات گسترده تاریخی بپردازد؛ امّا در این راه با استقبال و پذیرش خاصّی روبرو نمی شود؛ زیرا به عنوان تاریخ نگار شهرتی ندارد.

نویسنده بدون اینکه دچار یأس و نومیدی گردد، تصمیم می گیرد تا افکار و عقایدش را در قالبی دیگر به عرصه ظهور برساند و دوباره قالب داستان و رمان را انتخاب می کند که البتّه با استقبال فراوانی نیز همراه می شود. برای رهایی از قید و بندهایی که سدّ راه نویسندگان می شوند و بیان صحیح مطالبی که با حکومت و سیاست ارتباط پیدا می کنند، زیرکانه خود را از جامعه انسانی جدا کرده و حوادث مربوط به تاریخ فرانسه را در جامعه ای خیالی که ساکنان آن را پنگوئن ها تشکیل می دهند، نقل می کند. نویسنده اعتقاد دارد که مخاطب در این حالت می تواند مانند یک قاضی بی طرف به قضاوت بنشیند، چرا که خود را در حوادث سهیم نمی بیند و در نهایت همین مخاطب بی طرف، ناخودآگاه به مقایسه حوادث داستان و جامعه خود می پردازد.

در این کتاب اصل و اساس جامعه و کشور فرانسه به عدّه ای پنگوئن نسبت داده شده است. تعصّب و افراط فردی مذهبی به نام «مائیل⁽¹⁾» که این پنگوئن ها را انسان می پندارد و به آئین مسیحیّت می خواند، عامل تغییر آنها به انسان می باشد. از اینجاست که نویسنده حوادث و وقایع تاریخی فرانسه را وارد داستان می کند. مثلاً رفتار و حرکات و گفتار پر طمطراق دراکو⁽²⁾ و افراد طایفه اش چیزی جز اعمال و رفتارهای خاندان بوربن⁽³⁾ نیست.

در اینجا ما بدون آنکه بخواهیم به نقل و شرح حوادث تاریخی فرانسه بپردازیم که به صورتی تغییر یافته در جامعه ای حیوانی بیان شده است، فقط به این مطلب بسنده خواهیم کرد که نظرات نویسنده را در مورد صحّت مطالب تاریخی، صداقت و دقّت تاریخ نویسان که اغلب در مقدّمه کتاب آمده است، بیان می کنیم. می توان اذعان داشت که دیدگاه منتقدانه نویسنده از همان سطرهای اوّلیه کتاب خود را نشان می دهد، آنجا که او به بیان سختی و دشواری نوشتن یک مطلب تاریخی می پردازد، چرا که: «ما هرگز نمی دانیم که حوادث در حقیقت به چه صورتی روی داده اند.»⁽⁴⁾برای نوشتن تاریخی مستند همواره نیاز به مدارک و اسناد معتبر احساس می شود. گاهی تاریخ نگار فقط یک منبع و مرجع را در اختیار دارد که جز قبول آن چاره ای ندارد، ولی مشکلات تاریخ نگار از زمانی آغاز می شود که خود را در میان چند مدرک و سند مرتبط با یک حادثه و موضوع ببیند. به همان اندازه که مدرک و اسناد بیشتر می شوند، شک و تردید و سختی کار نویسنده نیز افزوده می شود، چرا که مطالب و اسنادی که به یک موضوع مربوط می شوند «همیشه ضد و نقیض همدیگر می باشند و اجتماعشان محال است.»⁽⁵⁾

آناتول فرانس به شرح این مشکل می پردازد: هنگامی که خود به قصد نوشتن حقیقت و اصل و اساس جنگ های صد ساله بین دو قبیله پنگوئن ها⁽⁶⁾ و مارسوان ها⁽⁷⁾ به دنبال سند و مدرک معتبر می گردد، و اسناد فراوانی را که به این جنگ ها مربوط می باشند، پیدا

______________________________

1. Saint Maël.

2. Draco: اوّلین پادشاه جزیره پنگوئن ها که با نیرنگ همسرش به این منصب می رسد.

3.Les Bourbons : از خانواده های فرانسه که پادشاهان فرانسه از هانری چهارم تا شارل دهم متعلّق به این خانواده بودند و حکومت آنها در سال 1883 پایان پذیرفت.

4. جزیره پنگوئن ها، ص 7.

5. همان مأخذ.

6. Les pigouins.

7. Les Marsouins.

می کند و مشکلات نویسنده زاییده همین کثرت اسناد می باشد، چراکه:

«گفته های وقایع نگاران مارسوان از تمام جهات خلاف گفته های وقایع نگاران پنگوئن است، به علاوه آنکه حتّی بین سخنان خود وقایع نگاران پنگوئن نیز تناقض وجود دارد. درست همان چیزی که بین وقایع نگاران مارسوان دیده می شود.»⁽¹⁾

در این میان فقط بین نوشته های دو وقایع نگار هماهنگی دیده می شود و در نهایت مشاهده می شود که این هماهنگی بدین سبب است که یکی از آن دو، مطالب نفر دیگر را عینا نقل کرده و خود چیزی برای گفتن ندارد.

آناتول فرانس پا را از این هم فراتر می گذارد و نه تنها در صحّت وقایع تاریخی نقل شده در کتاب ها شک می کند، بلکه به نظر وی تاریخ نگاران هرگز به دنبال بیرون آوردن و کشف حقیقت از یک سند و مدرک نیستند. آنها فقط به فکر انتشار کتاب هستند و این کار بیش از آنکه نیازمند دستیابی به حقیقت باشد، نیازمند ذوق و خلاقیت نویسنده است. چشمان استاد باستان شناس (که آناتول فرانس برای نوشتن تاریخ به او مراجعه کرده است) گویای این مطلبند.

آناتول فرانس چنان به تاریخ نگاران می تازد که گویی قصد دارد نسل آنان را به طور کلّی از میان بردارد ونابود کند. پیش از این نیز به تاریخ نگاران مراجعه کرده، ولی حاصل تلاشش بیهوده بوده است. این بار به سوی آکادمی علوم اخلاق روانه می شود به این امید که آنجا بتواند تاریخ نگاران واقعی بیابد و آنجا اظهار می دارد که تاریخ نگاران بدون اینکه به خود زحمتی بدهند فقط مطالب دیگران را عینا نقل می کنند و تاریخ نگار آکادمی نیز به او پیشنهاد می کند که مطالب یک تاریخ نگار مشهور و شناخته شده را عینا نقل کند و اصلاً به فکر جمع آوری و دستیابی به اصل مطالب نباشد؛ زیرا تاریخ نگاری که مطالب را به طوری متفاوت از دیگران نقل می کند، یقینا توسّط خواننده نیز محکوم می شود، چونکه خواننده عادت کرده که مطالب را همانطوری که قبلاً دیده است، ببیند و مطالب جدید، هر چند که حقیقت محض هم باشند، حیران و برآشفته اش می کنند:

«تاریخ نگاران مطالب همدیگر را عینا نقل می کنند و بدین ترتیب هم خود را از خسته شدن می رهانند و هم از اینکه مغرور به نظر برسند، جلوگیری می کنند ... یک تاریخ نگار

______________________________

1. جزیره پنگوئن ها: ص 95.

مبتکر بدگمانی، تحقیر و نفرت جهانی و عامّه را برمی انگیزد.»⁽¹⁾

تاریخ نگار آکادمی همچنین فاش می کند که تمام شهرت، اعتبار و احترام خود را مدیون این است که هرگز کوچکترین مطلب جدیدی را در کتاب های تاریخی اش نیاورده است و برای آنکه آناتول فرانس نیز در کارش توفیقی حاصل کند و کتاب تاریخش با استقبال عمومی روبرو گردد، این گونه او را نصیحت می کند:

«هیچ موقعیّت و فرصتی را برای برانگیختن و تحریک فضایلی که جامعه بر آنها استوار است، از دست مده. این فضایل عبارتند از دلدادگی و شیفتگی به پول و ثروت، احساسات مذهبی و به خصوص تمکین و خوشنودی فقرا که اساس نظم و قانون را تشکیل می دهد.»⁽²⁾

آناتول فرانس سرانجام به یک تاریخ نگار که در زمینه هنر فعّالیّت می کند، مراجعه می کند. در اینجا زبان طنز نویسنده بسیار واضح و آشکار می شود و این طنز از عدم سنخیّت بین خصوصیات این تاریخ نگار و فعّالیّتی که انجام می دهد. زائیده می شود. این تاریخ نگار که در زمینه هنر فعّالیّت می کند، باید بتواند آثار را ببیند و سپس به قضاوت در مورد آنها بپردازد، ولی به شدّت دچار نزدیک بینی است، «در عوض برای جبران کاستی و نقص دید چشمانش، دماغ بلندش که تکان نیز می خورد، به کاوش و بررسی جهان محسوس می پردازد»⁽³⁾ و این گونه خود را در تماس با هنر و زیبایی قرار می دهد. آناتول فرانس از عدم شایستگی و توانایی این تاریخ نگار برای انجام حرفه اش یک قانون عمومی می سازد:

«اغلب در فرانسه دیده می شود که منتقدین موسیقی کر بوده و منتقدین هنر کور می باشند.»⁽⁴⁾

علاوه بر این آناتول فرانس از خلال شخصیت این تاریخ نگار به انتقاد از آن دسته از تاریخ نگاران می پردازد که فقط خود را وقف فیش برداری می کنند و در میان فیش ها محبوس می شوند، فیش هایی که شاید حتّی برای خود آنها نیز قابل فهم و درک نیست.

این تاریخ نگار آثار هنری، تمام رشته های هنر را بر روی فیش هایی که به صورت الفبایی و موضوعی مرتّب شده اند، نوشته است. آناتول فرانس که در اینجا از صنعت اغراق نیز

______________________________

1. همان مأخذ، ص 8.

2. همان مأخذ، ص 9.

3. همان مأخذ، ص 14.

4. همان مأخذ.

بهره می گیرد، از این تاریخ نگار اطّلاعاتی درخواست می کند و اذعان می دارد هنگامی که او برای پیدا کردن اطّلاعات مورد نظر به جستجو پرداخته، به ناگاه به گروهی از فیش ها برخورد کرده و همین امر کافی بوده تا پس از طیّ زمانی نه چندان طولانی، در میان گردباد و طوفانی از فیش ها غرق شود.

پس از طی این مراحل و پس از ملاقات هایی بی نتیجه که آناتول فرانس با تاریخ نگاران داشته است، دیگر نمی تواند نه به تاریخ ها و نه به تاریخ نگاران گذشته اعتماد کند و بر آن می شود که خود تاریخی مستند را جمع آوری کند؛ ولی این اثر با آثاری که قبلاً نوشته شده است، متفاوت خواهد بود و همین امر سبب نارضایتی و ناخرسندی خوانندگان را فراهم می سازد. برای رفع این مشکل، حوادث و اتّفاقات جامعه فرانسه در سرزمینی خیالی که پنگوئن ها ساکن آن هستند، به تصویر کشیده شده و بدین ترتیب بسیاری از حقایق زمان نویسنده به کنایه و تمثیل در معرض دید خوانندگان قرار گرفته است که شاید بتوان به عنوان یکی از مهمترین آنها از جریان دریفوس⁽¹⁾ نام برد.

یکی از مسائل اساسی دیگری که در این کتاب تاریخ مورد توجّه آناتول فرانس قرار گرفته است، مسئله پیچیدگی تاریخ و حوادث تاریخی است. آناتول فرانس به عنوان یک نویسنده بزرگ و آگاه، کاملاً بر این مسئله واقف است که برای به وقوع پیوستن یک حادثه یا یک جنبش و حرکت تاریخی، اسباب و عوامل گوناگونی لازم است. به عنوان نمونه در همان جریان مشهور دریفوس در کشور فرانسه، دسته ها و گروه های مختلف وارد ماجرا می شوند. آنها که هر کدام اهداف خاصّ خود را دنبال می کنند و به دنبال منافع خود و گروهشان هستند، همگی به ظاهر تحت یک عنوان وارد این ماجرا شده اند: دفاع از عدالت و حقیقت. همین امر سبب می شود که آناتول فرانس از نگرش ساده و سطحی به تاریخ اجتناب کند و آن را به صورت یک جریان بسیار پیچیده بنگرد. می توان گفت که حقیقت تاریخ نیز مانند خود «حقیقت» پیچیده و پوشیده است. آناتول فرانس با پیش کشیدن این موضوع نقش حسّاس و دشوار تاریخ نگاران را گوشزد می کند: تاریخ نگاران

باید برای کشف اصل و اساس ماجراها مانند کارآگاهی بسیار ماهر وارد عمل شده و از قضاوت بر اساس ظواهر خودداری کنند.

______________________________

1.Dreyfus : افسر یهودی که در ارتش فرانسه مشغول خدمت بوده و به جاسوسی برای ارتش آلمان متّهم می گردد و سرانجام پس از بحث ها و جدل های فراوان بیگناهی او ثابت می شود.

2. پیشرفت اقتصاد و صنعت و آینده بشر:

آینده فضایی است خیالی، جایی که انسان تحقّق رؤیاها و آرزوهایش را آنجا جستجو می کند؛ جایی که انسان به دنبال نهایت و پایانی برای دردهایش می رود، به دنبال تسکین، آرامش، صلح و دوستی. هرچند او به چشمان خود دیده است که اجدادش چگونه در این امید و آرزو زیسته و تباه گشته اند، هر چند که خود نیز به کرّات آن را تجربه کرده است و می بیند که دردها و مشکلاتش هر روز بیشتر می شوند، ولی او به آینده دل می بندد. دل سپردن به آینده، رؤیاها و آرزوهایش، لااقل تحمّل سختی ها و مصائب زندگی را بر او آسان تر می گرداند، چراکه انسان می کوشد تا شرایط زندگی خود را تغییر دهد و بهبود بخشد. ولی شاید اگر انسان عاقل تر بود به جای این کارها به دنبال چاره ای اساسی برای دردهای خود می گشت، دردهایی که همگی ریشه در طبیعت آدمی دارند و از حرص و جاه طلبی ناشی می شوند.

با این وجود آناتول فرانس، مانند استادش ولتر⁽¹⁾، زندگی را سلسله ای از رنج ها و جنایت ها می پندارد، ولی مانند تمام انسان ها به آینده امیدوار است و به نظرش پیشرفت صنعتی و اقتصادی با زدودن فقر از زندگی انسان ها، خشونت را به تدریج از میان می برد: بدین معنی که انسان ها در هنگام فقر و تهیدستی بسیار خشن تر می شوند، پس ملایم و لطیف شدن خلق و خوی در دراز مدّت، یکی از نتایج پیشرفت صنعت و اقتصاد خواهد بود. شخصیّت های برجسته آثار او به شکل های مختلف این عقیده را بروز می دهند. آقای کوانیار⁽²⁾، روح صلح و آرامش و ملایمت را بر آینده حاکم می بیند و اعتقاد دارد که افراد عاقل در آینده محیطی بسیار مناسب برای تحقّق رؤیاهایشان پیدا خواهند کرد. در حالی که روز به روز بر تعداد ارتش ها و قدرت سلاح ها افزوده می شود، آقای کوانیار در میان این افزایش سلاح ها، آینده ای همراه با صلح برای جهان پیش بینی می کند.

آقای برژره⁽³⁾ دیگر قهرمان او چندان اعتقادی به خوبی طبیعت و سرشت انسان ها ندارد و فکر می کند که انسان ها به تدریج، ولی به سختی، از توحّش اوّلیه فاصله می گیرند و با تلاش فراوان موفّق می شوند عدالتی، آن هم نه چندان مطمئن بنیان نهند، و برای گفته

______________________________

1.(1778-1694) Voltaire : نویسنده بزرگ فرانسه قرن 18 که اغلب انتقادهای تندی از حکومت داشت.

2. Jerome Coignard: یکی از شخصیّت های داستان Les opinions de Jérôme Coignard.

3.Monsieur Bergeret : شخصیّت اصلی داستان Monsieur Bergeret Paris (آقای برژره در پاریس)

خود مثال و شاهد نیز می آورد: او به یاد دارد که از یک گیاه شناس شنیده است که اگر گیاه عوسج⁽¹⁾ از زمینی خشک به زمینی مرغوب منتقل شود، تغییر پیدا می کند و خارهایش به گل تبدیل می شوند. آنگاه آرزو می کند که پیشرفت صنعتی و اقتصادی با بهتر کردن شرایط زندگی انسان ها، ملایمت و لطافت طبع را نیز به دنبال خود داشته باشد.

در کتاب جزیره پنگوئن ها نیز وضع به همین منوال است: پس از آنکه در سرزمین پنگوئن ها حکومت جمهوری از مسیر اصلی خود خارج می شود و آزادی و دموکراسی تحت سلطه پول و اقتصاد قرار می گیرد، این سرزمین زیر بار تسلیحات کمر خم می کند، زیرا امپراطوری ها و حکومت های همجوار دارای ارتش و لشکرهای نیرومند و قوی بوده و کشور پنگوئن ها نیز مجبور می شود تا خود را در آن حد تجهیز کند. در حالی که برخی فکر می کنند که این حالت و وضعیت برای همیشه ادامه پیدا خواهد کرد، پروفسور ابنوبیل⁽²⁾ بی صبرانه در انتظار پایان این وضعیت است. چراکه فکر می کند «جنگ یک بربریّت و توحّش است که پیشرفت اقتصادی آن را از بین می برد»⁽³⁾

با این افکار و تحت این شرایط است که آناتول فرانس پا را از میدان حرف و سخن فراتر گذاشته و وارد عمل می شود، زیرا باور دارد کوچکترین حرکت و عمل انسانی نیز بی نتیجه نخواهد ماند و افکار ما حتّی اگر در زمان حال بی نتیجه و عقیم باشند، نتایج مثبت خود را در آینده بروز خواهند داد. در واقع آینده از افکار ما نشأت می گیرد و دولتمردان همواره در پی تحقّق بخشیدن به رؤیاهای فلاسفه و دانشمندان هستند. او خود نیز که آرزوی استقرار حکومتی دارد که بتواند عدالت را اجرا کند و برای شهروندان آزادی و رفاه را به ارمغان آورد، در این میان سوسیالیست ها را برای اجرای هدفش بهتر از دیگر گروه ها می یابد و به نفع آنها به سخنرانی می پردازد، هر چند که وجود چنین جامعه ای چیزی شبیه به رؤیاست ولی این رؤیاها دوست داشتنی هستند چراکه:

«اگر رؤیاهای سابق نبودند، مردم هنوز هم فقیرانه، لخت و بدون لباس در غارها زندگی می کردند ... از رؤیاهای بلند پروازانه واقعیت هایی نیکو بیرون می آید.»⁽⁴⁾

امّا وقوع حوادثی چند باعث تغییر نظر و دیدگاه آناتول فرانس می شود، به بیانی دیگر دگرگونی عظیمی در افکارش به وجود می آید، به طوری که از امیدواری و خوش بینی

______________________________

1. Aubepine

2. Professeur Obnubile

3. همان مأخذ، ص 128،.

4. آناتول فرانس از زبان خودش، ص 69.

به سمت ناامیدی و بدبینی مطلق روی می آورد. مهمترین این حوادث به شرح زیر است: ابتدا جریان دریفوس که برای احقاق حق یک بی گناه و استقرار مجدّد عدالت در جامعه شکل گرفته بود، پس از فراز و نشیب های فراوان سرانجام به نتیجه رسید و بی گناهی افسر یهودی، دریفوس، اثبات شد. امّا همین جریان بازیچه سیاستمداران و گروه های سیاسی قرار می گیرد؛ به طوری که دفاع از دریفوس بهانه ای بیش نبوده و گروه ها به دنبال منافع خود می گشتند، مثلاً فلان گروه گمان می کرد که با حمایت از دریفوس به گروه رقیب که مخالف دریفوس بودند، ضربه ای مهلک وارد خواهد کرد و این چنین بود که با تداخل دو مقوله عدالت و سیاست، کورسوهای امید به عدالت نیز به خاموشی گرائیده و راهی به جز نومیدی و بدبینی باقی نماند. سپس انقلاب روسیه، که آناتول فرانس بسیار به آن دل بسته بود و حتّی برای پیروزیش سخنرانی ها کرد و مردم را به شورش فرا خواند، با شکست مواجه می شود و این چنین است که یأس بر آناتول فرانس فائق می آمد.

از این پس دیگر به پیشرفت اقتصادی و صنعتی و ملایمت و لطافت روح آدمی امیدی نیست. استاد ابنوبیل که خود دوستدار صلح و آرامش است، از آمریکا بازدیدی به عمل می آورد؛ [که قلبا گمان می کرده که آنجا کشوری است صنعتی و در نتیجه آرام، ولی اکنون پی می برد که در آنجا بدون وقفه جنگ هایی رخ می دهد] در ابتدای سفرش و هنگام بازدید از یک شهر پیشرفته و متمدّن چنین فکر می کند که در اینجا مردم آنقدر به فکر صنعت و تجارت هستند که جنگ را از یاد برده اند. او بر عقیده اش اصرار می ورزد، چون تصوّر می کند که صلح و آرامش در داخل و خارج کشور لازمه پیشرفت اقتصادی و صنعتی است. ولی هنگام عبور از ژیگانتوپلیس⁽¹⁾ مردم را در خیابان ها می بیند که با سرعت حرکت می کنند و هر کس بر سر راه آنها باشد را سرنگون می کنند و خود نیز پس از چند بار سرنگون شدن موفّق می شود یکی از اهالی شهر را سرنگون کند.

با این مثال که طنزی بسیار جذّاب در آن نهفته است، شاید بتوان آنچه را که در ذهن آناتول فرانس می گذرد حدس زد. او به وضوح بیان می کند که در یک کشور صنعتی برای آنکه بتوان به راه خود ادامه داد، باید هر آنچه که مانع راه است را از میان برداشت. در

______________________________

1- Gigantopolis

مقیاس وسیع تر نیز اوضاع به همین صورت است، یعنی کشورهای صنعتی برای ادامه حیات و بقای خود دیگر کشورها را قربانی می کنند. این موضوع در ادامه بحث به خوبی درک می شود: هنگامی که استاد ابنوبیل از قصر پارلمان بازدید می کند، می بیند که چگونه قانون گذاران ونمایندگان بدون هیچ ملالی به سادگی حکم به جنگ می دهند: جنگ برای باز کردن بازارهای مغول با رضایت کامل نمایندگان و دولت به تصویب می رسد، جنگ برای ...، جنگ برای ...، و هیچ گاه نیز مخالفتی صورت نمی گیرد. استاد ابنوبیل که به خشم آمده و متغیّر گشته، سؤال می کند که مگر ممکن است یک کشور صنعتی خود را در این همه جنگ وارد کند و در پاسخ می شنود:

«بدون شک! اینها جنگهای صنعتی هستند. مردمی که نه تجارتی دارند و نه صنعتی، مجبور نیستند که وارد جنگ شوند، ولی برای مردمی که اهل تجارت و اقتصاد هستند، و به میزان گسترش فعّالیّت های تولیدی، رقم جنگ ها نیز بالا می رود. به محض اینکه یک صنعت نتواند محصولات خود را عرضه کند، لازم می شود که یک جنگ راه های جدیدی را برای او بگشاید؛ و به همین علّت است که دو سوم مردمان کشور زلاند سوم⁽¹⁾کشته می شوند، تا یک سوم باقیمانده مجبور شوند چتر و بند شلوار بخرند.»⁽²⁾

لازم به یادآوری است که از خلال این داستان، آناتول فرانس به انتقاد از جنگ آمریکا علیه کوبا می پردازد.

بدین ترتیب استاد ابنوبیل متقاعد می شود که در «ثروت و تمدّن نیز به همان میزان انگیزه و علّت برای جنگ وجود دارد که در بربریّت. شرارت و حماقت انسان ها درمان ناپذیر است.»⁽³⁾ استاد که تا بدین حد سرخورده و ناامید گشته، جز آرزوی انهدام جهان آرزوی دیگری ندارد. در پایان کتاب جزیره پنگوئن ها می توان دیدگاه بسیار موحش و رعب آور نویسنده را نسبت به آینده حس کرد: جهانی پر از جنگ، جهانی تماما غرق در خون. در همین قسمت است که می توان دیدگاه بازگشت تاریخ یا چرخه تاریخ را نیز ملاحظه کرد: پس از آنکه جمهوری، حکومت مطلوب آناتول فرانس، در جزیره پنگوئن ها استقرار می یابد، این حکومت نیز به تدریج تحت تأثیر ثروت، اقتصاد، حرص و جاه طلبی قرار گرفته و دو معیار اساسی را فرا روی مردم می گذارد: «تحقیر ضعفا، احترام و اکرام ثروتمندان»؛ و بدین سان این حکومت نیز به نابودی کشیده خویش کمک

______________________________

1. Troisiene Zeland.

2. جزیره پنگوئن ها، 130.

3. همان مأخذ، ص 131..

می کند. اینجاست که انقلابی مهیب حکومت سرمایه داری را نابود می کند؛ ولی دوباره از زیر خاکسترهای این حکومت، در طول اعصار و قرون، برج هایی سر به فلک کشیده ساخته می شوند؛ قصرهایی بر فراز تپّه ها و کوه ها، همراه با این قصرها و برج ها بی عدالتی و نگرانی و بیم از نو زائیده می شوند و سیر تکاملی تاریخ از آغاز تا به پایان دوباره تکرار می گردد.

* * *

کتابشناسی:

- Anatile France (1954): par lui-meme, Jacques Suffel, Edition du Seuil.

- Anatile France (1934): critique de son temps, Ernest Seilliér, Edition de Nouvelle revue critique.

- Anatole France (1908): L'''' île des pingoins, Calman-Levy, Paris.

- Dictionnaire des oeuvres et des thèmes de la litterature française, M. Bouty, Hachette, 1990.

- Lagarde et Michard 19 siècle, Paris, Bordas, 1989

  منبع:www.humanitiesportal.ir