یوسف آغا بو ساپار بیز سیز بیلـِن « اورماق » کؤمـِکچی فعلی بیلـِن باغلانئشئقـلئ مسـِله لـِر دوُغروسئندا صؤحبـِت ادسـِک غوُوئ بوُلاردئ .
یوسف آزمون ــ البتـّه. گلینگ، ایلکی بیلـِن پارسـچا " جیغ زدن" = چئق اور>چئغئر سؤزلـِرینه غاراپ گؤرِلینگ .
پارس دیلینده "جیغ زدن" گؤرنوشلی بیر جومله بار. بو جومله دأکی بیرینجی سؤز محمود کاشغری ـ دا "چئق ات کؤرِیین" شکلینده بیر سؤزلـِم ـ ده دوشیار. بو سؤزلـِمینگ بیرینجی سؤزی حأضیرکی زامان تورکمـِن دیلی نینگ سؤزلوک لـِرینده یوُق بوُلساـ دا، گپلـِشیک دیلینده "جئـ :ق" گؤرنوشینده چاغالارئنگ اونسونی چکمـِک اوچین چئقارئلان سـس دیر. تورک دیلینده بو سـس "چ" گؤرنوشینده آیدئلیار. چئـ :ق سؤزی ـ ده سؤزلوک ـ ده یوُق ، یؤنه غئق ـ چئق اتمـِک گینگـدِن اولانئلیان جومله . پارسـچا جئغ زدن جومله سینده جئغ سؤزی " اینچه جیک سـس بیلـِن غئغئرما " مانئ سئندا پارس دیلینده گینگـدِن اولانئلیان سـس آدئ. پارسـچا جومله دأکی ایکینجی سؤز زدن بوُلسا " اورماق " دییمـِک . باشغاچا آیدانئنگـدا جئغ زدن= چئـ:ق اورماق . گؤرنوشی یالئ، بو ایکی جومله بیری ـ بیری نینگ سؤزمه ـ سؤز ترجیمه سی . اینه، بو جومله لـِر" اورماق" کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ اوزاق واغتـئنگ دوُوامئندا نأهیلی غوُشولما اؤورولـِنـدیگینی بیزه ائزئ گیدِرلی گؤرکـِزیأر .چئـ:ق بیلـِن اور بیرلـِشـِن سوُنگ چئـ:قور سؤزی دؤرِیأر. اوزئن چکیملی ـ دِن سوُنگ گلیپ، ایکی چکیملی نینگ آراسئندا غالان "ق" سـسی، فوُنـِتیکانئنگ دوزگونی بوُیونچا ، ساغ سؤزونینگ سوُنگونداقئ سـسینه منگزِش بیر سـسه اؤورولیأر و "چئـ:قور>چئـ:غور>چئـ:غئر بوُلیار. دییمـِک، پارسـچا جئـ:غ زدن=چئـ:غئرماق . بو مئثالـدا "اورماق" کؤمـِکچیسی ایشلیگینگ نأهیلی غوُشولما اؤورولـِنـدیگینی گؤریأریس .
ـــ باقئر،چاقئر، هایقئر و باشغالارئ نئنگ غورلوشئ بارادا اوُقئجئ لارا گینگیش لـِیین دوشونجه برأیسـِنگیز.
ـــ باقئر، چاقئر، هایقئر یالئ سـس لـِر بیلـِن باغلانئشئقـلئ حرِکـِت لـِری بیان ادیأن ایشلیک لـِرینگ غوُشولمالارئ حاقـدا اویتگـِشیک پیکیرلـِر بار. بـِییک آلمان تورک شناسئ و. بانگ اوُلارئنگ با، چا، های دویپ سؤزلـِریندِن ـ قور، ـ کور، ـ قئر، ـ کیر یالئ پسوِند غوُشولماغئ بیلـِن دؤرأنـدیگینی هیچ بیر چشمه گؤرکـِزمـِزدِن یازیار. رامسی ادت هم بانگـینگ دوشونجه سینی بارلامازدان قابول ادیأر. فرانسه تورک شناسی جین دنی هم ادیل بانگ یالئ بو ایشلیک لـِرینگ طبیغئ سـس لـِره ـ کیر، ـ قئر و ـ کـِر(؟) ـ کأر پسوِندلـِری نینگ غوُشولماغئ بیلـِن دؤرِیأنـدیگینی یازیار. جین دنی ـ ده شـِیله بیر بللیک هم بار: « قاغ / چاغ ( جاغ )و قئغ / چئغ ( جئغ ) سؤزلـِری نینگ دنگـلیگی قئغئرـ ماق / چئغئرـ ماق ( چاغئرـ ماق ) ایشلیک لـِرینده گؤرونیأر.» فنلاند تورک شناسئ رأسَنن ـ ده باغئر، چاغئر ، قئـ:غئر. غئغئر یالئ ایشلیک لـِرینگ ترتیبـینه گؤرأ با: دویپ سؤزی ـ قئر، چا ـ قئر و قئ ـ قئر، گؤرنوشینده عمـِله گلـِنـدیگینی یازیار.
گؤرنوکـلی تورک فیلوُلوُگی م.ارگین ـقئر/کیر،ـقور/کور غوُشولمالارئ حاقـئندا شـِیله دوشوندریش بریأر: فعل یاپان بیر اِکدیر. اوُلما و یا یاپما ایفاده ادِن(بیلدیرِن) سـس تقلیدی فعل لـِر یاپار: های ـقئر، فئش ـقئر، هئچ ـقئر، قئش ـقئر، چم ـقئر، پوش ـکور، توـکور، سوم ـکور گیبی. ادیل شو دوشونجه ن.حاجی امین اوُغلو و گؤرنوکلی تورک شناس عالئم قورتولوش اؤزتوُپچونئنگ « قئسا مملوک قئرچاقچاسئ گرامری » آدلئ ماقالاسئنداـ دا بار. دییمـِک بانگ و جین دنیـنگ گیپوُتـِزلـِری تورک فیلوُلوُگییاسئندا گینگـدِن یایراپ دئر. تورکمـِن دیلی نینگ گرامماتیکاسئنداـ دا بو غوُشولما ـقئر/ـکیر،و قئر/ـگیر گؤرنوشینده دییلیپ دوشوندیریلیأر. گؤرنوشی یالئ و.بانگـینگ گیپوُتـِزی تورک شناسی عألـِمینده گینگـدِن یایراپ، اؤز تأثیرینی بیزینگ گونـلـِریمیزده ـ ده دوُوام اتدیریأر.
سـِووُرتیان 1950 ـنجی یئل لاردا ایلکی گزِک یوُقارداقئ لاردان تاپاووتـلئ تأزه دوشونجه لـِری بیان اتدی. سـِووُرتیان آلتای، هاکاس و شوُر دیل لِریندِن مئثال لار گتیریپ ـقئر،ـکیر،ـقور،ـکور غوُشولماسئنئ ایکی یؤنـِکـِی کلـِمـأ، باشغاچا آیدانئنگـدا قئـ و ر غوُشولمالارئنا آیئریار و کأبیر مئثال لارا شـِیله دوشوندیریش بریأر: هاکاسچا خاتخئر ( غاتئ گولمـِک ، خاتخئ=گولوش ) ، خئسخئر( چئغئرماق، غئغئرماق، خئسخئ=غئقئـلئق )؛ شوُر دیلیندِن قئیرئرـ « غئغئرماق » (قئیغئ= غئقئـلئق ) . بو مئثال لاردا سـِووُرتیان هاکاس دیلینده خات دویپ سؤزدِن خئ غوُشولماسئ بیلـِن آددان ایشلیک یاسالانـدئغئنئ ائزئندان ـ دا بو ایشلیگینگ سوُنگونا ایشلیکـدِن ایشلیک یاسایان ـر پسوندی نینگ غوُشولماغئ بیلـِن خاتخئـر ایشلیگی نینگ دؤرأنـدیگینی ( مئثال لاردان گؤرشومیز یالئ ، هاکاس دیلینده ق سـسی خ سـسینه اؤورولیأر)، شوُر دیلینده ـ ده قئی دویپ سؤزوندِن رئ بیلـِن ایشلیک، ر غوُشولماسئ بیلـِن ـ ده بو ایشلیکـدِن قئیغئر ایشلیگی نینگ عمله گلـِندیگینی دوشوندیریأر و « ـقئ غوُشولماسئ ایشلیک پسوندی ، ـر غوُشولماسئ ـ دا ایشلیکـدِن ایشلیک یاسایار» دیییأر
سـِووُرتیانـئنگ دوشوندیریشی اؤنگـکولـِردِن تاپاووتـلئ بوُلساـ دا، عومومئ تورکی دیل لـِرینگ غورلوش دوزگونی بیلـِن اوتغاشـمایار. عالئمئنگ اولانان مئثال لارئندان هاکاسچا خاتخئر « قوتادغو بیلیک ـ ده» گچیأن قاتغور، خئسخئر سؤزلـِرینده آذربایجان دیلـینده « غئغئرماق، چئغئرماق » مانئ لارئنداقی غئشغئر ایشلیگـیندِن باشغا بیر زاد دأل. شوُرچا قئیرئر سؤزی ـ ده تورکمـِن ـ ده غئغئر گؤرنوشینده بار. بو سؤزلـِرده ایکی دیلـده ـ ده ی سـسی نینگ اوزئن بوُلماغئ غئزئقـلئ . بولارئنگ نأهیلی عمـِله گلـِنـدیگینی سوُنگرا گینگـیش لـِیین درنگأریس .
ا.و.شرباک « اؤز ماقالاسئندا بو مسـِله بارادا اؤنگ ادیلـِن ایش لـِری گؤزدِن گچیرِن سوُنگ اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ کأبیر غوُشما ایشلیک لـِره ماخصوص وظیفأنی یرینه یتیریأنـدیگینی دوشوندیرِن سوُنگ، تورک دیل لـِرده طبیغی سـس لـِردِن یاسالان ایشلیک لـِردِن مئثال لار گتیریأر و شـِیله دیییأر « اور ایشلیگی نینگ ، بو ایشلیک بیلـِن بیله لیکده اولانیان سؤزلـِر بیلـِن عمـِله گتیرِن سمانتیک بیتـِویلیگی کؤپلـِنچ، اوُنونگ فوُنـِتیک تأثیری بیلـِن یوزه چئقیار. بو یاغدای ائلایتاـ دا اور ایشلیگی نینگ گؤچمه مانئـدا اولانئلان واغتئ اؤزونی گؤرکـِزیأر.» شرباک سوُنگام باشغا غوُشمالار بیلـِن سـس آدلارئندان دؤرِدیلـِن ایشلیک لـِردِن بالچئلدا، شئلپئلدا ایشلیک لـِری یالئ مئثال لار گتیریأر و بو ایشلیک لـِرینگ یؤنـِکـِی ایشلیک لـِر دأل ـ ده، غوُشما ایشلیک لـِردِن چئقان ایشلیک فوُرمالارئـدئغئنئ اینکأر ادیپ بوُلماجاقـدئغئنئ یازیار. باشغاچا آیدانئنگـدا، چاقئر، باقئر یالئ ایشلیک لـِر دویپ سؤزدِن و غوُشولمادان عمـِله گلـِن ایشلیک لـِر دأل ـ ده، ایشلیک فوُرمالارئ دئر. بیزِم شو فوُرمالارئنگ نأهیلی دؤرأنـدیگینی گؤرکـِزمـِک اسله یأریس.
یوُقارداقئ دوشوندیریشی برِن فیلوُلوُگ لارئنگ هممه سی «ـقئر/ـکیر و ـقور/ـکور » غوُشولماسئ نئنگ سـس بیلـِن باغلانئشئقـلئ آدلارا غوُشولیانـدئغئنئ قابول ادیأرلـِر. یؤنه بو غوُشولمالاردان اؤنگ گلـِن سـس لـِر تورکمـِن (تورک لـِرینگ ) چئقاریان طبیعی سـس لـِرینه یاـ دا سـس آنگلادیان آدلارا منگزه مـِیأر. اگـِر ـقئر، ـکیر، ـغئر، ـگیر غوُشولمالارئنئ آددان ( سـسـدِن ) ایشلیک یاسایان غوُشولمالار دیییپ آلساق، اوُندا چا:غئر، چئـ:غئر، سئـ:غئر یالئ سؤزلـِرده سـسـدِن عئبارات بوُلان دویپ سؤزلـِر، بانگـئنگ آیدئشئ یالئ ، چا:، چئـ:، سئـ: بوُلیار. تورکمـِن دیلینده بوُلسا بو سـس آنگلادیان آدلار یا چا:ق، چئـ:ق، قئـ:ق>غئـ:ق، با:ق>وا:ق ( بو سوُنگقئ ایکی سـؤز غئـ:ق ـ دا وا:ق، غئـ:ق ـ با:ق جومله سینده اؤزباشداق اولانئلیارلار)، سئـ:ق، بؤ:ک، غا:ق، گـأ:ک یالئ اوزئن چکیملی سـس لـِر یاـ دا چئنگـق(جئنگـق)، وانگـق، پئنگـق، پئشق، هایق، تولک> تووک> تویک یالئ غئسغا چکیملی یکه بوُغونلئ سـس لـِردِن عئبارات دئر. هم تورکمـِن همـده تورک دیل لـِرده شولار یالئ یکه بوُغونلئ سـس و اوُبراز آنگلادیان آدلارئ ایکی توُپارا بؤلمـِک موکین
1ــ سوُنگئ ق سـسی بیلـِن غوتاران و چکیملی سـسی اوزئن بوُلان یکه بوُغونـلئ سـس آنگلادیان آدلار. باشغاچا آیدانئنگـدا، چکیم سیز سـس + چکیمـلی سـس + چکیم سیز سـسـدِن( ک سـسـیندِن) عئبارات بوُلان سـس آنگلادیان چا:ق، با:ق(وا:ق)، غا:ق یالئ آدلار.
2ــ سوُنگئ ق سـسی بیلـِن غوتاران، بو سـسـدِن اؤنگ نگ، ت، ش، ی یالئ چکیم سیز سـسی بوُلان، چکیمـلی سـسی ـ ده اوزئن بوُلمادئق یکه بوُغونـلئ سـس آنگلادیان آدلار. باشغاچا آیدانئنگـدا، چکیم سیز سـس+ چکیمـلی سـس+ چکیم سیز سـس+ چکیم سیز سـسـدِن( ک سـسیندِن ) عئبارات بوُلان سـس آنگلادیان پئنق، چئنق، وانگق یالئ آدلار.
ـــ چاق اور> چاغئر سؤزلـِرینه هم غاراپ گچسـِک .
ـــ چاغئرایشلیگی نینگ غادئمئ گؤرنوشی چاقور و چاغور. 13ـ نجی عاصئر بیر تفسیر کیتابئندا « چئغئرماق، غئغئرماق، یالبارماق » مانئ لارئندا، 14ـ نجی عاصئردا یازئلان ابنی موهننانئنگ سؤزلوگی نینگ تاپاووتـلئ نوسخالارئندا چا:قئر، چا:غئر،(چئغئرماق، سـس لـِنمـِک، سئغئرماق ) مانئ لارئندا اولانئلئپ دئر. باشغا غادئمئ متن لـِرده « (خوراز) غئغئرماق » مانئ سئنداـ دا اولانئلئپ دئر. بو دوشوندیریش لـِردِن دویپ سؤز ، بانگـینگ آیدئشئ یالئ، چا: دأل ـ ده چا:ق بوُلمالئ . مئثال لاردان گؤرنوشی یالئ ، سـس بیلدیریأن بو سؤزلـِرینگ هممه سیـنینگ سوُنگونده ق سـسی بار. بولار اؤرأن ایر واغتـلاردان بأری اولانئلیان سؤزلـِر . محمود کاشغری دؤورونده اولانئلیان چئـ:ق و بیزینگ گونـلـِریمیزده یوُقاردا آیدئپ گچیشیمیز یالئ، تورکمـِن دیلینده جئـ:ق شکلینده بار. بو سـسـدِن نأهیلی چئـ:غئر ایشلیگی نینگ دؤرأنـدیگینی آیدئپ گچیپـدیک . سؤزونگ 13ـ نجی و 14ـ نجی عاصئردا اولانئلان چا:قور، چا:غور گؤرنوش لـِری گؤز اؤنگونده توتولسا، چاغئر ایشلیگی نینگ چا:قور> چا:غور> چا:غئر شکلیندأکی بیر پروسه نتیجه سینده دؤرأنـدیگینی گؤرسه بوُلار. بو پروسأنینگ دوُوامئندا اوزئن چکیمـلی بوُلان بیرینجی بوُغونـداقئ دئمئق ق سـسی ایکی چکیمـلی نینگ آراسئندا آچئق غ سـسینه اؤورولیأر. بو یاغدای تورکی دیل لـِرینگ اوُغوز توُپارئنداقئ دیل لـِرده( تورکمـِن، آذربایجان، تورک ) عومومئ بیر فوُنتیکا دوزگونی دیر(آ:ق>آ:غئ، یوُ:ق> یوُ:غئ، آ:چ>آ:جئـنگ، غا:پ>غا:بئ، آ:ت>آ:دئ مئثال لارئندا بوُلوشئ یالئ ). دییمـِک چا:ق سؤز بیلـِن اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ بیرلـِشمـِگی نتیجه سینده چا:ق اور> چا:قور>(فوُنتیک دوزگونی سبأبلی) چا:غور>(سینگارموُنیزم نتیجه سینده) چا:غئر بوُلوپ دئر. بو سؤز حأضیرکی زامان تورکمـِن دیلینده دینگه 1ـ غئغئرئپ گلمـِک 2ـ چاقئلئق ایبرمـِک یالئ مانئ لارئ دوشوندیریأن بوُلساـ دا، گپلـِشیک ـ ده اوُنونگ چا:ق سـسی بیلـِن باغلانئشئقـلئ مانئسئ أشگأردیر. تورک گپلـِشیک دیلینده تورکو چاغئر « آیدئم آیدماق » تورکمـِن دیلینده ـ ده آذان چاغئر « نامازا چاغئرماق » دأل ، « آذان آیدماق » دییمـِک . کوُرمان دیلینده ـ ده چاغئر ایشلیگی خوُرازئنگ غئغئرماغئنئ بیلدیریأر. غادئمئ متن لـِرده « چاقئلئق بیلـِِن چاغئرماق» آنگلادماسئ اوچین اوُقئ ایشلیگی اولانئلیاردئ: اوُل منی اوُقئدئ = اوُل منی چاغئردئ ، اوُقئدئ ایلیک بیر کون اؤگدیلمیشیگ = بیر گون حؤکومدار اؤگدیلمیشی چاغئردئ(محمود کاشغری)
ایشینگ غئزئقـلئ طاراپئ، پارس دیلینده ـ ده خواندن یازئلئپ خاندن اوُقالیان بو متن لـِرده بوُلسا سؤزی حأضیرکی دؤوورده « اوُقاماق » ، غادئمئ متن لـِرده بوُلسا هم « اوُقاماق » هم ـ ده « چاغئرماق » مانئ لارئندا اولانئلیار. حأضیرکی زامان پارس دیلینده « ساچاق » مانئ سئندا « خان » سؤزی تورکمـِن دیلینده دسسـِرخان سؤزونده ـ ده بار. پارسـچادان آلنان بو دسسـِرخانئنگ آصلئ دستا:ر خا:ن . دستار = اولئ یاغلئق دییمـِک . بوـ دا ساچاق مانئ سئنداقئ خان بیلـِن بیرلـِشـِنده= اولئ ماتادان ساچاق مانئ سئندا، دستار خان غوُشما سؤزی دؤرأپ دیر. تورکمـِن دیلینه گچـِنده ـ ده، بو سؤز دسسـِرخان بوُلوپ دئر. بو غوُشما سؤزدأکی خان ( سؤزونگ آصلئنئ یوُقاردا یازپـدئق، بو یرده تورکمـِن یازووئ بوُیونچا یازیارئس )یوُقاردا اوُقئ ایشلیگی بارادا برِن دوشوندیریشیمیز بوُیونچا، سمانتیک تایدان مئخمانـچئلئق بیلـِن باغلئ بوُلشئ یالئ، چاقئلئق بیلـِن هم باغلانئشئقـلئ بوُلمالئ . تورک دیلی نینگ آناتوُلئ گپلـِشیک لـِرینده، اوُقو ایشلیگی « توُی یاـ دا صاداقا چاغئرما » مانئ سئندا اولانئلیار. بو گپلـِشیک لـِرده چاقئلئغاـ دا اوُقوندو یاـ دا اوُقوتو دیییلیأر؛ چاقئلئق ایبـِریأن آدامئنگ آدئ ـ دا اوُقوجو، اوُقونتوجو، اوُقویجو یاـ دا اوُقویوجو بوُلیار. سـس لـِنمـِک، چاغئرماق مانئ سئنداقئ چاغئر یرینه غادئمئ متن لـِرده اونده ایشلیگی اولانئلیار.
اولار قوش اونین توزدی اوندِر ایشین ـــ
سیلیگ قئز اوُقئر تگ کؤنگول بیرمیشین
( اوُلارغوش سـسینی دوزدی، تایئنئ چاغئریارلارـــ ادیل پأکیزه یاش غئزئنگ سؤیـِن ییگیدینی چاغئرئشئ یالئ )
چا:ق سؤزونینگ آددان آد یاسایان لئق غوُشولماسئ غوُشولان سوُنگ، چاقئلئق سؤزی دؤرأپ دیر. اینه بو سؤز هم تورکمـِن دیلینده چا:قئلئق بوُلوپ دئر. چونکی ائزلئ ـ ائزئنا آیدئلماغئ قئن بوُلان ایکی چکیم سیزینگ آراسئندا بیر چکیملی سـس دؤرأپ بیلیأر. شو یاغدایئ راق غوُشولماسئنداـ دا گؤریأریس . آ:ق+راق>آغراق بوُلماغئ نئنگ سبأبی، ایکی چکیم سیز سـسینگ آراسئندا، ائلایتاـ دا، ایکینجی بوُغنونگ باشئنداقئ سـسیندِن اؤنگ بیر چکیم سیز سـسینگ دؤرِمـِگی دیر. شوُنونگ اوچینـِم ایکی چکیم سیزینگ آراسئندا آرامدان غئسغا و اوستونده باسئشئ بوُلمادئق بیر ئـ دؤرأنـدِن سوُنگ، بو سؤز آغئراق شکلینده آیدئلیار. البتّـِه، یازئلاندا بو ئـ سـسی یازئلمایار.
ادیل یوُقارداقئ پروُسا گؤرأ، چئـ:ق سؤزوندِن چئـ:ق اور>چئـ:قور>چئـ:غور>چئـ:غئر ائزئ گیدِرلی لیگینده چئغئرماق سؤزی دؤرِیأر. بو سؤزدِن ـلئق غوُشولماسئ بیلـِن تورکمـِن باشغا بیر آد یاسالمایار. تورک دیلینده بوُلسا « چئغئرما » مانئ سئندا چئغـلئق سؤزی بار. بو سؤز شـِیله دؤرأپ دیر: چئـ:قلئق( چکیمـلی سـس دؤرِمـِسی بیلـِن) چئـ:ق ـ لئق<( ق سـسی نینگ بیرینجیسی اوزئن بوُلان ایکی چکیمـلی سـسینگ آراسئندا آچئقـلاشماسئ بیلـِن) چئـ:غ ئلئق>( اوُرتاداقئ اوستونده باسئش بوُلمادئق ئـ سـسی نینگ دوشمـِگی بیلـِن) چئـ:غلئق>( تورک دیلینده اوزئن چکیمـلی بوُلمانئ اوچین) چئغلئق بوُلوپ دئر.
ـــ یوسف آغا اورماق کؤمـِکچی ایشلیگی باشغا آدلار بیلـِن بیرلـِشمـِگی نأهیلی دوزگونه ایـه؟
ـــ یوُقارداـ دا آیدئپ گچیشیمیز یالئ، چئـ:ق اور> چئـ:غئر ایشلیگی نینگ سؤزمه ـ سؤز ترجیمه سی پارسـچاـ دا جئـ:غ زدِن بوُلیار. پارسـچاـ دا زدِن تورکمـِنچه ـ ده اور کؤمـِکچی ایشلیک لـِری ایکی دیلده ـ ده گینگـدِن اولانئلیار. بو ایشلیک لـِر بیلـِن هم سـس بیلـِن باغلانئشئقـلئ آدلار ، هم ـ ده سـس بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلمادئق سؤزلـِر بیرلـِشیپ بیلیأر. سـس بیلـِن باغلانئشئقـلئ تورکمـِن سؤزلـِرینی یوُقاردا آیدئپ گچدیک . پارسـچاـ دا بوُلسا جئـ:غ زدن ـ دِن باشغا بو:غ زدِن= دویت اتمـِک، فریا:د زدن= باغئرماق، دا:د زدن= غئغئرماق یالئ سؤزلـِر سـس بیلـِن باغلانئشئقـلئ . بولاردان باشغا پارسـچاـ دا گپ اورماق،لاف اورماق، مانئ سئندا حرف زدن، گپ زدن، لاف زدن یالئ غوُشما سؤزلـِر بار. گپ اورماق یاـ دا لاف اورماق یالئ غوُشما سؤزلـِرده، گؤرنوشی یالئ، اور کؤمـِکچی ایشلیگی غوُشولما اؤورولمأن دیر.
اور اؤزبـِک دیلینده « گأپیرموُق » بوُلوپ دئر. باشغاچا آیدانئنگـدا، گأپیر ایشلیگینده اور کؤمـِکچی ایشلیگی ـیر غوُشولماسئنا اؤورولیپ دیر.
پارسـچاـ دا زدن و تورکمـِنچه ـ ده اور کؤمـِکچی ایشلیگی سـس آنگلادیان آد بوُلمادئق سؤزلـِر بیلـِن هم بیرلـِشیپ، غوُشما سؤزلـِر دؤرِدیأر. شـِیله غوُشما سؤزلـِرینگ مانئ لارئندا کؤپ مئثال لاردا مُوازیـلئق بار بوُلساـ دا، غورلوشئندا مُوازیـلئق گؤرونیأن کأبیر غوُشما سؤزلـِر باشغاـ باشغا مانئ لارئ آنگلادیارلار. مئثال اوچین باش اور« بیر کأر بیلـِن مشغول بوُلماق، بیر کأره اولاشماق » دییمـِک. ادیل شو غوُشما سؤزونگ سؤزمه ـ سؤز ترجیمه سی بوُلان پارسـچا سر زدن بوُلسا « باشئنئ کسمـِک، تؤتأندِن بیر یره بارماق، بیری نینگ یانئنا بارئپ، اوُندان خابار آلماق » یالئ مانئ لارئ آنگلادیار. یوُقاردا آیدئپ گچیشیمیز یالئ، اور کؤمـِکچی ایشلیگی ایکی دیلده ـ ده سـس آنگلادیان بوُلمادئق آدلار بیلـِن هم گینگـدِن اولانئلیار. شوُنونگ اوچین بو مسـِلأ دگیشلی بارلاغئمئزئ شولار بیلـِن چأک لـِندیریأریس.
ـــ غاق، غئق، سئق، بؤک، گأک سؤزلـِری نینگ اور بیلـِن بیرلـِشمـِگی نأهیلی قادا(قاعده) ایـِریأر؟
ـــ یوُقاردا گؤرکـِزیلـِن غا:ق، غئـ:ق، سئـ:ق شکلیندأکی سـس آنگلادیان آدلارئنگ اور کؤمـِکچی ایشلیگی بیلـِن بیرلـِشمـِگی، ترتیبـینه گؤرأ، بو شو هیلی بوُلیار.
غا:ق اور>غا:قور>(بیرینجیسی اوزئن بوُلان ایکی چکیمـلی سـسینگ آراسئندا غالان ق سـسی نینگ غ سـسینه اؤورولمـِگی بیلـِن) غا:غور>(سینگارموُنیزم قاداسئنا گؤرأ) غاغئر بوُلوپ دئر.
ادیل شو دوزگون بوُیونچا غئـ:ق اور> غئـ:قور> غئـ:غور> غئغئر.
سئـ:ق اور غوُشما ایشلیگی ـ ده> سئـ:قور> سئـ:غور> سئـ:غئر بوُلوپ دئر.
بو سـس آنگلادیان آدلارئنگ سوُنگونا آددان آد یاسایان ـلئق غوُشولماسئ غوُشولاندا، ترتیبـینه گؤرأ غا:قئلئق، غئــ:قئلئق و سئـ:قئلئق سؤزلـِری آشاقـداقئ پروُسأنینگ چأک لـِرینده دؤرِیأر.
غا:ق ـ لئق>(ائزلئ ـ ائزئنا گلـِن ایکی چکیم سیز سـسینگ آراسئنا چکیمـلی سـسی نینگ دؤرِمـِگی بیلـِن) غا:ق ـ لئق> غا:قئلئق .
عایال لارئنگ بیرینی چاغئرئپ، ائزئندان غئغئراندا اولانیان سؤزی، اوملوک« مانئ سئندا دوشوندیریلـِن غئـ:و سؤزی آصلئندا شوُوخون ـ شاغالانگ یاـ دا چوُزوش واغتئ ارکـِک لـِر طاراپئندان هم اولانئلیان اوملوک؛ بو سؤزده غئـ:ق سـسی نینگ غئـ:ق>غئـ:غ(و)>غئـ:و شکلینده اویتگأن بیر گؤرنوشی بوُلمالئ، چونکی اوُغوز تورک دیل لـِر توُپارئندا (غ) سـسی آنگسادلئق بیلـِن (و) سـسینه اؤورولیپ بیلیأر.
سئـ:ق ـلئق>سئـ:ق ـ ئـ ـلئق> سئـ:قئـلئق
بؤ:گور، گأ:گیر، با:غئر ایشلیک لـِری ـ ده بیرینجی بوُغنوندا اوزئن چکیمـلی بوُلان سـس آنگلادیان آدلار بیلـِن اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ بیرلـِشـمـِگیندِن شو شکیلـده دؤرأن ایشلیک لـِر.
بؤ:ک اور> بؤ:کور> سینگارموُنیزم قاداسئ نئنگ تأثیری بیلـِن)بؤ:کور>(/ک/>/گ/سبأبلی) بؤ:گیر.
گأک اور>گأکور>گأ:کور>گأ:گور>گأ:گیر
با:ق اور>> با:قور> با:غور> با:غئر
ـــ اوزئن چکیمـلیسی بوُلمادئق سـس آنگلادیان آدلار بیلـِن اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ بیرلـِشمـِگی حاقـداـ دا اؤز پیکیرینگیزی بیان ادأیسـِنگیز؟
ـــ اوزئن چکیمـلیسی بوُلمادئق سـس آنگلادیان آدلارـ دا اور کؤمـِکچی ایشلیگی بیلـِن بیرلـِشیأر و بو بیرلـِشمه پروُسه سینده کؤمـِکچی ایشلیک، یوُقارداقئ مئثال لاردا بوُلشئ یالئ، بیر هیلی غوُشولما اؤورولیأر. چونکی پئنق، وانگـق، آسق، اوسک یالئ سـس آدلارئ اور بیلـِن شو شکیلده بیرلـِشیأر.
چئنگـق اور> چئنگقور>(سینگارموُنیزم سبأبلی) چئنگـقئر ( چئنگـقئرئنگ بیر نمونه سی بوُلان جئنگـق و اوُندان دؤرأن « جئنگـقئنگئ چئقار» جومله سی سؤزلوگه آلئنمان دئر. گپلـِشیک ـ ده چاغالارا « سـسینگی چئقارما» دییلجـِک بوُلاندا « جئنگـقئنگئ چئقارمان اوُتور» دیییلیأر. دییمـِک غئـ:ق ـ دا ــ وا:ق مانئ سئندا بوُلشئ یالئ، چئنگـق> جئنگـق اؤزباشداق ـ دا اولانئلیان سؤزلـِر.)
پئـنگق اور>پئـنگقور> پئـنگقئر
وانگـق اور> وانگـقور> وانگـقئر
آسق اور> آسقور> آسغور> آسغئر
اوسک اور> اوسکور> اوسکور> اوسگور
بو مئثال لاردا گچـِن اوسگور ایشلیگی نینگ دویپ سؤزی بوُلان اوسک سـس آنگلادیان آدا ـله ـ گوک> له ـووک آددان آد یاسایان پسوند غوُشولاندااوسکـله ووک بوُلیار. اوچ چکیم سیز ائزلئ ـ ائزئنا گلـِنـسوُنگ، ک بیلـِن ل سـس لـِری نینگ آراسئندا چکیمـلی سـس دؤرِیأر و بو سؤز اوسکولـِووک بوُلیار. سوُنگام س سـسیندِن سوُنگرا گلـِن دییمـِک ک سـسی آچئق گ سـسینه اؤورولیأر و اوسگولِـووک عمـِله گلیأر. لـِووک غوُشولماسئ جور گؤرنوشینده سـس آنگلادیان آداـ دا غوُشولیار و جورلـِووک سؤزونی یاسایار.
اور کؤمـِکچی ایشلیگی پئشق، هایق و توفک ( اؤزبـِکچه ـ ده تویکولیگه توپوق دیییلیأر.) یالئ سـس آنگلادیان آدلار بیلـِن هم یوُقارداقئ پروُسه بوُیونچا بیرلـِشیأر.
پئشق اور> پئشقور> پئشقئر> پئشغئر
هایق اور> هایقور> هایقئر.
کؤمـِکچی ایشلیک، توفک شکیلینده بیر سـس آنگلادیان آد بیلـِن بوُلسا، اویتگـِشیک بیر پروُسه ایچینده بیرلـِشیأر.
توفک اور> توفکور> ( ف> و شکیلینده سـس اویتگـِمـِگی و سینگارموُنیزم قاداسئنا گؤرأ)تووکور> و سـسی نینگ دوشمـِگی نتیجه سینده و سـسی نینگ اوی شکیلینده اوزالماغئ بیلـِن ) > تویکور بوُلیار. گؤرنوشی یالئ، بو پروُسه ـ ده توفک سـس آنگلادیان آد تورکمـِن دیلینده تویک بوُلیار و بو سـس آنگلادیان آدا ، آددان آد یاسایان لئق، لیک پسوندی تویک لیک> ( سؤز سوُنگونداقئ ک سـسی بیلـِن پسوندینگ ل سـسی نینگ آراسئندا بیر چکیمـلی سـسینگ دؤرِمـِگی و سینگارموُنیزم نتیجه سینده ) تویک ـ وـ لیک>تویکولیک سؤزی عمـِله گلیأر.
ف حارفئ عاراب الفباسئ بیلـِن یازئلان غادئمئ تورکی متن لـِرده، عومومان، یکه نوُقاطـلئ،
کأ واغتـلاردا اوچ نوُقاطـلئ یازئلانئ اوچین، کأبیر یاغدای لاردا قئنـچئلئق دؤرِدیأر. بو حارف اگـِر یکه نوُقاطـلی بوُلسا، ف دییلیپ اوُقالیار، اگـِرده اوستونده اوچ نوُقاط بار بوُلسا، اوُندا و دییلیپ اوُقالیار. مثـِلـِم « رونق الاسلام » اثـِری نینگ غوُل یازمالارئندا سوو سؤزی نینگ سوُنگونداقئ و حارفئ اوچ نوُقاطـلئ ف حارفئ بیلـِن یازئلئپ دئر. کاشغرلی ـ دا اوچ نوُقاطـلی ف بیلـِن یازئلان تووِک سؤزی بار. بو سؤزی کاشغرلی شـِیله دوشوندیریأر: یاش سؤووت آغاجئ نئنگ یاـ دا شوُنگا منگزِش بیر آغاجئنگ غابئغئ اینچه رأک بیر توربا شکیلینده چئقارئلیار و ایچینه توُغالاجئق گولـلـه غوُیولئپ، سرچه اورولیار. مونئ توربادان ـ دا بجـِرسه بوُلار. یازوو و اوُقالئش تایدان بولاشئقـلئق دؤرِدِن ف، و حارفلارئ عثمانـلئ دؤورونده ـ ده دیله اؤز تأثیرینی یتیرِن بوُلمالئ. توپـِنگ سؤزونینگ دؤرِدیلـمـِگینه یوُل گؤرکـِزِن تووِک سؤزی عثمانـلئ دؤورونده توفـِک سؤزونه اؤورولـِن بوُلمالئ .آوشار سؤزی ـ ده آصلئندا عاراب الفباسئندا اوچ نوُقاطـلئ ف بیلـِن یازئلیار. شوُنونگ اوچینـِم بو سؤز بو گون تورک دیلینده هم آوشار ،هم ـ ده آفشار گؤرنوشینده دوشیار.
تووِک> توفـِک سؤزی صفوی لـِر دؤورونده ایرانا گچـِن سوُنگ، توفـِنگ بوُلوپ دئر. شوُل دؤورونگ دیلینده سؤز سوُنگوندا اِک// اِگ و اِت// اِد یالئ غوُشا سـس لـِر بار بوُلسا، ایکی سـسینگ آراسئنا ن سـسی گیریپ دیر. شو دوزگون بوُیونچاـ دا توفـِک> توفـِنک> توفـِنگ بوُلان بوُلمالئ . عثمانـلی لارئنگ فیشـِک سؤزی ـ ده ایرانئنگ محدوده سینده فشـِنگ، تورکمـِن دیلینده ـ ده پشـِنگ بوُلوپ دئر.حاربی غورال لارئنگ عثمانـلی لاردان ایرانا گچـِندیگی گؤز اؤنگونده توتولسا، توفـِک سؤزونینگ ایرانـدا توفـِنـگ سؤزونه اؤورولـِنـدیگی باراداقئ دوشونجأنینگ دوُغرودئغئنئ قابول اتمـِک مومکین . یوُقاردا دوشوندیریلـِن فوُنـِتیک یاغدای حأضیرکی زامان آذربایجان دیلینده، ائلایتاـ دا گپلـِشیک لـِرده ساقلانیار. « هـِک » مانئ سئنداقئ پارسـچا آ:هَک سؤزونه آذربایجان گپلـِشیک لـِرینده اَهَنک دیییلیأر. بو دیلده « شکـِر » مانئ سئنداقئ عارابـچا قاند > آذربایجانـچا قاند( گأند دییلیپ اوُقالیار) گپلـِشیکـده گأت بوُلیار. اینه شو دوزگون بوُیونچا توفـِک > توفـِنک و توفـِنـگ بوُلوپ دئر. تورکمـِن دیلیـنده بو سؤزی اؤز فوُنـِتیک دوزگونینه گؤرأ، توپـِنگ سؤزونه اؤوروپ دیر. (گپلـِشیگینگ دوُوامئ بار.) عطانظر برزین

 منبع: www.magtymghuly.ir