سلیمان شاه در رود فرات خفه شد و پس از و ی قبیله اش از هم گسیخت. دو تن از فرزندان وی بقایای قبیله را به خراسان بازگردانیدند و به خدمت مغولان درآمدند .
یکی از پسرانش به نام ارطغرل بخشی از قبیله را به آناتولی کوچ داد. ارطغرل نیای خاندان عثما نی
است. زمانی که مغولها حمله خود را از طریق عراق به داخل آناتولی شرقی آغاز کردند، ارطغرل برای
مقابله با مغول ها و بیزانسی ها با حدود 400 نفر از افراد قبیله خود به خدمت سلاجقه روم درآمد و
سلطان سلجوق در ازای این خدمت زمین هایی را در نواحی مرزی آناتولی غربی به آنان واگذارد . پس
از مرگ ارطغرل (حوالی سال 679 ق./ 1280 م.) این قلمرو به همراه بخشی از قبیله قایی که قبلاً بر
عهده او بود، به پسرش عثمان واگذار شد . روایت دیگری نیز وجود دارد که عثمانیان پیوندی با
سلاجقه روم نداشتند و قبا یل کوچ نشینی بودند که در سده ششم هجر ی/ دوازدهم میلادی در منطقه
پراکنده شدند . آنان به مدت دو سده به صورت اقوام کو چ نشین زیستند و خدمات نظامی خود را به
←
www.afghanistanhistory.net
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
2
رهبری بایزید اول (ایلدرم بایزید )، 3 قلمرو آن در قاره اروپا گسترش چشمگیر یافت و
در اوائل نیمه دوم سده پانزدهم با فتح قسطنطنیه، به رهبری سلطان محمد دوم (فاتح )،
در مقام تنها وارث امپراتوری روم شرقی (بیزانس) جای گرفت . 4 بدینسان، در پایان سده
پانزدهم دولت ع ثمانی به اوج اقتدار و شکوه خود دست یافت؛ اقتدار و شکوهی که
بیش از یک سده دوام آورد . در این دوران، عثمانی نه تنها - از نظر وسعت قلمرو و
کثرت اتباع، اقتدار نظامی و سیاسی، نظم و سامان اجتماعی و ثروت دولت و سعادت و
رفاه ملت - اولین دولت اروپایی به شمار می رفت، بلکه از نیمه سده شانزدهم میلادی
خود را وارث رسمی خلافت اسلامی 5 و رهبر جهان اسلام نیز می دانست. در این زمان
حکمرانان عرضه کردند ولی بعدها که به قدرت رسیدند چنین رواج دادند که در اصل فرماندهان
نظامی بودند نه عشایر ساده . (استانفورد شاو ، تاریخ امپراتو ری عثما نی و ترکیه جدید، ترجمه محمود
( رمضان زاده، مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس، چاپ اول، 1370 ، ج 1، ص 41
به نوشته اوزون چارشلی، عثمانیان در اصل سران یکی از طو ایف ترک اوغوز بودند . اوغوزها
(اوقوزها) به 24 طایفه تقسیم می شدند. یکی از این طو ایف ”قایی“ است که با طایفه ”بیات“ نزدیک
است و هر دو به تیره گون خان تعلق داشتند . ”قایی“ به معنی مستحکم و صاحب قدرت است و
”بیات“ به معنی ثروتمند. پس از سده نهم میلادی قایی ها به همراه سلجو قیان وارد ایران شده و در
نواحی خراسان اقامت گزیدند و سپس در اثر حمله مغول به همراه نیروهای خوارزمشاهیان به
آذربایجان و آناتو لی شر قی مهاجرت کردند. بخشی از آنان ، به سر کردگی ارطغرل، امیرنشین عثما نی
را تأسیس کردند. (اسماعیل حقی اوزون چارشلی، تاریخ عثما نی، تر جمه ایرج نوبخت ، تهران :
125 ) عثمان بیگ (متوفی 725 ق ./ 1324 م .) پسر کوچک - انتشارات کیهان، 1368 ، ج 1، صص 111
ارطغرل است. او با نام عثمان اول غازی به عنوان بنیانگذار دولت عثمانی شناخته می شود.
3. ایلدرم بایزید: بایزید رعدگونه.
4. به نوشته استانفورد شاو، <پس از فتح قسطنطنیه مسلمانان جهان محمد را در مقام رهبر جهاد با مسیحیت تأیید کردند... محمد به تدریج خود را نه تنها وارث روم شر قی بلکه در مقام فرمانرو ایی بر یک
امپراتوری جها نی یافت.> (شاو، همان مأخذ، ج 1، ص 116 ) به نوشته تاریخ اسلام کمبریج، <فتح
قسطنطنیه محمد دوم را یک شبه به صورت معروف ترین سلطان در جهان اسلام درآورد .> (پ. م.
( هولت، آن. ک. س. لمبتون، تاریخ اسلام، ترجمه احمد آرام، تهران: امیرکبیر، 1378 ، ص 394
5. هلاکو خان مغول در صفر 656 ق ./ 1258 م . بغداد را تصرف کرد و با قتل خلیفه المستعصم بالله ( 660
ق.) به خلافت عباسی در بغداد پایان داد . در این زمان، ابوالقاسم احمد المستنصربالله، وارث خلافت
عباسی، به قاهره گریخت و در پناه الملک الظاهر رکن الدین بیبرس بندقداری، سلطان مملوک مصر،
قرار گرفت. به این ترتیب خلافت عباسی در قاهره تا 17 نسل تداوم یافت . خلفای قاهره فاقد نقش
سیاسی و اجرایی بودند و بیش تر به عنوان رهبر دینی شناخته م ی شدند. محمد المتوکل علی الله سوم
(متوفی حوالی 950 ق ./ 1543 م .)، آخرین خلیفه عباسی، در دوران سلیم اول یا سلیمان قا نونی از
←
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
3
عثمانی کشوری پهناور بود که قلمرو آن در اروپا تا نزد یکی شهر وین (پایتخت
امپراتوری هابسبورگ ) امتداد داشت، بخش عمده سرزم ین های جنوب در یای مد یترانه و
شبه جزیره عربستان را دربرمی گرفت، از شمال به رود دن و از شرق به مرزها ی ایران
محدود بود . از منظر اروپاییان غربی این دولت مهم ترین تجلی تمدن اسلامی به شمار
می رفت و دادوستد و تعارض های فرهنگی و سیاسی و نظامی با آن نقش اصلی در
تکوین انگاره ای داشت که غربیان از اسلام کسب کردند. 6
مورخین مرگ سلیمان قانو نی ( 20 صفر 974 ق./ 5 سپتامبر 1566 م.) را نقطه عطفی
در تار یخ عثما نی و سرآغاز فر ایند انحطاط تدر یجی این دولت می دانند . در واقع، این
انحطاط هر چند در اواخر سده شانزدهم میلادی، پس از مرگ سلیمان، رخ نمود و در
نیمه اول سده هفدهم شتاب گرفت، ولی بنیان ها ی اجتماعی آن در دوران حکومت
سلیمان و در اوج شکوه دولت عثما نی تکوین یافت. سیر افول مداوم دولت عثما نی
مقارن و همپیوند با سیر ظهور و اعتلای روزافزون تمدن جدیدی است که در اروپا ی
غربی سربرکشید. این دو تحول موازی بخش مهمی از فر ایند عظیمی را شکل داد که
سرنوشت بشریت را در طول سده های اخیر رقم زد و سرانجام در اوایل سده بیستم
میلادی جغرافیای سیاسی کنونی جهان را پدید آورد.
در تبیین علل انحطاط عثمانی به طور عمده باید به عوامل زیر توجه کرد:
-1 افزایش جمعیت و پیامدهای آن
در طول سده شانزدهم ، جمعیت عثما نی به شکلی عظیم افزایش یافت . این افز ایش
جمعیت بر روند افزایش سطح ز یر کشت اراضی کشاورزی پیشی گرفت ، تعادل میان
این دو از دست رفت و به پیدایش توده کثیری ”اضافه جمعیت“ انجامید. به نوشته
استانفورد شاو، جمعیت عثمانی طی سده شانزدهم تقریباً دو برابر شد.
منصب خلافت به سود سلطان عثمانی چشم پوشید و به این ترتیب خلافت از خاندان عباسی به خاندان
عثمانی انتقال یافت . خلافت عثمانی در 26 رجب 1342 ق ./ 3 مارس 1924 م . با رأی مجلس بزرگ
ملّی ترکیه منقرض شد.
6. برای آشنایی با نقش عثمانی در تکوین انگاره غربی از اسلام بنگرید به:
Norman Daniel, Islam, Europe and Empire, Edingurgh: The University Press, 1966. pp.
11-23.
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
4
مشکلات ازدیاد جمعیت بیشتر از افزایش شدید موالید و کاهش میزان مرگ و
میر ناشی می شد و هم ین امر خود از یک دوره صلح و امنیت در امپراتور ی
عثمانی و کاهش شیوع طاعون نشئت می گرفت. بنابراین، میزان جمعیت خواستار
کار و زمین بسیار فراتر از امکانات امپراتوری بود. 7
افزایش جمعیت منجر به پیدایش توده انبوهی از جوانان بیکار شد . این ”اضافه
جمعیت“ هر چند در جنگ ها سودمند بود و لی پس از متوقف شدن گسترش عثما نی در
قاره اروپا ، در پایان سده شانزدهم ، به عامل ی مؤثر در نابسامان کردن ساختار اجتماعی و
سیاسی بدل شد . بخشی از این جمعیت به صفوف نظامیان، بخشی به دستگاه دولتی و
بخشی به ”سفته ها“ 8 (طلاب علوم دینی) پیوستند. این امر سبب افزایش شمار شاغل ین
در د یوان سالاری و نیز تو رم طلاب علوم د ینی شد که متناوباً مدارس خود را تر ک
می کردند و برای گردآوری وجوهات به روستاها می رفتند.
بعضی از این سفته ها که عددشان از نیمه قرن دهم / شانزدهم به صورتی عجیب
افزایش یافته بود، گروه هایی را تشکیل می دادند که همچون ابرهایی از ملخ ها بر
سر دهکده ها فرود می آمدند . تشخیص بعضی از آنان از دسته ها ی راهزنان
غیرممکن بود. 9
شمار ینگی چریکان در دوران سلیمان قانونی، که اوج قدرت نظامی عثمانی است ،
تنها 12000 نفر بود . این رقم در سال های سلطنت مراد سوم بیش از دو برابر شد و به
27000 نفر رسید؛ و در دوران محمد سوم 45000 نفر و در دوران احمد ا ول 47000
نفر 10 و در پا یان سلطنت ابراهیم ( 1648 ) حدود 50 هزار نفر بود . 11 در زمان مراد
. 7. شاو، همان مأخذ، ج 1، ص 297
(Softa) “ نامیده می شدند. این واژه بعدها به صورت ”سفته (sukhte) “ 8. طلاب عثما نی ابتدا ”سوخته
رواج یافت.
9. P. M. Holt, Ann K. S. Lambton, Bernard Lewis [ed.], The Cambridge History of Islam,
Cambridge University Press, 1970, vol. 1, p. 344.
10. John Kingsley Birge, The Bektashi Order of Dervishes, London: Luzac & Co., 1965, p.
75.
11 . [جوزف] هامر پورگشتال ، تاریخ امپراطو ری عثما نی، ترجمه م یرزا ز کی ع لی آبادی، تهران : زری ن،
. 1369 ، ج 3، ص 2146 - چاپ اول، 1367
مشخصات متن اصلی به آلمانی و ترجمه فرانسه آن، که در زمان حیات هامر - پورگشتال انتشار
یافته، چنین است:
←
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
5
چهارم کل نیروهای نظامی عثمانی در 200 هزار نفر تثبیت شد. 12 در سال 1650 حقوق
سالیانه ینگی چریکان حدود 800 هزار غروش، معادل 768 هزار پوند استر لینگ، بود . 13
ترخونچی احمد پاشا در اصلاحات خود ( 1652 ) تعداد ینگی چریکان را در 50 هزار
نفر و تعداد سپاهیان (سواره نظام قپوقلی) را در 25900 نفر ثابت کرد. 14
در اینجا این پرسش بنیادین مطرح است که چرا در اروپای غربی پدیده ”انفجار
جمعیت“ به عاملی مهم در توسعه این مناطق بدل شد و در پایه ظهور تمدن جدید غرب
قرار گرفت ولی در عثمانی تأثیری معکوس بخشید؟ برای یافتن پاسخ برای این پرسش
باید به دو عامل توجه کرد:
Joseph von Hammer [Joseph, Freiherr von Hammer-Purgstall (1774-1856)], Geschichte
des osmanischen Reiches, 10 vol. (1827-35, reprinted 1963); French translation: Histoire de
l'Empire ottoman depuis son origine jusqu'à nos jours, 18 vol. (1835-43).
تاریخ امپراتو ری عثما نی هامر - پورگشتال مهم ترین و معتبرتر ین مأخذ اروپا یی در زم ینه تار یخ
عثمانی به شمار م ی رود و بر انبوه ی از اسناد و مدارک د یپلماتیک استوار است. ترجمه فارسی این اثر
گرانسنگ در دوران ناصر ی بر اساس متن فرانسه صورت گرفته و در ر بیع الاول 1313 ق . به پا ی ان
رسیده است . جوزف هامر - پورگشتال در سال 1774 در شهر گراتس به دنیا آمد . زبان ها ی ترکی و
فارسی را در آکادم ی سلطن تی خاورم یانه در و ین آموخت . در سال 1799 به استانبول اعزام و در سال
1802 د بیر سفارت اتر یش در استانبول شد . در سال 1807 در مقام مترجم دربار وین جای گرفت . در
1849 ر یاست آکادم ی علوم و ین را به دست داشت که به پیشنهاد خود او تأس یس شده - سال های 1847
بود. آثار د یگر و ی عبارتند از : تاریخ هنر و شعر عثما نی ( 4 جلد )، تاریخ علوم و اد بی ات عر ب ( 7
جلد)، ترجمه دیوان حافظ ؛ این همان ترجمه ای است که مورد مطالعه گوته قرار گرفت و بر او تأ ثیر
نهاد. هامر- پورگشتال در سال 1856 در و ی ن درگذشت . زکی عل ی آباد ی مازندرا نی در عهد
ناصرالدین شاه قاجار به ترجمه تاریخ امپراتو ری عثما نی هامر پورگشتال پرداخت و در ر بی ع الاول
1369 با تلاش جمشید کیان فر به همراه - 1313 ق. آن را به پا یان برد . کتاب فوق در سال های 1367
فهارسی دقیق و مفید ب هشکلی شایسته به چاپ رسیده است.
.2060- 12 . همان مأخذ، ج 3، صص 2059
. 13 . همان مأخذ، ص 2180
14 . ترخونچی احمد پاشا تعداد سپاه یان را 2590 نفر و تعداد ینگ یچریکان را 50 هزار نفر قرار داد .
(هامر پورگشتال، ج 3، ص 2276 ) اشتباه است و شمار سپاه یان با ید 25900 باشد . در همانجا آمده :
اگر قره مراد پاشا ی صدراعظم م ی خواست به وعده خود وفا کند و اخراج شدگان را به سرکار باز
گرداند، تعداد سپاهیان به 50 هزار و ینگ یچریکان به 80 هزار نفر می رسید.
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
6
او ل، برخلاف عثما نی، در سد ه های شانزدهم و هفدهم م یلادی در اروپای غرب ی
چنان افز ایش جمع یتی وجود نداشت که توازن م ی ان نی روی انسا نی و وسا یل تو لی د
(به طور عمده زم ین کشاورزی) را بر هم زند . جمعی ت انگلستان حت ی تا پا ی ان سده
5/ 4 میلیون نفر در اواخر سده شانزدهم به کمتر از 5 / هیجدهم رشد ی کند داشت و از 7
میلیون نفر در سال 1700 رس ید. تنها در سده نوزدهم بود که این کشور با پد یده ای به نام
”انفجار جمع یت“ مواجه شد . 15 فرانسه نیز هم ین وضع را داشت و جمعی ت 260 هزار
نفری شهر پار یس در سال 1553 در او ایل سد ه ه یجدهم به 509 هزار نفر رس ید. 16 در
طول سد ه های شانزدهم و هفدهم در سرزم ین های آلمانی نشین نیز نه تنها رشد جمعی ت
وجود نداشت بل که بس یاری از مردم این مناطق در اثر قحط ی یا بیماری ها ی مسر ی ی ا
- جنگ تلف م ی شدند. مورخین آلما نی تلفات نیروی انسا نی در جنگ س ی ساله ( 1618
1648 ) را یک سوم، نیم و ح تی دو سوم جمع یت سرزم ین های آلما نی نشین م ی دانند؛ و
برخی مورخ ین برآنند که در این دوران جمع یت روستاها 40 درصد و جمع ی ت شهرها
33 درصد کاهش یافتند. 17
دوم، استعمار اروپا یی از آغاز سده شانزدهم م یلادی تهاجم خود را به قاره آمر یک ا
آغاز نم ود و در نیمه ا  ول این سده 12 ا لی 15 م یلیون نفر از س کنه این سرزم ین عظیم و
زرخیز و جز ایر آن را قتل عام کرد. 18 از آن پس، نه تنها معضل ی به نام محدودیت اراض ی
کشاورزی و منابع ط بیعی و معدنی برای قدرت های استعماری اروپا وجود نداشت بلک ه
به عکس کمبود نیروی انسا نی ش کار س کنه بوم ی قاره آفر یقا و پی دایش تجارت جها نی
برده و به تبع آن پیدایش و رشد اقتصاد پلانت کاری را سبب شد . ای ن تحول در طول
سده های پس ین ثرو تی بیکران را به اروپا ی غر بی وارد کرد. 19 به تدریج، جمع یتی کثی ر از
اروپای غر بی به قاره آمر یکا مهاجرت کردند: در نیمه ا  ول سد ه هفدهم ، در پ ی سلطه
بریتانیا بر جز ایر هند غر بی، جمع یت این منطقه از 50 هزار نفر به یک م یلی ون نفر
افزایش یافت؛ 20 و در سال 1760 تنها در منطقه و یرجینیا حدود 200 هزار اروپا یی و
. 15 . عبدالله شهبازی، زرسالاران یهودی و پارسی، استعمار بریتانیا و ایران، ج 1، ص 256
. 16 . همان مأخذ، ص 259
. 17 . همان مأخذ، ج 4، ص 118
. 18 . همان مأخذ، ج 1، ص 220
19 . درباره اقتصاد پلانت کاری و جا یگاه بزرگ آن در پیدایش تمدن جد ید غرب بنگر ید به : زرسالاران،
.191- 255 ؛ همان مأخذ، ج 2، صص 166 - ج 1، صص 219
. 20 . همان مأخذ، ج 1، ص 226
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
7
200 هزار برده س یاه م ی زیستند. 21 ”انفجار جمع یت“ در اروپا ی غر بی در سده نوزدهم
رخ داد . در این زمان هنوز اراض ی غ یرمسکون و حاصلخ یز پهناور ی بر ای جذب ای ن
”اضافه جمع یت“ وجود داشت . در سه دهه پا یانی سده نوزدهم بیش از 25 م یلی ون نفر
از اروپا به آمر یکا و استرا لیا مهاجرت کردند. 22 امروزه تنها در جز ایر هند غر بی ب یش از
30 م یلیون نفر زندگ ی م ی کنند که همه از نسل مهاجران پس از کریستف کلمب اند .
دائرةالمعارف آمریک انا درباره تر کیب نژاد ی مردم ای ن جز ای ر م ی نویسد : <مردم ماقبل
کلمب مدت ها پیش ناپد ید شده اند. بومی ان آمر یک ایی ک ه در ای ن جز ای ر م ی زیستند
به سرعت با اروپا ییانی جا یگزین شدند ک ه در ای ن جز ای ر یکی پس از د یگر ی مأ وا
می گرفتند.> این اروپا ییان با بردگان س یاه آفر یقا یی خود آم یختند و پیامد آن استقرار
نژادی دورگه در این جز ایر بود . 23 در زمان سفر کلمب، تنها در جزیره ها ئیتی حدود
900 هزار نفر مردم بوم ی م ی زیستند که در نیمه سده هیجدهم هیچ نشانی از آنان بر
جای نماند. 24 کارل مارکس در بحث ”منشاء سرمای هداری صنعتی“ می نویسد:
کشف معادن طلا و نقره در آمریکا، قلع و قمع و به بردگی گرفتن و مدفون
کردن مردم بومی در معادن، آغاز استیلا و غارت هند شرقی، تبدیل قاره آفریقا
به قرق گاه سوداگرانه برای شکار سیاهپوستان، بیانگر طلوع سرخ گون عصر تول ید
سرمایه داری است . این رویدادهای چکامه گونه نیروی محرکه اصلی انباشت
بدوی [سرمایه] به شمار می روند ... ثروت ها ی بزرگ یک روزه مانند قارچ
می روئیدند و انباشت بدو ی بدون صرف پشیزی به وقوع می پیوست ... آن پی روان
پرهیزکار و موقر پروتستانتیسم، 25 پوریتان های نیوانگلند، 26 در سال 1703 ، بنا به
مصوبه شور ای خود، جا یزه ای به مبلغ 40 پوند استرل ینگ برا ی پوست سر هر
بومی یا بر ای اس یر ساختن هر سرخپوست مقرر داشتند و در سال 1720 برا ی هر
پوست سر جا یزه 100 پوند ی معین نمودند . در سال 1744 پس از آن که ک مپا نی
. 21 . همان مأخذ، ص 225
. 22 . همان مأخذ، ج 1، ص 256
23. Americana, 1975, vol. 28, pp. 636-637.
. 24 . همان مأخذ، ج 1، ص 220
25. “Those sober virtuosi of Protestantism, the Puritans of New England...”
ایرج اسکندر ی جمله فوق را چ نین ترجمه کرده که نادرست است : <این کارشناسان سخ ت گی ر و
ترش روی پروتستانتیسم، این منزه طلبان انگلستان جدید...>
.316- 26 . بنگرید به: زرسالاران، ج 2، صص 310
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
8
خلیج ماساچوست 27 قب یله مع ینی را متجاسر و یاغی اعلام داشت، ق یمت ها ی زی ر
تعیین گرد ید: برای پوست سر ذ کور 12 ساله و بالاتر 100 پوند استرل ینگ و برا ی
پوست سر زنان و کودکان 50 پوند استرلینگ... پارلمان انگلستان ای ن سگ ها ی
درنده و پوست سرکن را ابزار ی نام ید ک ه ”خداوند و طب یعت “ در دست او قرار
داده است ... نظام مستعمراتی آن ”خدای بیگانه ای“ است که در جنب ایزدان
کهن اروپا در قربان گاه نشسته بود . او روزی سایر خدایان را با ضربه و نهیب از
پرستشگاه بیرون ریخت و اضافه ارزش 28 را به عنوان تنها غایت و هدف بشریت
اعلام نمود. 29
”نسل کشی“، 30 به معنی انهدام کامل جمعیت بومی یک سرزمین، میراث فرهنگی
قبایل توتونی در اروپای جدید است. در تهاجم قبایل توتونی - واندال ها و بورگوند ی ها
و و یسیگوت ها و سپس فرا نک ها- به سرزم ین قبا یل گل (فرانسه) در سده پنجم م یلادی
مردم بوم ی این سرزم ین به کلی از م یان رفتند و در تهاجم قبا یل توتو نی به جز ایر کنو نی
بریتانیا در سده های پنجم تا هفتم م یلادی نسل بس یاری از مردم بوم ی، از جمله پیکت ها
و بر یتون ها، منقرض شد . با گروش قبا یل توتونی به مس یحیت، فرهنگ ”نسل کشی “ به
27 . بنگرید به: همان مأخذ.
28. Surplus value
در نظر یه اقتصاد ی مارکس، ”اضافه ارزش “ مفهوم ب نیادی است که در پا یه ش یوه تو لید سرما یه داری
قرار م ی گیرد. عجیب است که ایرج اسکندر ی این واژه را ”افزون گری“ ترجمه کرده که نادرست
است.
، 29 . کارل مار کس، سرمایه، ترجمه ایرج اسکندری، [لایپزیگ:] انتشارات حزب توده ایران، 1352 ، ج 1
683 . (در ترجمه فارس ی با توجه به ترجمه انگ لیسی کاپیتال مار کس برخ ی اصلاحات - صص 680
صورت گرفت.)
30. Genocide
حقوقدان لهستانی، در سال 1944 برای ،(Raphael Lemkin) را رافائل لمکین Genocide واژه
ارجاع به اقدامات آلمان نازی ساخت. در دائرةالمعارف انکارتا (ویرایش سال 2003 ) تاریخچه نسل کشی
به نحوی بیان شده که گویا در اصل یک پدیده غیرغربی است . این مأخذ، به عنوان نمونه های تاریخی
نسل کشی از تهاجم آتیلا، ”فاتح آسیایی“، به اروپا در سده پنجم میلادی و از تهاجم مغول به خاورمیانه
در سده سیزدهم میلادی یاد می کند ولی کمترین اشار ه ای به بزر گترین نمونه های نسل کشی در
تاریخ بشری - فجایع قبایل توتونی، که نیاکان بخشی از مردم کنونی اروپای غربی به شمار می روند،
نسل کشی مسلمانان در شبه جزیره ایبری و نس لکشی مردم بومی قاره آمریکا به وسیله مهاجمان اروپای
(“Genocide”, Microsoft Encarta Reference Library غربی- نمی کند. ( 2003
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
9
مسیحیت اروپا یی وارد شد و در دوران جنگ ها ی صل یبی عل ی ه ”کفار “ اسلاو رواج
گسترده یافت. شهسواران توتو نی، با فرمان امپراتور فردر یک دوم هوهنشتاوفن، از سال
1233 م یلادی تهاجم گسترده و خو نینی را به سرزم ین قبا یل اسلاو بروسی آغاز کردند،
به مدت پنجاه سال به تسخ یر سرزم ین بروس ی ها مشغول شدند، در ای ن دوران بخش
اعظم مردم بوم ی را به کلی از میان بردند و رع ای ای آلما نی خود را در اراض ی ایشان
اسکان دادند . بقایای مردم بروس ی در سده هفدهم به طور کامل در مهاجران آلما نی
مستحیل شدند و نشا نی از ایشان بر جای نماند. این همان سرزم ینی است که بعدها به
دولت پروس تبد یل شد و در پا یه تأس یس امپراتور ی واحد آلمان قرار گرفت . 31 ای ن
تهاجم شهسواران توتو نی به سوی شرق ادامه یافت و اگر قوم روس خود را در تحت
حمایت خانات قبچاق قرار نمی داد سرنوش تی مشابه بروس ی ها و سا یر اقوام اسلاو حوزه
بالتیک در انتظارش بود . 32 بعدها، استعمارگران غربی ای ن رو یه را در قبال مسلمانان
شبه جزیره ایبری و سپس علیه س کنه بومی قاره آمر یک ا و هزاران جزیره واقع در
اقیانوس های اطلس و آرام، از جمله استرالیا، در پیش گرفتند. 33
این درست است که عثما نی در طول سده شانزدهم بخش ها ی وس یعی از شرق و
جنوب اروپا را به تصرف درآورد و لی گسترش عثما نی از ماه یتی به کل ی متفاوت با
سلطه استعمار ی اروپاییان غر بی بر قاره آمر یکا برخوردار بود و لذا از پد ی ده ای به نام
”استعمار عثما نی“ در اروپا ی شر قی و مر کزی نم ی توان سخن گفت . عثمانی ان رو ی ه
سنتی ”کشورگشایی“ را در چارچوب فرهنگ شر قی- اسلام ی دنبال م ی کردند و تنها
به دنبال گسترش قلمرو خود بودند . آنان، صرفنظر از غار ت ها و کشتارهایی که در چ نین
جنگ هایی مرسوم بود، ه یچگاه در سرزم ین های مفتوحه سیاست ”نسل کشی“ و انهدام
کامل سکنه بومی و ایجاد ”کلنی“ و ”پلانت“ متکی بر نیروی کار مهاجران یا بردگان را
در پیش نگرفتند حال آ ن که می توانستند از طر یق اتخاذ چنین سیاست ها یی جمعیت
اضافی آناتولی را در سرزمین های حاصلخیز اروپا جای دهند.
. 31 . بنگرید به: زرسالاران، ج 4، ص 168
32 . بنگرید به: همان مأخذ.
33 . در اقیانوس آرام، به جز استرالیا که به طور قراردادی به عنوان قاره شناخته می شود، بیش از 25000
جزیره وجود دارد که مجموع مساحت آن ها 1،261،456 کیلومتر مربع است.
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
10
برده داری، به عنوان یک نظام اقتصاد ی، دارای کارکرد تو لیدی معینی است
یعنی با ید عرصه ای برای بهره کشی از این نیروی انبوه وجود داشته باشد . در غیر
این صورت، ”غلامان“ و ”کنیزان“ هماره در سطح ی محدود و نا چیز می مانند .
به عبارت دیگر، باید ”پلانت“هایی باشد تا ”بردگانی“ به کار گرفته شوند . در
صورت فقدان ”پلانت“ ، ”غلام“ و ”کنیز“ همان کارکردی را دارد که پیش از
تملک قاره آمر یکا در اسپانیا و پرتغال داشت . چنانکه دیدیم، از آغاز تا نیمه
سده هفدهم ، تجارت اروپایی برده رشدی اندک داشت و تنها زمانی به اوج
میلیونی خود رسید که کشتزارهایی قابل اعتنا در قاره آمر یکا به چنگ اروپاییان
افتاد. در سرزمین های شرق، از چین تا ایران و عثمانی و خاورمیانه عربی و شمال
آفریقا، هیچگاه چنین مناطق خالی از سکنه کهن بومی وجود نداشت تا نیازی به
”واردات“ برده و بهر ه کشی از ن یروی کار آنان باشد . در میان ملت های شرق ی تنها
ژاپنی ها، در سده نوزدهم و اوا یل سده بیستم، بر ای قطع انبوه جنگل ها ی خود از
طریق اسارت کره ای ها به ایجاد یک نظام برده داری قابل اعتنا دست زدند. 34
این امر در مورد سرزم ین های اروپا یی عثمانی نیز صادق است . در تار یخ عثما نی
ظاهراً تنها یک مورد جدی را می شناسیم که انتقال جمعیت انبوه از آناتو لی به
سرزمین های مفتوحه به اجرا درآمد : پس از تسخیر قبرس ( 979 ق./ 1571 م.) حکومت
عثمانی فرمان داد که هزاران تن از روستاییان بی زمین و بیکار آناتو لی به این جزیره
مهاجرت کنند. خلیل اینالچیک، در تاریخ اسلام کمبریج، این فرمان را نشانه توجه
حکومت عثما نی به مسئله افز ایش جمعیت و پیامدها ی آن می داند . 35 تحلیل فوق
درست به نظر نمی رسد. این اقدام را نباید سیاست رسمی دولت عثمانی دانست بلکه
باید آن را به طرح های یوسف ناسی و گردانندگان کمپانی مندس منتسب کرد که سلیم
دوم را به اشغال قبرس واداشتند . 36 سوداگران یهودی بنیانگذاران تجارت اروپا یی برده و
اقتصاد پلانت کاری بودند و هم اینان بودند که در پیوند با دربار پرتغال او لین پلانت عصر
جدید را در سال 1492 م یلادی در جزیره سائوتم با هدف تو لید شکر ایجاد کردند 37 و
.240- 34 . زرسالاران، ج 1، صص 239
35. The Cambridge History of Islam, vol. 1, p. 343.
85 ؛ ج 4، صص - 36 . برای آشنایی با یوسف ناسی و کمپانی مندس بنگرید به: زرسالاران، ج 2، صص 81
.317-295
. 37 . زرسالاران، ج 2، ص 170
جزیره سائوتم، واقع در خلیج گینه (غرب آفریقا)، هنوز نیز به پرتغال تعلق دارد.
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
11================================================
بعدها نقش بزرگ ی در گسترش اقتصاد پلانت کاری و تبد یل آن به قلب اقتصاد اروپا ی
غربی در سده های هفدهم و ه یجدهم م یلادی ایفا نمودند . ورنر سومبارت، اقتصاددان
نامدار آلما نی، اقتصاد پلانت کاری را نیروی محر که ای م ی داند که <موتور سرما یه داری را
روشن کرد.>
38
گردانندگان یهودی کمپانی مندس مروج هم ین س یاست در عثما نی شدند و در
مواردی چون اشغال قبرس و به اسارت درآوردن و فروش ایرانیان، که از او ایل سلطنت
مراد سوم و با اشغال آذربا یجان و شروان ( 986 ق./ 1578 م.) آغاز شد، این رو  ی ه را در
میان عثما نیان رواج دادند . 39 و لی م ی راث غن ی مد نیت و سنن و فرهنگ اسلام ی در
عثمانی این رو یه را محدود کرد و اجازه نداد که، برخلاف غرب، به ”نظام اقتصاد ی“
بدل شود . عثمانیان، در مجموع، به دلی ل فقدان ”مجوز شرع ی“ نسل کش ی را جا یز
نمی دانستند و لذا آن را به س یاست رسم ی و دول تی بدل نکردند. در آغاز سده هفدهم
میلادی، یاوز عل ی پاشا ما لکوویچ، 40 صدراعظم عثمانی ، با صدور فرما نی خر ید و فروش
غلام و کنیز را ممنوع نمو د . 41 این ممنوعیت در زمانی است که با تأسیس کمپانی های
،( ویرجینیا ( 1606 )، پلیموت ( 1620 )، هند غربی هلند ( 1626 )، خلیج ماساچوست ( 1629
خلیج هودسن ( 1670 ) و ده ها کمپانی مشابه دیگر موج بزرگ تجارت برده ب ه وسیله
غربیان آغاز م ی شد. با تأسیس کمپانی سلطنتی آفریقایی بریتانیا ( 1663 )، در دوران
سلطنت چارلز د  وم، این موج اوجی بی سابقه یافت و در سده هیجدهم میلادی الیگارشی
بریتانیا و شرکای یهودی ایشان ر ا به بزرگ ترین تاجر برده در تاریخ بشر بدل نمو د .
به نوشته درک کرتون، در فاصله سا ل های 1680 تا 1786 بریتانیا به تنهایی بیش از دو
میلیون برده را به اسارت گرفت، حمل کرد و فروخت. 42
ثروت ناصح پاشا، دولتمرد و صدراعظم عثما نی، را در زمان قتل او ( 1614 ) چن ین
ذکر کرده اند: بیش از یک م یلیون دو کات (سکه طلا ی و نیز) و یک م یلی ون اک و (س که
. 38 . همان مأخذ، ج 2، ص 239
. 39 . همان مأخذ، ج 4، ص 312
40 . یاوز ع لی پاشا اهل بوس نی و از خاندان سرشناس مالکوو یچ بود. او قبل از رسیدن به منصب صدارت
والی مصر بود . در بهار 1604 در بلگراد درگذشت . ”یاوز“ به مع نی سخت خو است . (هامر پورگشتال،
( همان مأخذ، ج 3، ص 1672
. 41 . همان مأخذ، ص 1691
. 42 . زرسالاران، ج 1، ص 227
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
12
طلای اسپا نیا) وجه نقد، 1800 قبضه شمش یر طلا کوب جواهرنشان که یکی از آن ها را
که از الماس بود 50 هزار دوکات قیمت کردند، انبارهای متعدد مملو از قالی ها ی ای ران
و مصر و پارچ ه های مخمل و اطلس و قماش های حر یر، 700 رأس ماد یان عر بی، 1800
نفر شتر، 4000 رأس قاطر و 500 هزار گوسفند . 43 این ثرو تی است که امروزه با ی د با
ارقام م یلیارد دلار ی سنج یده شود . وجه نقد ناصح پاشا (سکه های دو ک ات ط لا ی و نی ز و
اسکودوی اسپا نیا) به تنها یی معادل دو م یلیون پوند استر لینگ آن زما ن بود . توجه کنیم که
در سال 1602 م یلادی کمپانی هند شر ق ی هلند با سرم ا یه ای معادل 500 هزار پوند
استرلینگ تأس یس شد ، 44 در سال 1617 کل سرما یه نقد ی کمپانی هند شر ق ی انگلستان
1/6 م یلیون پوند استر لینگ بود و کل واردات کمپانی هند شر ق ی به ب ر یتانی ا در سال
1684 حدود 800 هزار پوند گزارش شده است. 45
در کتاب زرسالاران مقایسه ای م یان ثروت هند و انگلستان در سده ها ی هفدهم و
هیجدهم م یلادی به دست داد ه ام: در حوا لی سال 1690 درآمد سا لیانه دولت اورنگ زی ب
معادل حدود 28 م یلیون پوند استر لینگ بود و در زمان مرگ اورنگ زی ب ( 1707 ) در
8 میلیون پوند ثروت / خزانه دهل ی حدود 20 م یلیون پوند و در خزانه مرشدآباد حدود 8
وجود داشت . 46 درآمد دولت عثما نی در سال 1653 بیش از 19 م یلیون پوند استر لینگ
بود. 47 درآمد دولت بر یتانیا را در سال های سلطنت جرج ا  ول هانوور سا لیانه 8 م یلی ون
پوند ذ کر کرده اند و در زمان مرگ جرج ( 1727 ) دولت بر یتانیا 53 م یلی ون پوند بده ی
داشت. 48 سِر جوس یا چا یلد، ر ئیس کمپانی هند شر قی، در زمان مرگ ( 1699 ) حدود
200 هزار پوند ثروت بر جا ی گذارد . ثروت آصف خان یم ین الدوله در زمان مرگ
. 43 . هامر پورگشتال ، همان مأخذ، ج 3، ص 1768
. 44 . زرسالاران، ج 1، ص 85
. 45 . همان مأخذ، ص 78
. 46 . همان مأخذ، ص 116
47 . در 29 ر بیع الاول 1063 ق./ 17 فور یه 1653 م. مجلس د یوانی بر ای ر سیدگی به وضع دخل و خرج
دولت عثما نی در حضور سلطان منعقد شد . طبق دفاتر دخل و خرج ، تا سال 1053 ق./ 1643 م. درآمد
دولت بیشتر یا مساو ی با مخارج آن بود و لی در یک دهه اخ یر هماره خرج بیش از دخل بود . در این
19 م یلیون پوند استر لینگ) محاسبه / سال مداخل دولت دو م یلیارد و 400 م یلیون آقچه (معادل حدود 2
شد و مخارج آن دو م یلیارد و 520 م یلیون آقچه (معادل حدود 20 م یلیون پوند استر لینگ). (هامر
( پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 2225
. 48 . زرسالاران، ج 3، ص 347
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
13
1694 ) بیش از دو م یلیون پوند و ثروت ملا عبدالغفار بوهره، مل ک التجار بندر س ورت، )
در زمان مرگ ( 1716 ) بیش از 700 هزار پوند استر لینگ بود . 49 در سال 1710 ارزش
کل سهام کمپانی هند شر قی بر یتانیا دو م یلیون پوند استر لینگ ارز یابی شده است و در
سال 1740 کمپانی سرما یه ای معادل سه م یلی ون پوند استر لینگ در اخ تی ار داشت . 50
بنابراین، آن عامل ی که مانع پیدایش سرما یه داری جد ید در شرق شد نه عدم انباشت اولی ه
سرمایه، چنان که برخی ادعا م ی کنند، بلکه سیطره چنان فرهنگی بود که با استعمار ج د ی د
مبتنی بر اقتصاد پلان ت ک اری با تما م ی لوازم آ ن - تهاجم ماوراءبحار، نس ل کش ی و
برده داری- به کلی بیگانگی داشت.
گسترش سر یع عثما نی در اعماق قاره اروپا تنها نا ش ی از فرادس ت ی نظام ی ایشان نبود
بلکه گروش داوطلبانه توده و س یع مردم اروپا به عثما نیان نقش مه م ی در این فر ایند داشت
و این امر راه را بر هرگونه توج یه شرع ی بر ای ”نسل کشی“ و انهدام کامل س  کنه بو م ی
می بست. به عبارت د یگر، عثما نیان در س ر زمین های مفتوحه اروپ ا یی با اراض  ی خا لی از
سکنه مواجه نبودند ب ل که سرزم ین هایی با س  کنه پرشمار و ب ن ی ان ها ی استوار مد نی-
فرهنگی به قلمرو ح ا کمیت ایشان وارد م ی شدند ، ای ن مردم از حقوق کامل شهرون د ی
عثمانی برخوردار م ی گردیدند و حکومت عثمانی خود را موظف به تأمین امن یت و آسایش
ایشان م یدانست.
-2 سلطه اروپای غربی بر قاره آمریکا
در بررس ی علل انحطاط عثما نی دوم ین عامل ی که با ید م  د نظر قرار گ ی رد، ت أثیر بزرگ ی
است که س یلان ثروت قاره آمر یکا به اروپا ی غر بی از اواخر سده شانزدهم م یلادی بر
جای نهاد . از زمان کارل پنجم، که خاندان هابسبورگ سلطنت اسپا نیا و مستعمرات
پهناور آن را در قاره آمر یکا نیز به دست آورد، به تدریج این ثروت بیک ران به پشتوانه
مالی نیرومندی بر ای جنگ ها و دس یسه های آن علیه عثمانی بدل شد . بخش مهم ی از
مخارج سنگ ین ح کومت جابرانه و جنگ های خونین کارل پنجم را طلا و نقره آم ریک ا
تأمین م ی کرد. به نوشتۀ بریتانیکا، تنها در سال 1550 هفده کش تی بر ای او سه م یلی ون
سکه دوکات طلا از آمریکا آورد. 51 در دو دهه پایانی سده شانزدهم حکومت
.133- 49 . همان مأخذ، ج 1، صص 132
. 50 . همان مأخذ، ص 245
. 51 . همان مأخذ، ج 3، ص 24
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
14
هابسبورگ از اقتدار ما لی بیشتر برخوردار شد و این در زما نی است که فیلیپ دوم، پسر
کارل پنجم امپراتور هابسبور گ، علاوه بر اسپا نیا و مستعمرات آن، از سال 1580 پرتغال
و امپراتور ی ماوراءبحار آن در آمر یکا و آس یا را نیز به قلمرو خود منضم ساخت . با
اتکاء بر این قدرت ما لی بود که خاندان هابسبورگ توانست بر توسعه عثما نی به اعماق
قاره اروپا نقطه پا یان نهد . بدینسان، ع ثمانی با ح ریفی مواجه شد ک ه تا اواسط سده
هفدهم بر امپراتور ی جها نی پهناور ی فرمان م ی راند که قلمرو آن بخش مهم ی از قاره
اروپا را دربرم ی گرفت، مستعمراتش از آس یا تا آمر یکا گسترده بود، و از پشتوانه ما لی
معادن طلا و نقره و پلانت های قاره آمریکا و تجارت دریایی با شرق برخوردار بود.
در این میان ب ه ویژه سیلان نقره قاره آمریکا به بازارهای جهانی بر وضع مالی عثمانی
تأثیرات وخیم و علا ج ناپذیر بر جای نها د . از سال 988 ق./ 1580 م. نقره ارزان معادن
قاره آمریکا سراسر مملکت عثمانی را پر کرد و بحران مالی شدیدی پدید آور د . در نتیجه،
ارزش سک ه نقره عثمانی (آقچه) به شدت کاهش یافت و بهای کالاها بالا رفت و این نیز
بنوبه خود مایه ب ی نظمی شد . پدیده های ملازم با تور م - مانند رواج سک ه های تقلبی،
قاچاق، معاملات قماری و بالا رفتن نرخ بهره و رباخوار ی - بیمار ی های مزمن و
علاج ناپذیری را در اقتصاد عثمانی ر و اج داد؛ اقتصادی که مبتنی بر سکه ثابت نقره
موسوم به آقچه (آسپر) بود. 52
رسوخ کالاهای جد یدی که در پلان ت های قاره آمر یکا کشت م ی شد و تبد یل آن به
یکی از نیازهای مصر فی مردم عثما نی معضل اقتصاد ی جد ی دی بود ک ه حجم قابل
توجهی از نقد ینگی عثما نی را به سوی غرب سراز یر م ی ک رد. برخلاف اروپا ی غرب ی،
مصرف شکر از قبل در عثما نی مرسوم بود و بنابر این بازار مهم ی بر ای انبوه ش کری
به شمار م ی رفت که اینک در پلانت های قاره آمر یکا کشت م ی شد. عثما نی اول ین بازار
مصرف انبوه بر ای قهوه تو لید شده در پلانت های قاره آمر یک ا نی ز بود . مصرف قهوه
اولین بار در سال 1554 م یلادی در عثما نی متداول شد و این د قیقاً مقارن با همان زما نی
است که یوسف ناس ی در استانبول مستقر گرد ید. مصرف قهوه در ایتالیا با تأخ یر فراوان،
از سال 1615 ، در فرانسه از سال 1644 و در انگلستان از سال 1650 رواج یافت . 53
تنباکو در سال 1605 بر ای او لین بار به عثما نی وارد شد و مصرف آن به سرعت رواج
52. The Cambridge History of Islam, vol. 1, p. 344.
. 53 . همان مأخذ، ج 2، ص 168
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
15
یافت. 54 این کالای مصر فی در حوا لی نیمه سده شانزدهم در اسپا نیا و پرتغال و در نیمه
د  وم این سده در ایتالیا و انگلستان رواج یافته بود و در نیمه ا  ول سده هفدهم، همزمان
با عثما نی، به بس یاری از مناطق جهان، از جمل ه ای ران، راه یافت . 55 هامر پورگشتال
می نویسد:
از جمله کارهای عمده چند که در ا ین سال [سال ها ] اتفاق افتادند یکی هم
ظهور تنبا کو در ممل کت عثمان ی م ی باشد . در مدت پنجاه سال قهوه و تنباکو
به طوری در ممالک عثمانی شیوع یافتند که یکی از لوازم زندگی عثمانیان شدند
و سایر ممالک اروپا در خصوص قهوه و تنباکو عثمانیان را سرمشق خود ساختند .
اتراک به سبب استعمال قهوه و تنبا کو و تری اک خی الات خود را وس یع و بلند
می نمایند، نشاط باده را ن یز که در شرع ممنوع است بر کی ف آن ها افزودند تا
مستی خود را ت کمیل کرده باشند . شعرای تر ک قهوه و تنباکو و تری اک و شراب
را مانند عناصر اربعه عالم ع یش و نشاط مدح کرده اند و حال آن ک ه فقها و علما
آن ها را مادرهای پلیدی و وزرای اربعه شیطان می دانند. 56
گشایش بازار انبوه عثما نی به ر و ی ”کالاهای مستعمرا تی“، به ویژه تنب ا کو و قهوه، و
ترویج مصرف آن در م یان مرد م را قطعاً ب ا ید به سوداگران یهودی مهاجر به عثما نی و
کمپانی جهان وطنی مندس منتسب کرد. 57
دولت عثما نی ابتدا نسبت به رواج قهوه و تنبا کو در م یان مردم خود ب ی تفاوت بود
ولی از دهه 1620 یا 1630 به مقابله با آن برخاست . به نوشته هامر پورگشتال ، سلطان
عثمان د  وم از اوای ل سال 1622 استعمال تنبا کو را به شدت ممنوع ک رد. 58 اوزون
چارشلی آغاز منع استعمال تنبا کو را به یک دهه بعد منتسب م ی کند و م ی نویسد اول ین
فرمان تحر یم تنبا کو در سال 1040 ق./ 1631 م. صادر شد؛ ابتدا کشت تنبا کو و سپس
.342- 54 . شاو، همان مأخذ، ج 1، صص 341
. 55 . زرسالاران، ج 2، ص 169
. 56 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 1705
، 57 . برای آشنایی با نقش یهودیان در ایجاد بازار مصرف این گونه کالاها بنگر ید به : زرسالارا ن، ج 2
.167- صص 166
. 58 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 1807
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
16
استعمال آن ممنوع گرد ید. 59 مصرف قهوه نیز در هم ین زمان ممنوع شد . از آنجا ک ه
عثمان د  وم اند کی بعد سقوط کرد و ح کومت سلطان بعد ی، مصطف ی اول، نی ز ثبات و
دوامی نداشت، م ی توان گفت که او لین اقدام سازمان یافته و مؤثر بر ای جلوگ یری از
مصرف تنبا کو و قهوه از دهه 1630 و در دوران سلطنت مراد چهارم و اعاده ثبات
دولت عثم انی صورت گرفت . این در دورا نی است که مراد با اصلاحات آمرانه خود در
راه بهبود وضع اقتصاد ی ممل کت م ی کوشید و این اقدام او بر ای جلوگ یری از خروج
حجم عظ یمی از نقد ینگی کشور در ازای واردات تنباکو و قهوه بود . 60 مراد چهارم با
اتخاذ چنین رویه هایی توانست وضع ما لی عثما نی را بهبود بخشد . در دوران ترخونچ ی
احمد پاشا ( 1652 )، صدراعظم اصلاح گر عثما نی، بار د یگر با سخ ت گی ری جلو ی
مصرف تنبا کو گرفته شد و لی پس از او، در سال 1654 استعمال تنبا کو، حت ی در م ی ان
نظامیان، تا بدان حد رواج یافت که بیم آن م ی رفت سخت گیری در این زم ینه سبب شود
که <از م یان دودها ی تنبا کو آتش های شورش به اشتعال درآید.> در این زمان، فرمانده
قشون ینگی چریک، که مأمور جلوگ یری از فروش و مصرف تنبا کو بود، <در اوقات
گردش شهر از جاها یی که م ی دانست سپاه یان در آنجا مشغول کشیدن چپق م ی باشند
اجتناب کرده، گردش نمی کرد.>
61
از ده ه 1630 م یلادی مسئله ”استعمال قهوه و تنباکو و سایر کالاهایی که تازه پیدا
شده“ به یکی از مباحث مهم فقه ی مورد اختلاف در م یان علما ی عثما نی بدل شد و
گروهی از فقها به تحر یم آن دست زدند . این تحر یم او لین بار به وسیله قاض ی زاده، فق ی ه
عصر مراد چهارم، مطرح شد و در پا یه اقتدار س یاسی و ما لی گروه ی از علما و طلاب
قرار گرفت که به ”پیروان قاض ی زاده“ (قاضی زاده لر) معروف اند. فتوای قاض یزاده پس
از فرمان سلطان دال بر منع استعمال تنبا کو و قهوه صادر شد و به عبارت د یگر او فرمان
59 . اسماعیل حقی اوزون چارشلی، تاریخ عثمانی، ترجمه وهاب ولی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات
. فرهنگی، 1372 ، ج 3، ص 276
60 . استانفورد شاو بر ای این ممنوع یت علل س یاسی قائل است و م ی نویسد مصرف این دو کالا از زما نی
که بر ای نخ ستین بار در عثما نی متداول شد سبب پیدایش قهو ه خانه ها شد ک ه اما کن مساعد بر ای
342 ) این تح لیل صح یح به نظر - آشوب و شورش به شمار م ی رفتند. (شاو، همان مأخذ، ج 1، صص 341
نمی رسد. محل اجتماع مردم در عثما نی آن عصر محدود به قهو ه خانه ها نبود . مساجد و بازارها نیز محل
اجتماع توده انبوه تری از مردم بودند.
. 61 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 2252
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
17
سلطان را مورد تأ یید قرار داد . 62 منع استعمال تنباکو و قهوه از سوی مراد چهارم ربط ی
به نگرش د ینی او نداشت و سلطان عثما نی به این اقدام به عنوان بخش ی از اصلاحات
اقتصادی خود م ی نگریست. ولی فتو ای قاض ی زاده ملهم از تحجر و عوامفر یبی و قدرت
طلبی او و بر ای تقرب به سلطان بود و موفق نیز شد . او در فتو ای خود اعلام ک رد هر
کس فرمان تحریم سلطان را اطاعت نکند واجب القتل است.
در رأس هواداران عدم حرمت شرع ی تنبا کو و قهوه عبدالمج ی د ش یخی افند ی
1639 م.)، معروف به س یواسی افند ی، جای داشت. 63 بهرروی، - 1049-961 ق./ 1553 )
تحریم دوام نیاورد و پس از مرگ مراد چهارم بار د یگر مصرف تنبا کو و قهوه عل نی شد .
در این زمان رهبر ی پیروان قاض یزاده با ش یخ استوا نی بود که استعمال قهوه و تنبا کو را
به عنوان ”بدعت“ مطرح م ی ساخت و ای ن در حا لی است ک ه بها ئی افند ی، مفت ی
(شیخ الاسلام) عثمانی، مصرف این دو کالا را مجاز م ی دانست. پیروان قاض ی زاده به ای ن
بهانه جنجال های متعدد پد ید آوردند و در یک مورد ح تی به گناه استعمال تنبا کو دو تن
را دستگ یر کرده و قصد قتل ایشان را داشتند که با وساطت بها ئی افند ی ماجرا با چوب
زدن خاطیان فیصله یافت. 64
-3 گشایش راه دریایی تجارت غرب با شرق
ویل دورانت می نویسد:
تبدیل راه مد یترانه ای- مصر ی هند به یک مس یر دری ایی، و توسعه تجارت
اروپا با آمریکا، کشورهای آتلانتیک را ثروتمند و ایتالیا را فقیر ساخت...
به تدریج، ملل مد یترانه رو به انحطاط نهادند ز ی را از سر راه سفر مردم و کالاها
برکنار بودند؛ ملل آتلانت یک، که با تجارت و طلا ی آمر یکا ثروتمند شده بودند ،
پیش افتادند. این انقلابی بود در راه های تجارت. 65
این تحل یل در مورد عثما نی نیز صادق است ک ه مهم تر ین دولت حوزه در ی ای
مدیترانه به شمار م ی رفت و ط ی سده های چهاردهم و پانزدهم و شانزدهم م یلادی از
رونق تجارت زم ینی شرق و غرب برخوردار بود . در همان زمان ک ه به تدر یج نظام
. 62 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 461
.462- 63 . همان مأخذ، صص 461
.2229-2228 ،2187- 64 . پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، صص 2186
. 65 . زرسالاران، ج 1، ص 53
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
18
خودکفای اقتصاد ی عثما نی رو به ضعف م ی نهاد و دیگر پاسخگوی نیازهای برخاسته از
افزایش سر یع جمع یت نبود، یک عامل مهم د یگر نیز بر اقتصاد عثما نی تأ ثیر فراوان نهاد :
گشایش راه در یایی تجارت غرب اروپا با شرق ک ه سبب ک اهش درآمدها ی تجار ی
عثمانی می شد.
اروپا به ق درتی دست یافت که می توانست با ایجاد ش کاف در نظام عثمان ی به
نفع خود بهره گ ی رد. ای ن امر ب یشتر از برقرار ی نوع ی اقتصاد جد ی د تجار ی و
متمرکز در اروپا ی غر بی ناش ی م ی شد. نفوذ اروپا یی ان به قاره آمر یک ا و آفر یقا
ثروت و ام کاناتی را برا ی آنان فراهم آورد که توانستند تجا رت را از راه ها یی به
شرق گسترش دهند که از حقوق گمرکی و مقررات وضع شده از سوی
حکمرانان خاورمیانه معاف بود. 66
در سده هفدهم تجارت در یایی اروپا ییان گسترش فراوان یافت و اهم ی ت راه ها ی
زمینی عثمانی را ب هشدت کاهش داد. ادویه شرق به طور مستقیم با کشتی به اروپا حمل
می شد و تجارت ابر یشم به دلیل وقوع جنگ های متعدد در نواح ی شما لی ای ران رو به
افول بود . به این ترتیب، بخش مهم ی از درآمدها ی دولت عثما نی، که ناش ی از تجارت
زمینی شرق و غرب بود، از دست رفت.
-4 مقابله نظامی و اطلاعاتی غرب با ”تهدید عثمانی“
حکمرانان غرب از زمان تهاجم با یزید ا  ول به اعماق قاره اروپا و ش کست در جنگ
21 ذ یحجه 798 ق./ 25 سپتامبر 1396 م.) تهدیدی به نام ”عثمانی“ را با ) نیکوپولیس 67
. 66 . شاو، همان ماخذ، ج 1، ص 298
67. Nicopolis, Nikopol
نیکوپولیس یا نیکوپول شهر ی است در شمال بلغارستان در حاش یه رود دانوب. جنگ نیکوپولیس به
آ غاز شد. او در سال 1394 علیه بایزید ا  ول ”جهاد (Pope Boniface IX) تحریک پاپ بونیفیس نهم
صلیبی“ اعلام کرد و ز یگیسموند، شاه مجارستان، را مجبور نمود تا رهبر ی جنگ را به دست گی رد.
John ) نیروهای انگلستان، فرانسه، آلمان، ایتالیا و شهسواران پرستار (سن جان) به فرماندهی جان نورز
پسر فیلیپ جسور (دوک بورگوندی)، به ارتش زیگیسموند پیوستند. صلیبی ها در مسیر ،(of Nevers
دانوب حرکت کردند، شهرها و روستاها ی بلغارستان را اشغال و غارت نمودند و وارد اعماق خاک
عثمانی شدند . پیشروی آن ها در نیکوپولیس به ب نبست رسید. سکنه این شهر بیش از دو هفته مقاومت
کردند. بایزید، در رأس قشون ینگی چریک و سواره نظام و متحد ین صرب خود، به نجات شهر
شتافت. نیروهای منظم عثما نی قشون متشتت و بی نظم ص لیبی را به سخ تی شکست دادند. زیگیسموند با
←
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
19
اعماق وجود خود شناختند و از همان زمان تلاش بر ای منحرف کردن این دشمن مقتدر
از حر کت به سوی مر کز و غرب اروپا و تضع یف و از م یان برد ن آن به دغدغه دائم ی
آنان بدل شد . شکست نیکوپولیس حادثه ای است با چنان پیامدهای شگرف که به تع بی ر
لسترنج، 68 شرق شناس انگل یسی، ”سرانجام اروپا را بیدار کرد.“ 69 بعدها، در دوران مراد
د  وم و محمد د  وم (سلطان محمد فاتح )، این تهد ید بار د یگر اوج گرفت . فتح قسطنط ن یه
20 جمادی الا  ول 857 ق./ 29 مه 1453 م.) نقطه عطفی در این فرایند است. )
عنصر ”تهدید عثمانی “ در تار یخ تکوین تمدن جدید غرب از جایگاهی بزرگ
برخوردار است . برای مثال، بخش مهم ی از فنون اطلاعا تی و دس یسه گری ک ه به دوران
جدید انتقال یافت حاصل تجار بی است که از سده پانزدهم میلادی در کوران مقابله با
این پد یده انباشته شد . چرخش سمت و سو ی توسعه طلبی امیرتیمور گورک انی از شرق
70 شورش شیخ بدرالدین - ،(1403- به غرب و جنگ با با یزی د ا  ول و قتل او ( 1400
قاضی یهودی تبار اهل سماون - و همدستان یهودی او در زمان احیای دولت عثمانی
به دست سلطان مح مد ا  ول (چلبی)، 71 اتحاد کانون های دسیسه گر غربی با دو داماد
اشرافیت ساقط شده بیزانس- اوزون حسن آق قویونلو و ای وان سوم مس کوی- عل ی ه
قایق گر یخت. جان نورز اس یر شد و بعداً در از ای پرداخت غرامت سنگ ینی آزاد شد . در ای ن جنگ،
David Nicolle, : هزاران تن از شوالیه های صلیبی به قتل رسیدند. برای آشنا یی بیشتر بنگر ی د به
Nicopolis 1396 : The Last Crusade, 1999
68. Guy Le Strange (1854-1933)
. 69 . زرسالاران، ج 2، ص 79
.79- 70 . همان مأخذ، صص 77
در زمان تهاجم تیمور، قر ه یوسف، شاه شیعی قر هقویونلو، در نام های به بایزید چنین نوشت : <مه یج
نار شر و شور و محرک سلسله فتنه و غرور، تیمور مقهور، دمر هالله و قهره، از توران به ایران گذشته و
هلاکووار دعو ی ایلخانی کرده، زمره اهل اسلام را تا حد فارس مستأصل نموده . کاری که او به عرض
پرده نشینان مؤمنان م ی رساند، حاشا که از مشرکان، الع یاذبالله، به ظهور آ ید و حالا متوجه آذربا یجان
است... این هواخواه با او در مقابله و مقاتله تقص یری نخواهد کرد و سر و جان بذل اسلام یان خواه د
نمود.> (عبدالحسین نوا ئی، اسناد و مکاتبات تا ریخی ایران، تهران: انتشارات علم ی و فرهنگ ی، چاپ
36 ) مکاتبات تیمور و با یزید نشان م ی دهد که در این کشاکش ش یعیان ایران - سوم، 1370 ، صص 35
به جبهه عثما نی تما یل داشتند تا بدان حد که تیمور قشون با یزید را <گبرزاده> م ی خواند و با یزی د در
پاسخ م ی گوید: <سپاه ما را اکثر گبرزاده خوانده، در او ع یبی نیست. جمیع اصحاب و انصار چن ین
( بوده اند. و اولاد نامسلمان باانصاف از نسل مسلمانان بی انصاف بهتر و خوبتر...> (همان مأخذ، ص 102
71 . در پیوست این مقاله ارزیابی خود را از شورش بدرالدین بیان کرده ام.
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
20
عثمانی (نیمه د  وم سده پانزدهم م یلادی)، 72 مهاجرت حدود بیست هزار یهود ی از
شبه جزیره ایبری به عثما نی (اواخر سده پانزدهم و او ای ل سده شانزدهم م یلادی)، 73
پیدایش موج خو نین ش یعه ستیزی و قتل عام ش یعیان آناتو لی و آغاز جنگ ها ی عثما نی
علیه ایران (دهه 1510 م یلادی)، 74 تهاجم سل یم ا  ول به مصر و از م ی ان بردن دولت
ممالیک ( 1517 ) - که راه را بر ای ایجاد امپراتوری دریایی پرتغال در شرق هموار ک رد ، 75
ظهور د یوید روب نی و سولومون مولخو و موج مس یحاگرایی که با هدف ایجاد یک جنگ
صلیبی جد ید علیه عثمانی (دهه 1520 میلادی) برانگیختند، 76 آشوب ها و شور ش ها یی
که درست به هنگام تشد ید تهد ید عثما نی و حر کت آن به سو ی اعماق قاره اروپا در
سرزمین عثما نی رخ م ی داد، 77 نفوذ در دربار و ح رمسر ای عثما نی و دس یسه عل ی ه
78 و ( شاهزادگان و نخبگان شا یسته و اصلا ح طلب و قتل ایشان، مانند مصطف ی ( 1553
80( 79 پسران ارشد سل یمان قانو نی، و وزر ایی همچون ابراهیم پاشا ( 1536 ( بایزید ( 1562
81 که مخالف دس یسه های جنگ افروزانه عل ی ه ای ران بودند، ( و محمد سو کولی ( 1579
ترویج فساد ما لی در م ی ان نخبگان س یاس ی عثما نی از حوا لی نیمه سده شانزدهم
میلادی، 82 استقرار یک ک انون اطلاعا تی مقتدر و به غای ت دس یسه گر در دربار و
حرمسرای عثما نی که با کانون مشابه در انگلستان عصر ا لیزابت ک املاً همبسته بود ، 83
انعقاد پیمان نظام ی انگلستان با عثما نی بر ای تأمین تسل یحات مورد نی از در جنگ عل ی ه
.276 ، 72 . زرسالاران، ج 4، صص 273
73 . هاری اوجالو در کتاب سلاطین عثمانی و اتباع یهودی ایشان (استانبول، 1999 ) شمار یهودیان مهاجر
به عثما نی در دوران با یزید دوم را 150 هزار نفر ذ کر م ی کند. این رقم اغراق آمیز است . در جلد دوم
زرسالاران (ص 65 ) گفتیم که کل مها جران یهودی حدود یکصد هزار نفر بودند و از این م یان حدود
یا بیش از 20 هزار نفر به عثمانی رفتند.
. 74 . زرسالاران، ج 2، ص 85
. 75 . همان مأخذ، ج 1، ص 282
.304- 76 . همان مأخذ، ج 2، صص 300
. 77 . همان مأخذ، ص 304
. 78 . همان مأخذ، ج 4، ص 302
.353- 79 . همان مأخذ، صص 351
.304- 80 . همان مأخذ، صص 303
.313 ،311 ،308- 81 . همان مأخذ، صص 306
. 82 . همان مأخذ، ص 305
.317- 83 . همان مأخذ، صص 315
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
21
( 84 سلطه بر ضرابخانه و ما لیه عثما نی و آغاز سیاست تعدیل ما لی ( 1581 ،( ایران ( 1579
که ارزش پول این کشور را به شدت کاهش داد و نارضا یتی و شور ش ینگی چریک ان
1583 ) و سپاه یان ( 1600 ) را سبب شد ، 85 و سرانجام ظهور شابتا ی زوی و پی دایش )
1676 )، حواد ثی هستند ک ه م ی توان در چارچوب - فرقه دونمه در عثما نی ( 1665
”استراتژی دفع خطر عثما نی“ و تلاش بر ای فروپاش یدن ای ن دولت در سد ه ها ی
پانزدهم، شانزدهم و هفدهم میلادی مورد مطالعه قرار داد.
-5 رشد فساد در ساختار سیاسی
انحطاط ساختار و فرهنگ سیاسی عثمانی ناشی از دو عامل بود:
الف: گسترش فساد در رأس ساختار س یاسی که در ظهور حرمسرا به عنوان یک نهاد
سیاسی مقتدر، رواج خویشاوندسالاری، 86 به عنوان رویه ای تباه کننده در برابر
شایسته سالاری، 87 و سوءاستفاده از مقام و منصب برای انباشت ثروت شخص ی تجل ی
1562 ) رستم پاشا را سرآغاز رواج فساد - یافت. هامر پورگشتال دوران صدارت ( 1543
مالی در دولت عثما نی م ی داند و بر نقش یهودی ان در پی دایش و گسترش آن تأ کی د
می کند. رستم پاشا او لین صدراعظم ی بود که <در دولت عثمانی رسم رشوه و پیش کش
را متداول ساخت و فروختن حکومت ها و منصب ها را معمول نمود.>
88
در ساختار س یاسی عثما نی بر ای تضم ین سلامت نهاد سلطنت تدا بیری وجود داشت
که در د نیای آن عصر بی نظیر و شگفت انگیز است : در بخش مهم ی از تار یخ عثما نی،
بجز شخص سلطان، سا یر اعضا ی خاندان آل عثمان (شاهزادگان ) از مناصب ح ک ومتی
کاملاً بر کنار بودند و رجال کاردان و شا یسته زمام امور کشور را به دست داشتند .
چنا نکه د یدیم، در تر کیب این نخبگان س یاسی اروپا ییان جا یگاه فائقه داشتند . به نوشته
هامر پورگشتال، سلاط ین عثما نی (در بخش مهم ی از تار یخ این کشور) معمولاً یک زن
عقدی را به همسر ی م ی گرفتند و حق داشتن چهار زن عقد ی به اتباع اختصاص داشت
و شامل سلطان نم ی شد. همسر سلطان نه از م یان اعضا ی خاندان های سرشناس و معتبر
. 84 . همان مأخذ، ص 370
. 85 . همان مأخذ، ص 314
86. Nepotism
87. Meritocracy
. 88 . همان مأخذ، ص 305
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
22
عثمانی یا سایر ممالک اسلام ی بل که از م یان کنیزانی برگز یده م ی شد که از طفو لیت بر ای
این کار تر بیت شده بودند . 89 رویه فوق بر این فلسفه مبتنی بود که همسر سلطان وقت
و مادر سلطان بعد نباید خو یشاوندانی داشته باشد که بتوانند از طر یق این پیوند خود را
به قدرت و ثروت رسانند یا به مداخله در امور ح ک ومتی بپردازند . به تع بی ر هامر
پورگشتال، سلطا نی که از این زنان متولد شده باشد، <به واسطه نداشتن اقوام و ارحام و
بستگانی د یگر در سلطنت و پادشاه ی آزاد و خالی از قید خواهد بود.>
90 به هم ین دلی ل
است که مردم عثما نی گاه به تحق یر از سلاط ین خود با عنوان ”کنیززاده“ یاد م ی کردند. 91
عثمان د  وم او لین سلطا نی بود ک ه تصم یم گرفت از م ی ان اتباع عثما نی زن بگ ی رد و
همزمان چهار زن عقد ی داشته باشد . او دختر صدراعظم را به زن ی گر فت و با دختر
مفتی (شیخ الاسلام) نامزدی کرد و سرانجام با شورش مردم مقام و جان خود را از
دست داد . بی اعتنایی به سنن و قواعد همسرگز ینی سلطان از موارد ی بود که شورش و
خلع و قتل عثمان د  وم را سبب شد.
به رغم این تدا بیر، نهاد سلطنت مورو ثی در ذات خود محکوم به فساد و انحطاط
است و تداوم طولانی سلطنت در یک خاندان دارای پیامدهای مخرب اخلاقی و
فرهنگی است . فسادی که از عصر سل یمان از طر یق کنی زان مجهول الهوی ه و مش کوک
چون رو کسلانه (همسر سل یمان و مادر سل یم د  وم ) و نوربانو سلطان یهودی ه (همسر
سلیم د  وم و مادر مراد سوم ) و خواجگا ن بر حرمسرا و دولت عثما نی حا کم شد ،
تأثیرات فرهنگ ی و ح تی ژن تیکی خود را بر جا ی نهاد . نماد ای ن فساد را م ی توان در
89 . ظاهراً این رو یه از زمان س لیمان قانو نی مرسوم شد . همسر س لیم ا  ول (پدر سلیمان)، به نام آسیه خانون،
دختر منگ لی گر ای ا  ول، خان کریمه، بود . البته این سنت، که پورگشتال مورد توجه قرار داده، بدان
معنا نیست که سلاط ین عثما نی تنها به یک زن بسنده م ی کردند. خود س لیمان چهار زن داشت ول ی
روکسلانه (خرم سلطان ) به عنوان همسر اص لی او شناخته م ی شد. از این زمان نام ی از تبا ر و خاندان
بومی همسران سلاط ین نم ی یابیم تا دوران عثمان دوم که دو زن عقد ی گرفت : اولی دختر ش یخ الاسلام
اسعد افندی بود و دومی نوه پرتو پاشای صدراعظم. بنگرید به فهرست زنان سلاطین عثمانی در:
http://www.osmanli700.gen.tr/english/miscel/wife.html
. 90 . پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 1808
91 . سلطان مراد چهارم ش بی با لباس مبدل در حال گردش در شهر استانبول بود که به مرد ی مست به نام
مصطفی بکری برخورد که م ی خواست استانبول را با <کنیززاده> (سلطان) یکجا به بها ی ی ک ش یشه
( شراب خریداری کند. (هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 2058
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
23
شخصیت فاسد و م یگسار سل یم د  وم به روشنی د ید که با س یره سلاط ین سلف، مثلاً مراد
دوم، 92 به کلی تفاوت داشت.
ب: انحطاط و فساد ساختار س یاسی عثما نی از انفجار جمع ی ت و به تبع آن تورم
دیوان سالاری عثما نی و بحران ما لی- اقتصاد ی نیز نشئت م ی گرفت ک ه تأ ثیرات آن از
نیمه د  وم سده شانزدهم م یلادی و مقارن با سلطنت سل یم د  وم رخ نمود . تقارن ای ن
تحول با فساد شخص ی سل یم د  وم و اطرا فیانش پد یده شومی به نام ارتشاء و فساد ادار ی را
در بدنه دیوان سالاری عثمانی گسترش داد. در سده های هفدهم و هیجدهم
رشوه خواری و فساد ما لی و خر ید و فروش مشاغل و مناصب ح ک ومتی رواج فراوان
یافت و این فساد ادار ی به روزن ه ای مهم بر ای نفوذ توطئه گران غر بی در ساختار س یاسی
عثمانی بدل شد.
-6 تحجر دینی و انحطاط اندیشه سیاسی
گسترش و اقتدار طر یقت های دراو یش (اهل تصوف ) از یکسو و ظهور گروه ها ی
خشک اندیش و تحجرگرا در م ی ان فقها از سو ی دیگر تعارض فرهنگ ی بزرگ ی در
عثمانی سده های هفدهم و ه یجدهم میلادی پدید آورد که در انحطاط و انجماد فک ری
عثمانیان مؤثر بود . اندیشه اجتماع ی و س یاس ی در چارچو ب ها ی سن تی- فقه ی ی ا
عرفانی- محبوس ماند، متف کران در برابر پد یده ها و تحولات جد ید محافظه کار و مقاوم
شدند و چنان به برتر ی تزلزل ناپذیر تمدن اسلامی، در معنا ی عثما نی آن، باور کردند
که، به رغم همجواری، تحولات سرنوشت ساز به سود اروپای غربی را درنیافتند.
برجسته ترین نماد این تحجر را در اند یشه و عمل ک رد گروه موسوم به ”پی روان
قاضی زاده“ م ی توان د ید که دوران اقتدار آن مقارن با دهه ها ی 1630 تا 1650 م یلادی
1045 ق ./ - است. بنیانگذار این جمع یت فق یه ی به نام محمد افن د ی قاض  ی زاده ( 990
1635-1582 م.)، معروف به کوچوک قاض ی زاده، بود و پی روان او به ”قاض ی زاده لَر “
(پیروان قاض یزاده) شهرت یافتند. پی روان قاض ی زاده نگرش د ین ی خود را از کتاب
طریقت محم دیه اثر محمد افن د ی بیرگی وی، 93 فق ی ه سرشناس عثما نی، اخذ کردند .
92 . مورخین مراد د  وم، ب نیانگذار فتوحات عثما نی در قاره اروپا، را به عنوان یک ”غازی“ واقع ی توص یف
کرده و شخصیت او را آمیزه ای عجیب از جنگاوری و گوشه نشینی زاهدانه شمرده اند.
1573 م.). ”بیرگیلی“ نیز خوانده م ی شد . عالم - 981 ق./ 1522 - 93 . محمد بن پیر ع لی بیرگیوی ( 928
دینی عثم انی که هنوز نیز در م یان مردم عاد ی تر کیه معروف است . در شهر با لیکیسیر (واقع در شمال
←
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
24
بیرگیوی در عقا ید خود صم یمی و در بیان آن بی پروا بود ول ی در س ده هفدهم ای ن
نظرات به دستاو یزی بر ای گروه ی از فقها ی ر یاکار و قدرت طلب بدل شد . قاض ی زاده
مانند بیرگیوی به منطقه با لیکیسیر تعلق داشت؛ خود بیرگی وی را ندی ده ول ی در نزد
شاگردان او تلمذ کرده بود . او سپس در استانبول مستقر شد و به موعظه پرداخت و
<چون بی قید و بند و ز یبا سخن م ی گفت و راه جذب و جلب عوام را م ی دانست در
اندک مد تی مشهور شد .> به بر کت این شهرت نزد مراد چهارم بار یافت و در سال
1041 ق./ 1631 م. امام مسجد جامع ایاصوفیه گرد ید. بدینسان، قاض یزاده ک ه <فرد ی
بس آزمند بود > به آرزو یش یعنی تقرب به سلطان نائل آمد و توانست بر دربار و
حرمسرا تأثیر فراوان نهد.
قاضی زاده به کارگیری برخ ی از آداب و رسوم و سن نی را که در زمان پی امبر اسلام
(ص) رواج نداشت ”بدعت“ و حرام م ی دانست و صو فیان را بدتر ین بدعت گذاران در
دین اسلام م ی شمرد. او فرمان مراد چهارم را در منع استعمال تنبا کو و قهوه دستاو یز
قرار داد و به تحر یم تنبا کو دست زد . وی همچنین چرخی دن و سماع را خلاف شرع
اعلام کرد و این فتوا را پیروانش با تعصب و سخنگ یری دنبال کردند . بعد از فوت
قاضی زاده پیروان او قدرت فراوان یافتند و کسانی را ک ه ”بدعت “ها ی پس از پی امبر
اسلام (ص) را مجاز م ی دانستند تکفیر م ی کردند. 94 پیروان قاض یزاده نظارت خود را بر
بیشتر مؤسسات و بنگاه های د ینی گستردند، از ای ن طر ی ق به ثروت قابل ملاحظه ای
دست یافتند و توانستند با توز یع سخاوتمندانه رشوه های به دست آمده اساس اقتدار
خود را استوار کنند. آنان با دخالت مستق یم در امور دولت از روند اصلاحات و نوساز ی
جلوگیری م ی کردند. افکار گروه قاض ی زاده لر به دربار نیز راه یافت و نه تنها مل ک ه مادر
غربی آس یای صغ یر) به دنیا آمد. در بالیکیسیر تحصیل کرد و سپس مدتی در استانبول به تحص یل و
تدریس پرداخت . عطاءالله افند ی، همشهر ی و دوستش که معلم س لیم دوم بود، و ی را به عنوان مدرس
مدرسه ای که در شهر بیرگی (واقع در غرب آس یای صغ یر) احداث کرده بود، گمارد . در این شهر در
اثر طاعون درگذشت . بیرگیوی مانند اب ن تیمیه، ب نیانگذار سلف ی گری، هرگونه نوآور ی در اسلام را
”بدعت“ و حرام م ی دانست. نظراتش، مانند حرمت تدر یس قرآن در از ای پول، او را در تعا رض با
برخی از فقها قرار داد . دارای تأ لیفات متعدد است و کتاب وصی تنامه او هنوز نیز به عنوان رساله دینی
The Encyclopaedia of Islam, Leiden: E. J. Brill, vol. I, ) . مورد استفاده مردم در تر کی ه است
(1960, p. 1235
.467- 94 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، صص 459
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
25
و خواجگان و بس یاری از زنان حرم بل که باغبان ها و دربا ن ها را نی ز تحت تأ ثیر قرار
داد. 95
<جسورترین و ر یاکارترین>
96 واع ظی که بعد از قاض یزاده رهبر ی ای ن جماعت را
به دست گرفت، شیخی معروف به استوانی افندی اهل شام بود.
[استوانی] شیخ عر بی بود ک ه در دمشق شخص ی را به قتل رسانده، فراراً به
اسلامبول رفت و داخل بستگان مسجد ا یاز صوف ی شد و در آنجا به درس دادن
اطفال مردم مشغول گرد ی د. چون هم یشه در پا ی ستون سنگ سماق نشسته
تدریس م ی نمود، او را ش یخ استوا نی [استوان های] لقب دادند . جمع کثیری از پاژها
و باغبانان و شربتداران سرا ی، روزها در پای منبر او حاضر شده، مری د و معتقد او
گردیدند. کار ش یخ چنان بالا گرفت ک ه در خاص اود (اطاق خاصه ) منبر ی از
برای او گذاشتند و اذن دادند که در آنجا مشغول وعظ شود . پنج شش نفر از
مشایخ سا یر مساجد خود را به او بسته از بالا ی منابر به سلسله دراو یش و عرفا لعن
کرده دشنام م ی دادند؛ به خصوص از دراو ی ش سلسله مولو ی و خلوت ی ک ه ن ی
م ینواختند و رقص و وجدی داشتند. 97
شیخ استوا نی در او ایل سلطنت محمد چهارم قدرت فراوان داشت تا بدان حد ک ه
بسیاری از انتصابات با نظر او انجام م ی شد. او را ر یاکار و فاسد توص یف ک رده اند ک ه
مناصب را به بالاتر ین پیشنهاددهنده م ی فروخت. 98 پور یتانیسم ش یخ استوا نی و دعاو ی
اصالت گرایانه او سخت ظاهرسازانه و عوامفر یبانه بود و مثلاً احداث مسجد با ب یش از
یک مناره را خلاف سنت پیامبر (ص) و بدعت و حرام م ی دانست . 99 از تر ک احمد،
یکی از رهبران جمع یت پیروان قاض ی زاده، پرس یدند ک ه در زمان رسول اک رم (ص)
چاقچور و شلوار وجود نداشت، آیا استفاده از آن ها بدعت نیست؟ پاسخ داد : بدعت
است، باید از لنگ استفاده کرد. درباره استعمال قاشق پرس یدند. بدعت دانست و بر
خوردن غذا با دست نظر داد . پرس یدند اگر استعمال قاشق حرام باشد، صنف
قاشق سازان و قاش ق فروشان چه کنند؟ پاسخ داد : مسواک و تس بیح درست کنند . حس ین
. 95 . شاو، همان مأخذ، ج 1، ص 357
. 96 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 464
. 97 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، ص 2186
. 98 . شاو، همان مأخذ، ج 1، ص 357
. 99 . همان مأخذ، ص 360
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
26
بیگ مع ن اوغلو، 100 مورخ عثما نی، م ی نویسد: <آن ها به هرگونه بی عفت ی و ب ی اخلاق ی
دست زده ، تنها با تراش یدن و یا کوتاه کردن س بیل شان م ی خواهند نشان دهند که سنت را
رعایت می کنند.>
101
در بررس ی عمل کرد جمع یت پیروان قاض یزاده آن چه از اهم یت بیشتر برخوردار است
پیامد س یاسی عمل کرد ایشان است . آنان زما نی به آشوب گری و آزار مردم به بهانه مبارزه
با بدعت و حفظ اصالت د ین دست زدند که ح کومت عثما نی از بی رون مورد تهد ی د
نظامی قدرت های غربی قرار داشت و از درون دچار بحران بود ؛ 102 سخت گیری های این
گروه عملاً مردم را ب ه ستوه آورده و ایشان را به صفوف شور ش یان جلا لی م ی راند 103 ک ه
طی این سال ها ثبات و نظم را از ولا یات عثمانی سلب ک رده بودند . به عبارت د یگر،
عملکرد این گروه را با ید در جهت گسترش نارضا یتی در م ی ان مردم و ساقط ک ردن
حکومت عثما نی ارز ی ابی ک رد ک ه در حوا لی نیمه سده هفدهم م یلادی در آستانه
فروپاشی قرار داشت.
عملکرد جمع یت پیروان قاض ی زاده را به دو د لیل د یگر نیز م ی توان مش کوک ارز ی ابی
کرد:
اول، پشتوانه سنگ ین ما لی است که ش یخ استوا نی از آن برخوردار بود . به نوشته
مصطفی نع یم، مورخ نامدار عثما نی، 104 بدره های مهروموم شده پول مخف یانه به دست او
100 . حسین بیگ معن اوغلو کوچک ترین پسر ام یر فخرالد ین دوم از طا یفه ب نی معن و رئ یس دروز ی ان
لبنان است که در زمان مر اد چهارم به همراه دو پسرش به قتل رس ید. حسین بی گ معن زاده در دربار
مراد بزرگ شد و در عهد سلطان محمد چهارم مد تی به عنوان سف یر به هند رفت . او به عنوان یکی از
مورخین بزرگ سده هفدهم عثما نی شناخته م ی شود. برای آشنا یی با طا یفه دروز ی و ام ی ر فخرالد ین
دوم معن بنگر ید به : نجلا م . ابوعزالدین، تحقیقی ج دید در تا ریخ، مذهب و جامعه درو زی ان، ترجمه
. احمد نمایی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1372
. 101 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 470
. 102 . همان مأخذ، ص 469
. 103 . شاو، همان مأخذ، ج 1، ص 357
1716 ) مؤلف تاریخ ن عیما. این کتاب از او لین متو نی است که به وسیله ابراه یم - 104 . مصطفی نع یم ( 1655
1864 در شش جلد - متفرقه در استانبول به چاپ رس ید ( 1733 ). چاپ بعد ی این اثر در سال های 1863
(The Encyclopaedia of Islam, 1993, vol. VII, pp. 917- بود. ( 918
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
27
می رسید. ظاهر امر این بود که که متمو لین هوادارش این پول ها را م ی دهند. <این پول ها
را حتی تجار هندوستان نیز نمی توانستند به دست آورند.>
105
دوم، نقش ی است که جمع یت پیروان قاض یزاده عل ی ه بها ئی افند ی، ش یخ الاسلام
عثمانی، ایفا نمودند . علت ظاهری مخالفت این گروه با بها ئی افند ی فتو ای او در باب
عدم حرمت استعمال قهوه و تنبا کو و مخالفتش با حر کت ها ی افراط ی عل ی ه دراو ی ش
بود. پورگشتال می نویسد:
بهائی افند ی [مفتی] را نیز به آن سلسل ه ها[ی اهل تصوف ] نسبت م ی دادند ز ی اد
بدگویی کرده طعن و لعن م ی نمودند. بهائی افند ی مفت ی از وقت ی که استعمال قهوه
و تنباکو را اجازه و فتوا داده بود، متشرعین از او رنجیده بودند. 106
این تحر یکات پیروان قاض ی زاده عل یه بها ئی افند ی با اقدامات مشابه ی از سو ی سِر
توماس بند یش، 107 سفیر انگلستان در بابعا لی، همزمان بود . در سال 1650 بها ئی افند ی
به دلیل برخ ی سوءاستفاد ه های اسپنسر برتون ، 108 کنسول انگلستان در ازم ی ر، با بن دیش
.(224 ، 105 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 479 ( تاریخ نعیما، ج 6، صص 222
.2187- 106 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، صص 2186
107. Sir Thomas Bendysh
1661 ) بود . او دو - سِر توماس بند یش در دوران انقلاب پور یتانی سف یر انگلستان در عثما نی ( 1647
سال پیش از اعدام چارلز ا  ول سف یر شد و تا پایان حکومت کومنولث و اعاده سلطنت و بازگشت
چارلز دوم در این سمت بود. ثبات بند یش به دلیل پیوند او با گردانندگان کمپا نی لوانت بود . خود وی
نیز در فعا لیت های تجار ی درگ یر بود . پسرش کنسول انگ لیس در قاهره بود و در پا یان بدون پرداخت
Alfred C. Wood, A History of the Levant Company, Oxford: ) . دیون خود از مصر گر یخت
باید توجه کرد که در این سال ها، به رغم (Oxford University Press, 1935, pp. 78-79, 250-255
جنگ داخ لی انگلستان، اقتدار کانون های دس یسه گر و ما لی همچنان پابرجا بود . از دهه 1630 آنتو نی و
کارواخال در رأس یهودیان مخف ی انگلستان جا ی داشت . او تاجر ی بزرگ بود و، قاعدتاً از طر ی ق
شبکه تجاری خود در مدیترانه و شرق، یک سازمان اطلاعات خارجی را برای حکومت کومنولث اداره
می کرد. از سال 1643 خانه اسحاق لوپز سواسو، تاجر بزرگ هلند و سف یر پرتغال در لندن، محل
اجتماع سران جامعه یهودیان مخف ی مستقر در انگلستان بود . او همان کس ی است که سرما یه لازم را
،99- برای صعود و یلیام اورانژ به سلطنت انگ لیس فراهم آورد . (بنگرید به: زرسالاران، ج 2، صص 98
(102
108. Spencer Bretton
1657 کنسول انگلستان در ازمیر بود. - اسپنسر برتون در سال های 1649
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
28
درگیر شد . این حادثه در زمان جنگ عثمانی و ونیز است. بهائی افندی به سفیر انگل یس
گفت:
شما با دولت صلح و دوست ی نموده، در باطن خیانت م ینمایید و خبر داری م ک ه
که شما به دولت وند یک [ونیز] با کشتی و آذوقه مدد م ی نمائی د. ایلچ ی جواب
داد که ما به همه ک س کشت ی کرای ه داده، حبوبات م ی فروش یم. شما هم اگر
بخواهید بدون مضایقه کرایه خواهیم داد.
نزاع بالا گرفت و مف تی سف یر انگل یس را زندا نی ک رد. اختلاف بها ئی افند ی با
سِر توماس بند یش به عزل و تبع ید مف تی انجام ید و فرد ی به نام بکتاش آقا ش یخ الاسلام
جدید عثما نی شد که <به جاه و عزت حر ی صتر از مال و دولت بود > و چون در پ ی
حمایت گروه ی از رجال سیاسی عثمانی از دیپلمات های اروپایی به قدرت رس یده بود
او را به هجو ”مفتی ایلچ یها“ می خواندند. 109
دو سال بعد (ژوئن 1652 )، ترخونچی احمد پاشا، صدراعظم اصلاح طلب، به قدرت
رسید و بار د یگر بها ئی ا فندی ش یخ الاسلام عثما نی شد . 110 این بار نیز پیروان قاض ی زاده
آشو بگری را آغاز کردند. این در زمانی است که گروهی از علما اثبات نادرستی عقای د
پیروان قاض ی زاده را ضرور یافته و رساله هایی در نقد منبع اصل ی فکری ایشان، طریقت
محمدیه، نگاشتند. نخست، عبدالاحد نور ی، خل یفه (جانشین) سیواسی افند ی، رد ی های
بر کتاب بیرگیوی نوشت . استوانی و مر یدانش به جای آن که از طر ی ق علم ی به رساله
نوری پاسخ دهند، در صدد تکفیر تمام ی کسانی برآمدند ک ه به نقد کتاب بیرگی وی
می پرداختند. ابتدا به ملا یی فاضل به نام محمد، که چون کرد بود ”قورد محمد “ و ”ک رد
ملا“ خوانده م ی شد، حمله کردند. کرد ملا رساله ای در نقد ط ریقت محم دی ه نگاشته و
نادرستی احاد یث مورد استناد در کتاب بیرگیوی را نشان داده بود . پی روان قاض ی زاده
خواستار قتل کرد ملا شدند و او از ترس مخف ی شد . 111 تهاجم بعد ی عل ی ه یکی از
علمای تاتار استانبول به نام حس ین افند ی کفه ای بود که به ”تاتار امام ی“ شهرت داشت .
او نیز، که شخص ی د قیق و موش کاف بود، اعلام کرده بود که احاد یث مندرج در کتاب
بیرگیوی معتبر نیست. تاتار امام ی نزد بها ئی افند ی رفت و خواستار مناظره با ش یخ
.2191- 109 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، صص 2189
. 110 . همان مأخذ، ص 2227
. 111 . اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 479
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
29
استوانی و سا یر رهبران جمع یت قاض ی زاده شد . هیچ یک حا ضر به مناظره نشدند . آنان
به سلطان ش کایت بردند که <مدعی شدن بر کتاب عقا ید بیرگیوی مثل مدع ی شدن بر
شریعت اسلام است، با ید به بها ئی افند ی ح کم شود تا هر چه کتاب در رد آن نوشته
شده اند همه را مفقود و معدو م الاثر نما ید.> پیروان قاض یزاده از سلطان محمد چهارم
فرمانی دال بر اعتبار کتاب بیرگیوی گرفتند و در صفر 1063 ق./ ژانوی ه 1653 م.، پس
از برگزار ی یک جلسه مشور تی، اعلام کردند که انجام مناظره با حس ین افند ی کفه ای
لازم نیست و کتاب بیرگیوی معتبر است. بهائی افندی اندکی بعد درگذشت. 112
در هم ین زمان، برای نخستین بار در تاریخ عثمانی، یکی از فقها ب هنام احمد افند ی
بیاضی زاده اقدام به سنگسار کردن یک زن شوهردار زا نی ه ک رد. <ای ن حد شرع ی...
[تاکنون] در حق کسی جار ی نشده بود .> داستان سنگسار کردن زن پینه دوز به دستما یه
هجو و طنز بدل شد و مورخین در ذ  م بیاضی زاده مطالبی نوشتند. 113
واپسین آشوب پیروان قاض ی زاده در روزها ی نخس تین صدارت محمد کوپرولو
(سپتامبر 1656 ) رخ داد و بهانه ایشان ”بدعت “هایی مانند استعمال قهوه و تنبا کو بود .
کوپرولو این آشوب را با قاطع یت سر کوب کرد و ش یخ استوا نی و تر ک احمد و سا یر
سران جمعیت قاضی زاده را به قبرس تبعید نمود. 114
جایگاه عوامل اصلی و فرعی در انحطاط عثمانی
در بررس ی علل انحطاط عثما نی با ید نقش عوامل چهارگانه نخس تین (افزایش جمع یت و
عدم تناسب آن با اراض ی ز یرکشت، تأثیر سلطه غر بیان بر قاره اروپا و ظهور اقتصاد
جدید پلانت کاری، گشا یش راه در یایی تجارت غرب با شرق، خرا بک اری و مقابله
نظامی و اطلاعا تی قدرت های اروپا یی معارض عثما نی) را اصل ی دانست و دو عامل
بعدی (رشد فساد در ساختار س یاسی و تحجر اندیشه دین ی و سیاس ی) را فرع ی تلق ی
کرد.
در کتاب زرسالاران بررسی مفصل ی درباره ساختار و فرهنگ س یاسی اروپا ی غرب ی
در طول سده های متماد ی به دست داده و موارد فراوان ی از س یطره فساد بر ساختار
سیاسی غرب را ذکر کرده ام. دوران سلطنت هانوورها در سده هیجدهم نمونه گو ی ایی
.2241 ،2229- 112 . هامر پورگشتال، همان مأخذ، ج 3، صص 2228
.2624-2623 ، 113 . همان مأخذ، ص 2241 ؛ ج 4، صص 2619
. 2303 ؛ اوزون چارشلی، همان مأخذ، ج 3، ص 467 - 114 . همان مأخذ، ج 3، صص 2302
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
30
است. اگر در عثما نی نیمه ا  ول سده هفدهم با سلطا نی هرزه و بدکار چون ابراه یم آشنا
می شویم به یاد داشته باش یم که در انگلستان نیمه د  وم سده ه یجدهم نیز شاه ی بد کار و
هرزه و دائم الخمر چون جرج چهارم سلطنت م ی ک رد. نمونه چن ین فرمانروای انی در
تاریخ اروپا ی غر بی فراوان است؛ و چ نین نیست که در غرب، به رغم شاهان، رجا لی
سالم و فرزانه زمام امور را به دست داشتند . برای مثال، والپول را، که در عصر صدارت
او ب نیان های ما لی تکوین امپراتور ی جها نی بر یتانیا ش کل گرفت، به عنوان دولتمرد ی
بدکردار و ب ه کلی فاسد شناخته می شود. 115 در زم ینه نقش تحجر اند یشه د ینی نی ز با ی د
توجه کرد که این تحجر و تعصب د ینی در اروپا ی سده های هفدهم و ه یجدهم اند ک
نیست.
بنابراین، فساد در ساختار س یاسی و تحجر در اند یشه دینی را نباید به عنوان عوامل ی
تعیین کننده و سرنوشت ساز ارز یابی کرد. بر ای رس یدن به شناخ تی عین ی و به دور از
ذهن گرایی و خ یال پردازی از علل واقع ی تفوق غرب و افول عثما نی، و سایر دول تها ی
غیر غر بی، با ید بر توض یحاتی که درباره نقش عوامل چهارگانه نخستین گفته شد تأ کی د
کنیم و فساد در ساختار س یاسی و تحجر در اندیشه و ایستایی در فرهنگ را بنوبه خود
به عنوان پیامد و معلول عوامل فوق بشناسیم.
پیوست: قاضی بدرالدین سماون، دسیسه گر یا انقلابی؟
پس از تهاجم تیمور گورکانی و قتل بایزید اول، دولت عثمانی دورانی از فروپاشی و
هرج و مرج را طی کرد تا سرانجام به دست سلطان محمد چلبی احیاء شد . در این زمان،
شورشی بزرگ علیه دولت عثمانی آغاز شد که رهبری آن را فردی ب ه نام بدرالدین، پسر
قاضی شهر سماون (واقع در شمال غربی یونان )، به دست داشت . این شورش در سال
819 ق ./ 1416 م . رخ د اد. حسن بیگ روملو می نویسد: <هم در این سال پسر قاض ی
سماون دعو ی سلطنت کرد . سلطان محمد سپاه بس یار به دفع و ی ارسال نمود .>
116 این
شورش به شدت سرکوب شد و بدرالدین در 18 دسامبر 1416 به فتوای مولانا خلیل
کشته شد . ظاهراً بدرالدین و سایر رهبران شورش برای جلب حمایت مرد م شعارهایی
به سود مالکیت اشتراکی سر می دادند. این امر سبب شده که، بدون توجه به سایر ابعاد
.343- 115 . بنگرید به: زرسالاران، ج 3، صص 342
116 . حسن بیگ روملو، احس نالتواریخ، به کوشش عبدالحسین نوا ئی، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب،
. 1349 ، ص 136
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
31
شورش، در دوران اخیر برخی نویسندگان مارکسیست از بدرالدین چهره یک انقلابی
خلقی را به دست دهند . ارنست ورنر، استاد تار یخ سده ها ی م یانه در دانشگاه کارل
مارکس لا یپزیک، بدر الدین را با توماس مونتسر مقا یسه کرد و او را به عنوان رهبر ی ک
قیام خلق ی معرفی نمود . معهذا، شهرت بدرالدین به عنوان رهبر قیام توده های فقیر به طور
عمده ناشی از منظومه ای است که ناظم حکمت، شاعر کمونیست ترکیه، ب ه نام او سرود .
ناظم حکمت از طریق کتاب شرف الدین یالتکایا 117 با بدرالد ین آشنا شد و تحت تأثیر
این کتاب منظومه معروف خود را سرود . منظومه ناظم حکمت در سال 1936 منتشر
شد. در سال 1952 ناظم حکمت در مصاحبه با نشریه اسمنا، چاپ مسکو، گفت:
بدرالدین سازمانده و رهبر بس یار بزرگ یک نهضت خلق ی در ترکیه است که
پانصد سال پ یش زندگ ی کرده است . جالب توجه ا ین که بعد از به پا ی ان آوردن
کار سر ایش منظومه و هنگام بازخوان ی آن متوجه شدم که چهره قهرمانم به گونه
حیرت انگیزی به چهره لن ین شباهت دارد . آری، خطوط چهره قهرمانم را مانند
خطوط چهره لنین محبوب تصویر کرده بودم. 118
بدرالدین یهودی تبار بود . نام پدر وی، اسرائیل، است ؛ نامی که، به نوشته آرتور
کستلر- اندیشمند یهودی، تنها به یهودیان اختصاص دارد . 119 در شورش بدرالدین
یهودیان نقش فعال داشتند . به نوشته شرف الدین یالتکایا، <در بین رو ی آورندگان به ش یخ
و خلفا یش بیش از تر کان، یهودی ها و مس یحیان د یده می شدند.>
120 به جز بدرالدین، که
ظاهراً رهبری معنوی شورش را به دست داشت، طورلاغ کمال و بورکلوجه مصطفی
رهبران اصلی شورش بودند . طورلاغ کمال یهودی بود و در همان زمان به این عنوان
شهرت داشت . روملو می نویسد: قشون اعزام ی سلطان محمد در مغ نیسیا <جهودی کمال
نام را که با جمع ی [از] جهودان مخالفت ک رده بودند به قتل آورد .>
121 بورکلوجه
مصطفی نیز نسبت به مسیحیان همدلی فراوان نشان می داد. نوشته اند : بور کلوجه و
. 117 . شرف الدین یالتکایا، شیخ بدرالدین پسر قاضی سماون، استانبول: مطبعه اوقاف اسلامیه، 1924
.97- 118 . رحیم رئیس نیا، بدرالدین مزدکی دیگر، تهران: آگاه، چاپ ا  ول، 1361 ، صص 95
. 119 . آرتور کستلر، خزران، ترجمه محمدعلی موحد، تهران: خوارزمی، 1361 ، ص 168
. 120 . رئیس نیا، همان مأخذ، ص 58
670 ، 121 . احس نالتواریخ، ج 1، صص 136
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
32
مریدانش <در هر جا که به یک مس یحی برخورد م ی کردند از او چنان استقبال م ی نمودند
که گویی فرستاده ای است از طرف حضرت حق.>
122
بدرالدین فاقد مختصات یک رهبر انقلابی توده های فرودست مردم بود . او پس از
تحصیل در بیت المقدس، که مرکز فعال کابالیست ها و ”صوفیان “ دسیسه گر یهودی
به شمار می رفت، به قاهره رفت و مدتی معلم پسر الظاهر سیف الدین برقوق، سلطان
مملوک مصر، بود . این شاگرد بدرالدین بعدها با نام الناصر ناصرالدین فرج سلطان مصر
شد. در همین دوران است که بدرالدین به جامه اهل تصوف درآمد . او در مسیر
1403 در این - بازگشت به موطن خود از تبریز سردرآورد و در حوالی سا ل های 1402
شهر با امیر تیمور گورکانی ملاقات کرد و از الطاف او برخوردار شد . در این ز مان
تیمور از فتح آناتولی بازمی گشت و معروف است که می خواست بدرالدین را با خود
به آسیای میانه ببرد . این ملاقات مقارن است با مرگ یا قتل بایزید که در اسارت تیمور
بود. به دلیل این ارتباط نزدیک با تیمور است که رئیف یلکنجی در نشریه تاریخ دنیاس ی
1950 ) بدرالدین ر ا <جاسوس تیمور > خوانده است . 123 سپس، بدرالدین در ادرنه )
مستقر شد و به دربار موسی چلبی راه یافت و در حوالی سال 1410 موسی او را در
مقام مفتی و قاضی القضات دولت خود منصوب کرد . موسی پسر بایزید و رقیب
برادرش، محمد، بود . با پیروزی محمد چلبی بر موسی و احیاء دولت عثما نی (ژوئیه
1413 )، بدرالدین خلع و تبعید شد ولی اندکی بعد ( 1416 ) شورش خود را آغاز کرد .
به نوشته استانفورد شاو، بدرالدین از حاکم مسیحی والاشی پول گرفت تا در سراسر
بخش های اروپایی عثمانی آتش شورش را شعله ور کند ؛ 124 و <همه آنانی که پس از
شکست موسی مقام و منزلت خود را از دست داده بودند > در صف حامیان شورش
بدرالدین جای گرفتند . 125 کسلینگ، استاد دانشگاه مو نیخ، می نویسد : <اسناد ی وجود
دارد که نشان م ی دهد پیروان جنبش بدرالد ین در رومل یه ح تی تا دوران سل یمان باشکوه
نیز بوده اند. بعد از مرگ قهرمان شان برخ ی از آنان به جنبش صفو یه، که اکنون از نظر
. 122 . رئیس نیا، همان مأخذ، ص 56
. 123 . همان مأخذ، ص 89
. 124 . شاو، همان ماخذ، ج 1، ص 88
. 125 . همان مأخذ، ص 89
علل انحطاط و فروپاشی عثمانی
33
سیاسی فعال بود، پیوستند و بق ی ه در طریقت ها ی متعدد ، به وی ژه بکتاش یه، جذب
شدند.>
126
126. H. J. Kissling, “Badr al-Din B. Kadi Samawna”, The Encyclopaedia of Islam, vol. I, p.
869.