ردپاي يهوديان در آسياي‌مركزي نويسنده: مطهره حسيني
ازبکستان بیشترین تعداد یهودیان را در خود جای داده و بنا‌بر آمارهای گوناگون، در سال ۱۹۷۹ م. یهودیان تا ۱۰ درصد جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌داد. شمار یهودیان تاشکند پس از کوچ‌های دهه ۱۹۹۰ هزار نفر گزارش شده‌است. یهودیان ازبکستان ۱۷ کنیسه و یک مرکز آموزشی دارند. پیش از جنگ‌های داخلی آغاز دهه ۱۹۹۰، ۲۰ هزار یهودی در تاجیکستان زندگی می‌کردند که ۱۵ هزار نفر از آنها در شهر دوشنبه ساکن بودند. بیشتر آنها از یهودیان بخارایی بودند که به تاجیکستان (دوشنبه) کوچیدند. یهودیان بخارا که هنرمندان برجسته و اندیشمندان نام‌آور دوشنبه بودند، پس از دوران کمونیسم به اسرائیل مهاجرت کردند. برخی از استادان موسیقی سنتی و هنرمندان، و نیز بیشتر کفاشان و آرایشگران تاجیکستان یهودی بودند. پس از آنکه جنگ‌داخلی در کشور در گرفت، قراردادی بین تاجیکستان و اسرائیل به امضا رسید که بر اساس آن پلی‌هوایی بین دوشنبه و تل‌آویو به وجود آمد و بیشتر یهودیان به اسرائیل برده‌شدند. گفته می‌شود که اکنون تقریبا ۵ هزار یهودی در دوشنبه باقي مانده‌اند. به گفته یک تاجیک «یهودیان تاجیکستان مشاغل بالا و دقیق و تخصصی داشتند. طبیبان حاذق، آرایشگران ماهر همه يهود بودند و اینک همه کارها را بازگذاشته‌اند به تاجیکان».
یهودی‌های تاجیکستان زبان عبری نمی‌دانستند و به زبان‌های روسی، تاجیکی و ازبکی با توده‌های مردم و با یکدیگر صحبت و معاشرت می‌کردند. البته آنها با لهجه ویژه‌ای سخن می‌گفتند که یهودی بودن آنها را تشخیص می‌دادند. کلیمیان مقیم تاجیکستان اکثرا در کارهایی که نام آنها مهم نبود اما درآمد نسبتا خوبی داشتند اشتغال ورزیده بودند مثلا در امور آرایشگاهی، سلمانی، تعمیر کفش، پاره دوزی، واکس، رنگ‌زدن پوتین، چکمه و غیره، در دکه‌های کوچکی که آنها کار می‌کردند مالیات ثابتی به دولت می‌دادند. البته در دوایر دولتی به ویژه در اداره آموزش و پرورش و نیز عده‌ای از کلیمی‌ها در پست‌های گوناگون از جمله مدیر، ناظم مدرسه، دبیر، آموزگار استخدام و در رشته هنرپیشگی و آوازه‌خوانی نیز شهرتی به سزا داشتند.
قرقیزستان نزدیک به ۱۰ هزار نفر یهودی داشت. که اکنون حدود ۴۵۰۰ نفر آنها باقی مانده‌اند. در سال ۱۹۹۳ م. نزدیک به ۳۰۰۰ نفر از آنان بر اثر اختلافات میان ازبکستان و قرقیزستان در منطقه اوش و اختلافات جنبشی میان مسلمانان و اعمال محدودیت‌های قانون‌اساسی در قرقیزستان برای بیگانگان این کشور را ترک کردند. یهودیان قرقیزستان نیز به «یهودیان بخارایی» معروف هستند که در دوره خانات خجند از بخارا به این سرزمین کوچیده‌اند و بیشتر آنها در جنوب، که اسلام گراتر از شمال است زندگی می‌کنند. شغل بیشتر آنها کفاشی است. یهودیان اروپایی که نزدیک به ۲۰ هزار نفر بودند در سال ۱۹۲۰ در بحبوحه جنگ‌جهانی دوم به قرقیزستان کوچیدند و اکنون بیشتر به اسرائیل کوچ کرده‌اند. یهودیان قرقیزستان روزنامه‌ای به نام «مادیان» و شبکه تلویزیونی «پیرامید» را با یاری اسرائیل به راه انداخته‌اند. عسگر آقایف، رئیس‌جمهور قرقیزستان در سال ۱۹۹۳ م. به عنوان دومین رئیس‌کشور مسلمان از اسرائیل (پس از از انور سادات) دیدار کرد. سایر روسای‌جمهور آسیای‌مرکزی نیز به اسرائیل رفته‌اند و روابط اقتصادی یا امنیتی با این کشور دارند.
در طول تاریخ، جمعیت‌های یهودی آسیای‌مرکزی مدام در حال تغییر و جابجایی بوده‌اند. از این رو شهرهای گوناگون پذیرای آنان بوده و یا خالی از یهودی‌ها می‌شدند. برای نمونه، منابع جغرافیایی از شهری به نام جهودان یا یهودیه در ناحیه بلخ یاد کرده‌اند. جهودان شهری آبادان و بانعمت بود و در دامنه کوه قرار داشت. فرمانروای گوزگانان (جوزجان) در لشکرگاهی به نام درِ اندره در یک و نیم فرسخی این شهر مستقر بود. این شهر بعدها به میمنه تغییر نام یافت و تا امروز به این نام خوانده می‌شود. همچنین گفته شده‌است که در غرنین ۸۰۰۰، در سمرقند ۳۰ هزار یهودی می‌زیستند. همچنین به گزارش حاجی میرزا عبدالرئوف، بازرگان اهل آسیای‌مرکزی در سده هجدهم م. «در خوقند تاجر و معامله‌گر یهودی از اهل روسیه و اهل خود فرغانه بسیار هستند. اغلب تجارت آن صفحات در دست یهودیان بومی و غیره می‌باشد. بسیاری از دکان داران شهر که مال روسی می‌فروشند، یهودیانند. نفع و ثروت مملکت را اغلب بانک‌ها و کمپانیه‌های روس و یهودیان می‌برند. اهالی بیشتر حکم فعله و مزدور را دارند. و از فن تجارت بی‌خبرند...» ازبکستان ۳۵ هزار
قزاقستان ۱۵ هزار
قرقیزستان ۴۵۰۰
تاجیکستان ۱۸۰۰
ترکمنستان ۱۲۰۰
نويسنده: مطهره حسيني، استادیار پژوهشگاه علوم‌انسانی جهاد دانشگاهی
منابع
- ایرانی، ناصر. ۱۳۷۳. بهار گمشده: یادداشت های سفر تاجیکستان. تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
- پورتاش، فرات. زمستان ۱۳۸۵. "یهودیان بخارایی و سیاست اسرائیل در آسیای مرکزی". ایراس. سال یکم، شماره دوم.
- تقوی، اکبر و مهدی افضلی. ۱۳۷۳. جمهوری های آسیای میانه. تهران، سازمان عقیدتی سیاسی نیروی انتظامی.
- جعفرلی، ابوالفضل. ۱۳۷۷. جستجوی زندگی؛ خاطرات دوران مهاجرت. تهران، سروش.
- حاجی میرزا عبدالرئوف، میرزا سراج الدین. ۱۳۶۹. سفرنامه تحف بخارا. تهران، انتشارات بوعلی.
- حیدری، سید محمد رضا. ۱۳۸۰. شناسنامه فرهنگی جمهوری ازبکستان. تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی.
- راشد، محمدرضا. ۱۳۸۹. سرزمین و مردم قرقیزستان. تهران، امیرکبیر.
- سعیداُف، الغ‌بیگ و جعفر خال‌مومن‌‌اُف. دین و مذهب در ازبکستان. ۱۳۸۵. در: اصل الدین قمرزاده، عباسعلی وفایی و جعفر خال‌مومن‌‌اُف. تصوف و عرفان در ازبکستان. دانشنامه زبان و ادبیات فارسی ازبکستان. تهران، انتشارات بین المللی الهدی.
- عالم‌اف، شاکرجان. ۱۳۸۴. آشنایی با جمهوری ازبکستان. در: عباسعلی وفایی. سیمای فرهنگی ازبکستان. تهران، انتشارات بین المللی الهدی.
- کازرونی، صنم. ۱۳۷۶. آسیای مرکزی، آینده مبهم. تهران، گزینش.
- محمدشریفی دارانی، مرضیه. ۱۳۸۷. مطالعه تطبیقی تاثیر راهبرد امریکا در انقلاب های رنگی اوراسیا (گرجستان، اوکراین، قرقیزستان). پایان نامه کارشناسی ارشد روابط بین الملل. دانشگاه آزاد تهران مرکزی.
- منتظمی، رویا. ۱۳۷۴. تاجیکستان. تهران، وزارت خارجه.
- ناجی، محمد رضا. ۱۳۸۶. فرهنگ و تمدن اسلامی در قلمرو سامانیان. تهران، امیر کبیر.
- یاحقی، محمد جعفر و مهدی سیدی. ۱۳۷۸. از جیحون تا وخش؛ گزارش سفر به ماوراءالنهر. مشهد، مرکز خراسان شناسی.
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی