الف . تاریخچه پیدایش

انسان به عنوان گل سر سبد مخلوقات و موجود اندیشمند، در میان سایر موجودات از ابتدای آفرینش، جهت تأمین بخشی از نیازهای ضروری در حیات خویش، تدبّر در آسمان ها و زمین را راهکاری مناسب برای ایجاد تسهیلات در ادامه زندگی خویش تشخیص داد; بنابراین، آدمی مجموعه هایی از ستاره ها را که به یکدیگر نزدیک بودند و بر روی هم جانوری یا چیزی را که او می شناخت تداعی می کردند، به همان نام ها نامید و بدین سان، صورت های فلکی در فرهنگ نوظهور آدمی جایی برای خود یافتند و واژه هایی همچون خرس بزرگ، خرس کوچک، اژدها، اسب و ... در قلمرو فکری و فرهنگی انسان ها قرار گرفتند. و از آن میان، دوازده صورت که در نوار باریکی از آسمان در دو طرف راهی که خورشید می پیمود، واقع شده و فاصله های زمانی که خورشید در مقابل هر یک از آن ها از صورت های دیگر قرار داشتند، نام برج بر آن ها نهاد و نوار باریک آسمان به عرض نزدیک به 16 درجه را که جایگاه آن ها بود، منطقة البروج خواند و مسیر خورشید را دایرة البروج نامید و بر ستاره هایی که از نظرش برجستگی خاصی یافتند، نام هایی گذاشت. و عاقبت، خورشید، ماه، برج ها و ستاره هایی چند در تقسیم زمان مشکل گشای آدمی شدند و با توجه به شناخت حرکات آن ها بود که زمان تقسیم بندی شد، گاه شماری آغاز گشت و تاریخ پیش رفت. قرآن کریم هم به این موضوع، یعنی نقش خورشید و ماه در نگاه داشتن حساب زمان، اشاره کرده است;2 مانند آیه 189 سوره بقره3 و آیه 96 سوره انعام.4

بر همین اساس، گاه شماری یا تقویم مجموعه قاعده ها و نیز جدول هایی است که برای تقسیم زمان و گروه بندی روزها و واحدهای کوچک تر یا بزرگ تر از روز، به شیوه های مناسب

_______________________________

2. احمد بیرشک، گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله، ص 2.

3. یسئلونک عن الاهلة قل هی مواقیت للناس و الحج.

4. فالق الأصباح و جعل اللیل سکناً و الشمس والقمر حسباناً.

--------------------------------------------------------

و تنظیم کارهای دینی و غیردینی و ثبت رویدادها تنظیم شده است. هرقومی که تمدنی پیشرفته داشته، دارای گاه شماری خاص خود بوده است. از این رو، گاه شماری های آشوری، بابلی، مصری، چینی، ژاپنی، هندی، مسیحی، ایرانی، عرب و اسلامی، یهودی، ترکی، افغانی و مانند آن ها به وجود آمدند. در این باب، از سه نوع گاه شماری قمری، شمسی و شمسی قمری نیز، باید نام برد; لکن گاه شماری قمری کهنسال تر است و این امری طبیعی است، زیرا گردش ماه با تغییرات مشهود و محسوس برای آدمیانی که در دوره کودکی جهان می زیسته اند، چشمگیرتر از تغییرهای خیلی کمتر محسوس خورشید بوده است.5

تناسب گاه شماری ها با فرهنگ ها

در این میان، بدون تردید گاه شماری ها همان گونه که اشاره شد بر پایه نیازهای بشری و برنامه ریزی های لازم برای غلبه بر مشکلات در زندگی بهوجود آمده اند; و به همین سبب، مسائل گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی انسان ها در زمان ها و مکان های مختلف بر چگونگی پیدایش و تنظیم گاه شماری ها تأثیر مستقیم داشته است و به عبارت دیگر، گاه شماری ها در میان ملل مختلف بیشتر بر اساس فرهنگ ها و نیازهای گوناگون جوامع انسانی به وجود آمده اند. گاه شماری دوازده حیوانی ترکان نیز از این امر مستثنا نبود; زندگی اجتماعی، مهاجرت و کوچ نشینی ترکان موجب شد که گاه شماری آنان بیشتر بر اقتصاد کشاورزی سنتی استوار گردد و چون وضعیت معیشتی آنان وابسته به خاک بود، از این رو، تقویمی را مورد استفاده قرار دادند که با آداب و رسوم گله داری و جمع آوری دام ها در چراگاه ها

همخوانی داشته باشد. بنابراین، آنان آغاز این گاه شماری را فصل بهار قرار دادند و نیز به فصل برداشت محصولات کشاورزی بیش از هر چیز دیگر توجه نمودند و سال ها و ماه ها را با نام های ترکی حیوانات نام گذاری کردند.6

گرچه وجه تسمیه این گاه شماری و حیوانات دوازده گانه مذکور در آن، خود می تواند دلایل

_______________________________

5. احمد بیرشک، ص 2 و 3.

6. Nevruz and 12 animal calen dar used by the turks www . ozturk ler. com / data - english / 0001 / 0001 - 16 - 02 . htm .

----------------------------------------------------

متقنی بر منشأ این گاه شماری باشد، لکن نظریات دیگری هم در این باب بیان شده است. در این زمینه، مجتبی مینوی به نقل از کتاب تقویم و تاریخ درا یران قدیم نوشته ذبیح الله بهروز می نویسد: «ایرانیان عمر دنیا را از ابتدای خلقت تا ختم جهان، به دوازده هزاره هزار ساله (چون هزاره غیر هزار ساله بوده است!) و شش دوره 1508 ساله تقسیم کرده بودند (این توضیح لازم است که شش نصف دوازده است) و دوازده حیوان انتخاب کرده بودند که هر سال را به نام یکی از آن ها بنامند; موش، گاو، پلنگ، خرگوش، نهنگ، مار، اسب، گوسفند، بوزینه، مرغ، سگ و خوک (در آن ایام نهنگ و بوزینه در ایران فراوان بود، اما گربه و خر و سایر حیوانات در این سرزمین یافت نمی شد.) این که خواجه نصیر الدین طوسی گفته است که من این دوره دوازده سالی را از تقویم ساخت «اویغور» اقتباس کرده ام، اشتباه است. این ها را اهل چین در قرن پنجم میلادی از ایرانیان اقتباس کرده بودند و از آن ها به ترک ها رسیده بود، ولی در ایران حتی در عصر ذوالقرنین و موقع طوفان هم متداول بوده است.»7 اما باید توجه داشت که مینوی پیش از این موضوع در این باب می نویسد: «هم چنین ولایت خطای و چین و ماچین و سولانقه و جورجه و قراخکای و ولایت اویغور تا سرحد ترکستان و از آن جانب تا سرحد هندوستان همه به کتب علمی اهل خطای عمل می کنند و هر چند لغت و مذاهب ایشان مختلف است; مانند آن که قوم اویغور که زمان و خط ایشان جداست، آن مقدار که از علم نجوم معلوم کرده از کتب اهل خطای عمل می کنند و آنچه دوازده سال ایشان را به دوازده نام حیوان مخصوص گردانیده هم اصطلاح قوم خطای است، لیکن اهل اویغوران از آن دوازده سال همان قدر معلوم کرده اند که دوازده سال می شمارند.8

در عین حال، کامل ترین گزارش پیرامون منشأ و چگونگی پیدایش گاه شماری دوازده حیوانی را، محمود کاشغری، عالم ترکشناس قرن پنجم ه .ق در فرهنگنامه ترکی عربی خویش به نام دیوان لغات الترک که آن را در سال های 466-467 ه . نگاشته، آورده است. او در این باره می نویسد: «... و این چنان است که ترکان نام دوازده صنف از جانوران را گرفتند و نشانه قرار دادند برای دوازده سال، پس حساب زادن ها و تاریخ ها در جنگ ها و غیر آن به

_______________________________

7. مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ، ص 551.

8. همان، ص 339.

-------------------------------------------------------

گردش این دوازده سال است. و اصل آن این بوده است که پادشاهی از پادشاهان ایشان نیازمند شد به دانستن تاریخ جنگی که سال ها پیش رخ داده بود، پس به اشتباه افتادند در سال وقوع جنگ، آن گاه رأی زد و مشورت کرد با قوم خود در آن و گفت: هم چنان که ما در باره این تاریخ به اشتباه افتادیم پس از ما نیز هم چنان در اشتباه خواهند افتاد; پس ما اکنون دوازده سال را به عدد ماه ها و عدد برجهای آسمان نام گذاری می کنیم تا بعد از این با گردش آن حساب دوازده سال نگاه داشته شود و این یادگاری جاودانه باشد. قوم گفتند: هر چه مصلحت بینی بکن. پس بیرون رفت به شکارکردن و فرمان داد که وحوش را ناگزیر سازند که به رود «ایلا» در آیند و آن آبی است بزرگ پس صید آغاز کردند. وحوش به آب رود پناه بردند و دوازده صنف از آن ها از رود گذشتند. آن گاه اطلاق کرد نام هر گذرنده ای از آن ها را بر سالی; اول آن ها «سجغان یلی» یعنی سال موش سپس «اُودیلی» یعنی سال گاو، بعد از آن «بَرْس یلی» یعنی سال یوزپلنگ. و بعد آن «تقشغان یلی» یعنی سال خرگوش. و بعد آن «ناک یلی» یعنی سال تمساح و بعد آن «یلان یلی» یعنی سال مار و بعد از آن «یُندیلی» یعنی سال اسب و بعد آن «قوی یلی» یعنی سال گوسفند و بعد آن «بِجِن یلی» یعنی سال بوزینه (میمون) و بعد از آن سال مرغ و آن «تقاغویلی» است و بعد از آن «اِستایلی» یعنی سال سگ و بعد از آن سال خوک است که نامیده می شود «تُنْکُنریلی» و چون به خوک رسید بازگشت می کند شماره از سجغان که موش باشد. این فعل طولانی و چندان فایده ندارد.»9

ب . فلسفه عناوین سال ها و ماه ها در گاه شماری دوازده حیوانی

کاشغری پیرامون حکمت هر یک از اسامی سال های دوازده حیوانی ترکان می نویسد: «ترکان گمان می برند که در هر یک از این سال ها حکمتی است و بدان فال می زنند. پس گویند: «اُودیلی» یعنی سال گاو، در آن جنگ ها افتد، زیرا که گاو سُرو زن و شاخ زن است و چون داخل سال مرغ شود، در آن سال، طعام فراوان گردد، اما میان مردمان تشویش و نگرانی افتد، زیرا که غذای مرغ دانه است و او پیوسته چیزهای خرده و ریز را زیر و رو می کند و چون سال

_______________________________

9. محمود کاشغری، دیوان لغات الترک،ج1، ص288 - 290، دایرة المعارف آذربایجان شوروی،ج6،ص 395.

--------------------------------------------------------

تمساح در آید باران ها و فراوانی باشد، چه جایگاه نهنگ و تمساح در آب است و چون به سال خوک در آید در آن سال، سرما و برف و فتنه و آشوب بسیار شود و به همین گونه گمان می برند برای هر سال چیزی را.»10

وی درباره عناوین ماه ها، هفته ها و روزها در نزد ترکان می افزاید: «ترکان را نام روزهای هفته نیست، زیرا که هفته با اسلام شناخته شده است. هم چنین نام عربی ماه در شهرها به کار می رود. چادرنشینان و مردم جاهل از کفار، ماه ها را بر مبنای چهار فصل نام گذاری می کنند. و برای هر سه ماه از آن ها اسمی است که با آن در می یابند و تشخیص می دهند حساب گذشت سال را، چنان که در آغاز بهار بعد از نیروز (نوروز) «اُغلاق آی» یعنی ماه بزغاله و پس از آن «اُلُغ اُغلاق آی» یعنی ماه بزغاله بزرگ، زیرا که بزرگ می شود در ماه دوم. پس بعد از آن «اُلُغ آی» یعنی ماه بزرگ، زیرا که می باشد ناف تابستان، پس بسیار می شود شیر و آشکار می گردد هر نعمتی که در چارپایان و در زمین است و هم چنین است غیر این ها از فصل ها.»11

ج . تأثیر گاه شماری دوازده حیوانی برگاه شماری ایرانی

گاه شماری دوازده حیوانی با سلطه مغولان، به ایران راه یافت، به گونه ای که قسمت اعظم زیج ایلخانی که در رصدخانه ایلخانی به سال 658ق . به حمایت هلاکوخان مغول و به سرپرستی خواجه نصیرالدین طوسی تأسیس گردید به شرح جزئیات گاه شماری دوازده حیوانی اختصاص یافته است. در این میان، خواجه نصیرالدین طوسی که نخستین منّجم ایرانی است، در اولین فصل زیج خود می نویسد: «تاریخی که پادشاهان ما [= ایلخانان] به کار می برند تاریخ قتا(ختا) و ترکان است...»; و لکن به نوشته وی گاه شماری چینی اویغوری در زمان هلاکوخان در میان ایرانیان رواج نداشته است. او مشخصات این گاه شماری را از یک دانشمند و منجّم چینی به نام فومنجی کسب کرده است. نیز باید گفت که شرح های گاه شماری چینی اویغوری که در منابع اسلامی پس از تألیف زیج ایلخانی نوشته شده، ظاهراً از زیج ایلخانی اقتباس شده است. به طوری که کندی هفت زیج را که در فاصله بین تألیف زیج ایلخانی تا تألیف زیج

_______________________________

10. کاشغری، ص 290.

11. همان، ص 290-291.

-------------------------------------------------

الغ بیگ نوشته شده و در آن ها درباره این گاه شماری بحث شده اسم برده است که از جمله آن ها زیج محی الدین مغربی به سال 675ه . و زیج خاقانی تألیف غیاث الدین کاشی، از کارکنان رصد خانه سمرقند، در زمان الغ بیگ است.»12

برای تعیین میزان تأثیرگذاری گاه شماری دوازده حیوانی اویغوری بر گاه شماری های ایران لازم است نگاهی گذرا بر گاه شماری هایی که در ایران دوره مغول و پس از آن رایج بوده است، بیفکیم.

پس از فتح ایران توسط مسلمانان، گاه شماری هجری قمری به تدریج رواج عام یافت و در دوران تسلّط مغولان بر ایران در اوج رواج خود بود. ولی جنبه تقدس گاه شماری هجری قمری به سبب آن که مبدأ آن نخستین روز سال هجرت حضرت محمد(صلی الله علیه وآله) از مکه به مدینه است و برگزاری مراسم مذهبی مسلمانان جهان با گاه شماری مذکور از یک سو و عقیده منجّمان مسلمان که هرگونه تغییری را در جزئیات گاه شماری مذکور، خلاف دستور صریح قرآن مجید تلقّی می کردند، از سوی دیگر، مانع بزرگی برای رواج گاه شماری دوازده حیوانی بوده است. از این رو، در دوره صفویان (907-1148ه .ق) هنگامی که حکومت برای رواج گاه شماری شمسی قمری دوازده حیوانی پا فشاری می کرد، مردم به سختی مقاومت کردند. با این همه، دکتر بازن عقیده دارد که مسلمانان به علت عدم آشنایی با دانش نجومی که گاه شماری دوازده حیوانی بر آن استوار است تصور می کردند که گاه شماری مذکور ردپایی از دوران حیوان پرستی ترکان است.13

گاه شماری دوازده حیوانی از ترکیب بعضی از اصول گاه شماری های جلالی هجری قمری و دوازده حیوانی چینی اویغوری شکل گرفته است. این گاه شماری در طول هفت قرنی که در ایران رواج داشت، یعنی از حمله مغول در سال 617ه . تا سال 1304ه . ش، همواره به یک صورت نبوده و تغییراتی در آن صورت گرفته است و به همین دلیل کلمه ایرانی را نیز به همراه دارد. مبدأ گاه شماری مذکور مطابق با روز پنجشنبه 15 ژوئیه سال 622 مسیحی و نخستین روز سال قمری است که حضرت پیامبر(صلی الله علیه وآله) از مکه به مدینه هجرت فرموده است و مستقیماً از گاه شماری هجری قمری اقتباس شده است; بروج دوازده گانه شمسی به عنوان

_______________________________

12. دکتر رضا عبداللهی، تاریخ تاریخ در ایران، ص 322-325.

13. همان، ص 327.

-------------------------------------------

ماه های گاه شماری دوازده حیوانی ایرانی از گاه شماری جلالی اقتباس شده و تنها برای تعیین تاریخ پرداخت مالیات ها به کار برده می شده است. در دوران صفویه که گاه شماری دوازده حیوانی با ماه های قمری رواج عمومی داشت، ماه های شمسی را نیز در تقویم های سالیانه ثبت می کردند.14

چنان که اشاره شد، این گاه شماری گرچه در زمان صفویان رنگ رسمی و دولتی به خود گرفت، ولی از ربع دوم سده سیزدهم هجری که گاه شماری خورشیدی در جامعه ایرانی پا گرفت، باز سال های دوازده حیوانی اویغوری دوشادوش تاریخ هجری گام برمی داشت و معمولا به هر سال هجری یک نام دوازده حیوانی هم اضافه می شد و گاهی هم حذف می گردید; تا این که در قانونی که در سال 1304ه .ش برای تنظیم تقویم به تصویب رسید، به کار بردن سال های دوازده حیوانی متوقف گردید، لکن با این حال، هنوز هم گشتن سال به روی مثلا سگ و خوک در میان مردم مطرح است.15

د . اسامی سال ها در گاه شماری دوازده حیوانی وانطباق آن با سال های دیگر

در گاه شماری دوازده حیوانی، چنان که از وجه تسمیه آن پیداست، برای نام گذاری سال ها از اسامی دوازده حیوان استفاده می شود; که ابونصر بدر الدین فراهی سنجری (سگزی)، آن ها را در کتاب خود به نام نصاب الصبیان به نظم کشیده است. وی که گویا نخستین کسی از دانشمندان عربی دان ایرانی است که لغت عرب را برای سهولت تعلیم آن به کودکان پارسی، به شعر پارسی در آورده است و بنا به نوشته کاتب چلبی (م 1067ه .) در زمان حمله مغول به ایران و تا سال 640ه . در ایران می زیسته است،16 با عنوان «اسامی سال های ترکیه»، نام سال ها را در گاه شماری دوازده حیوانی بدین صورت بیان می کند:

بحر هَزَج اَخر ب ایا فخر تبار *** این وزن آمد بخوان چو درّ شهوار

مفعولُ مفاعِلُن فعولُن فَعَلُن *** هر صبح چو بلبلان همی کن تکرار

_______________________________

14. همان، ص 331-333.

15. بیرشک، ص 201.

16. ابونصر فراهی، نصاب الصبیان، به اهتمام دکتر محمدجواد مشکور، ص الف، د، و.

---------------------------------------------

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار *** زین چار چو بگذری نهنگ آیدو مار

آن گاه به اسب و گوسفند است حساب *** حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار

فراهی هم چنین در جای دیگر از اثر یاد شده خود صورت ترکی این اسامی را که در گاه شماری دوازده حیوانی بدان شکل نمود پیدا می کنند، آورده است:

سیچقان و اود و پارس و توشقان ولوی پس *** ئیلان و یونت و قوی است نام های سال

پیچی و سپس تخاقوی و ایت است بعد از آن *** تنگوز دان تو ای پسر صاحب کمال17

باید گفت که با توجه به کاربرد گاه شماری دوازده حیوانی در برخی از مقاطع تاریخی در میان ساکنان مناطقی از چین، ترکستان شرقی و نیز ایران، اسامی سال ها در این گاه شماری تحت تأثیر زبان، فرهنگ و سایر مسائل اجتماعی و اقتصادی ملل مختلف قرار گرفته ونام های مخصوص سال ها، و به تبع آن، گاه شماری ها هم با وجود مشترکات فراوان و نبود تفاوت های اساسی بین آن ها در نزد اقوام ساکن در مناطق مختلف جغرافیایی، عناوین متفاوتی همچون چینی، اویغوری، مغولی و خطایی به خود گرفته اند. به کار بردن عنوان روباه به جای پلنگ، سوسمار یا مارمولک به جای اژدها، جوجه به جای مرغ، درنا به جای سگ، بز یا بزغاله به جای خوک هم در بین بعضی از قبایل به چشم می خورد.18

در تقویم های نجومی ایرانی، سال های شمسی به نام یکی از حیوان های دوازده گانه نامیده می شود. برای تعیین نام هر سالی، باید ابتدا عدد 6 را به عدد سال مفروض اضافه و حاصل جمع را به عدد 12 تقسیم کرد; باقی مانده تقسیم مذکور نماینده نام سال بر اساس ترتیب اسامی سال ها در جدول شماره 1 خواهد بود. به عنوان مثال، اگر بخواهیم سال 1384ه . را برگاه شماری دوازده حیوانی منطبق سازیم و بدانیم سالی که در آستانه آن قرار داریم مطابق با کدام سال دوازده حیوانی خواهد بود، ابتدا عدد 6 را بر عدد 1384 اضافه و

_______________________________

17. همان، ص 58 و 77.

18 . دکتر رضا عبداللهی، ص 337 و 351; کاشغری، ج 1، ص 289-290; رشید الدین فضل الله، جامع التواریخ، ج 1، ص420-428; میرزا مهدی استرآبادی، سنگلاخ، ص 40، 58، 67، 74، 94، 123، 179، 219، 220، 242، 269; جدول پیوستی شماره 1;

the tra ditional khakas calendar . http: // home arcor. de / marcmarti / khaks / xakcalen.htm.

-----------------------------------------

حاصل جمع آن، یعنی عدد 1390 را بر عدد 12 تقسیم خواهیم کرد و باقیمانده آن یعنی عدد 10 پس از انطباق بر ردیف های سمت راست جدول شماره 1، سال مرغ به دست خواهد آمد. هم چنین برای انطباق سال های میلادی و هجری قمری برسال های دوازده حیوانی تقریباً مراحل یاد شده با تغییراتی طی خواهد شد. به گونه ای که در انطباق سال های میلادی برگاه شماری دوازده حیوانی باید توجه داشت که اولا تقسیم اعداد مفروض سال بر عدد 12 بدون اضافه شدن عدد 6 بر عدد مفروض سال میلادی صورت خواهد گرفت و ثانیاً باقی مانده تقسیم سال مفروض میلادی بر 12، می بایست بر ردیف های سمت چپ جدول که با اعداد لاتین مشخص شده است، منطبق گردد. هم چنین در انطباق سال های هجری قمری بر سال های دوازده حیوانی اولا، باید سال مفروض را ابتدا به سال گاه شماری مسیحی، که آغاز و پایان آن تقریباً مقارن آغاز و پایان سال های گاه شماری دوازده حیوانی چینی اویغوری است، تبدیل کنیم، سپس عدد سه را از سال مسیحی کسر و حاصل آن را به عدد دوازده تقسیم کنیم. باقی مانده این تقسیم پس از انطباق بر ردیف های سمت راست جدول نماینده نام سال در دوره دوازده حیوانی خواهد بود. ثانیاً، ماه های آغاز و پایان سال های قمری را در انطباق نباید از نظر دور داشت; و به همین دلیل است که در برخی از آثار تاریخی در بیان معادل سال های دوازده حیوانی، ماه های آغاز و پایان سال های هجری قمری نیز ذکر شده است. ثالثاً، از آن رو که تقریباً هر سی و سه سال شمسی قمری و چینی اویغوری برابر با سی و چهار سال قمری است، یک سال قمری بدون نام باقی می ماند و به همین دلیل، در هر دوره سی و سه یا سی و چهار ساله شمسی قمری و چینی اویغوری یک سال قمری در نام گذاری حذف می شود. زیرا سال های دوازده حیوانی ایرانی در روز نوروز جلالی آغاز می شود و در روز قبل از نوروز سال بعد پایان می یابد و هر سال به ترتیب به نام یکی از حیوانات دوازده گانه نامیده می شود. و از آن جا که این سال ها را از مبدأ هجرت می شمارند، برای یکسان سازی سال های قمری و سال های شمسی در مواردی که اقتضا می کند یک سال قمری را حذف می کنند. چنان که اسکندر منشی پیرامون حوادث سال 1018 هجری قمری می نویسد:

[به تصویر صفحه مراجعه شود]

«وقایع ایت ئیل مطابق ثمان عشر و الف و بعضی ها موافق تسع عشر و الف که مبدأ سال بیست و چهارم اقدس همایونی است.» این عنوان برای وقایع سال 1018 هجری قمری است که بنا به روایت وی، سال مذکور در روز یکشنبه 25 ذی الحجه سال 1018 هجری قمری آغاز شده است.19

برهمین اساس، در صورت انطباق سال های 2005 میلادی و 1426 هجری قمری بر سال های دوازده حیوانی و طی مراحل یاد شده، به ترتیب باقی مانده ها 1 و 10 و آن ها هم پس از انطباق بر جدول شماره 1 در هر دو صورت، نتیجه سال مرغ خواهد شد; یعنی مطابق با سال 1384 هجری شمسی و سالی که در آن هستیم. در این بخش باید تأکید نمود که دادن عنوان «خروس» به سال یاد شده، طبق منابع تاریخی و نجومی، فاقد هرگونه مبنای تاریخی و نجومی خواهدبود.20

گویند در سال مرغ چنان که پیش از این اشاره شد طعام فراوان گردد، ولکن میان مردمان تشویش و نگرانی افتد; نیز در این سال بین مردم و سیاستمداران از نظر مصالح سازش شود، زمستان زود شروع گردد و امکان دارد در بعضی از نقاط زلزله حادث شود، متولدین ثلث اول سال خوش منظر و بخشنده و متولدین ثلث سوّم ملایم و خوش عقیده و با ایمان باشند. اما احکام و امور یادشده مانند فراوانی طعام، تشویش و نگرانی و ... هیچ دلیل شرعی و برهانی ندارد; یعنی علت تامه و صد در صد نمی باشند، بلکه طبق مبانی فقها و اصولین اسلام تنها در حدّ اقتضا و امکان می باشند.

ه . کار برد گاه شماری دوازده حیوانی در آثار تاریخی

گرچه ظاهراً پیرامون تاریخ دقیق پیدایش گاه شماری دوازده حیوانی در آثار گذشتگان به طور دقیق اشاره ای نشده است، لکن در برخی از منابع تاریخی از کاربرد این تقویم دست کم در دوره غزنویان (366-582ه .) گزارش داده شده است، به گونه ای که جمال الدین ابن ا لمهنا در کتاب

_______________________________

19. ر.ک: دکتر رضا عبداللهی، ص 334-337 و 351 و رشید الدین فضل الله، ج 1، ص 420.

20. کاشغری، ج 1، ص 290; تقویم نجومی سال 1384، ص 3.

-----------------------------------------------------------------------------

خود که درباره زبان های فارسی، مغولی و ترکی در قرن 14م/8ه . تألیف شده است آنچه را که به دوره بندی «دوازده جانوری» مربوط می شود، به اثر حکیم شرف الدین مروزی (پزشک)، یعنی کتاب طبایع الحیوان ارجاع می دهد. در این اثر، گزارشی وجود دارد که از دریافت یک نامه بهوسیله محمود غزنوی در سال 418ه . از سوی فرمانروای چین و ترک ها که تاریخ پنجمین ماه سال «موش» را داشته، حکایت می کند. نیز نام های دیگر سال ها همچون بارس (پلنگ) که در عین حال بانام کاپلان (سال ببر) و سلان یعنی ارسلان (سال شیر) مشخص شده است، به کار رفته است.21

همان گونه ای که قبلا اشاره شد، وجود اطلاعات ارزشمند و نسبتاً وسیع پیرامون سال های دوازده حیوانی در دیوان لغات الترک کاشغری می تواند تا حدی جایگاه این گاه شماری را در دوران حیات محمود کاشغری مشخص سازد. در عین حال، خود صاحب دیوان لغات الترک در برخی از جاها در ذکر حوادث، از سال های دوازده حیوانی بهره برده است. چنان که درباره سال تألیف کتاب خویش گوید: «و السَنةُ الّتی کَتَبنا هذا الکتابَ کانَ فی مُحرّم سنّةِ ست و ستّینَ و اربَعِ مائة کانت دَخَلَتْ سنَهُ الحَیَّةِ و هیَ «یلان یلی»...»; سالی که من این کتاب را به رشته تحریر در آوردم محرم سال 466 بود; سالی که در آن، سال مار که همان «یلان یلی» است، وارد شد. از این رو، این امر خود می تواند دلیلی بر وجود استفاده از گاه شماری دوازده حیوانی در قرن پنجم هجری قمری در کاشغر و نواحی اطراف آن و حتی در بغداد، مرکز خلافت عباسی که کاشغری اثر خود را در آن جا تألیف کرده است باشد.22

برپایه برخی گزارش های تاریخی، با آغاز فعالیت های سیاسی و نظامی مغولان، روند به کارگیری تقویم دوازده حیوانی افزایش یافت و به اوج خود رسید. در این دوران گاه شماری دوازده حیوانی احتمالا برای نخستین بار در تاریخ سرّی مغولان مورد استفاده قرار گرفته است. این اثر با عنوان اصلی مغولی «منگغول اون نی او چا توبچی ان» و نیز با عنوان چینی «یوان چائو پی شه» متعلق به سال 1240 میلادی واز منابع دست اول و اساسی در مطالعات

_______________________________

21. بارتولد، و، تاریخ ترک های آسیای میانه، ترجمه دکتر غفار حسینی، ص 105.

22. کاشغری، ج 1، ص 290.

-------------------------------------------

مغول شناسی بوده و مرجع مورّخان معتبر عهد مغولان از جمله عطاملک جوینی و رشید الدین فضل الله قرار گرفته است. ایشان در گزارش های خود آورده اند که چنگیزخان در چندین جا از سال های دوازده حیوانی استفاده کرده است; چنانکه نویسنده تاریخ سرّی مغولان پیرامون حوادث آغاز قرن سیزدهم میلادی می نویسد: «... سپس در سال مرغ (1201م) قاداگین ها و سلجیئوت ها متحد شدند.» و نیز گوید: «آن زمستان (1202م) را قشلاق کرد. در بهار سال سگ، چنگیز خان برای جنگ باتاتارها، دستجات خود را در دالان نامورگاس منظم ساخت.»23

همان گونه که پیش از این گذشت، گاه شماری دوازده حیوانی دست کم از زمان ورود مغولان به ایران در کنار سال نامه های یزدگردی، مجوسی (فارسیه)، خراجی، جلالی و هجری شمسی در ایران متداول بوده است. رشید الدین فضل الله(م 718ه .)، مورّخ شهیر دوره مغولان در اثر معروف ومهم خود در تاریخ مغولان به نام جامع التواریخ، در ذکر سال های حوادث تاریخی در کند سال های هجری قمری سال های دوازده حیوانی هم بهره برده است;او در بحث از چنگیزخان می نویسد: «از وقت ولادت او (چنگیزخان) از ابتدای قاقائیل که سال خوک است، موافق شهور سنه تسع و اربعین و خمسمائة هجری که در ماه ذی القعده واقع شده تا قاقائیل دیگر که هم سال خوک است مطابق شهور سنة اثنتین و ستین و خمسمائة که در ماه ربیع الاخر واقع شده و در این مدت پدر او یسوکای بهادر در قید حیات بوده...»24هم چنین برخی از نویسندگان برای نوروز غازانی که ظاهراً در گاه شماری غازانی به همت خود رشیدالدین تأسیس شده، تاریخی را با نام ترکی ماه ذکر کرده اند.25

همان گونه که اشاره شد، در دوره ایلخانیان (654-754ه .) بخش اعظم و مهمی از فعالیت های زیج ایلخانی در زمان هلاکوخان صرف شرح جزئیات گاه شماری دوازده حیوانی گردید و در فصل نخست از زیج مذکور به استفاده پادشاهان ایلخانی از تاریخ قنا و ترکان اشاره شده است.26

_______________________________

23. پل پلیو، تاریخ سرّی مغولان، ترجمه دکتر شیرین بیانی، ص 90.

24. رشید الدین فضل الله، ج 1، ص 231.

25. دکتر رضا عبداللهی، ص 330.

26. همان، ص322 و 323.

--------------------------------------------

صاحب آثار الوزراء، در نیمه دوم قرن نهم ه . پیرامون حوادث سال 875ه . می نویسد: «و در توشقان ئیل سنه خمس و سبعین و ثمانمائة حضرت اعلی آل آصف ثانی (خواجه نظام الملک) را از دارالسلطنه هرات طلب فرموده و مهم تحقیق دفاتر ممالک محروسه بدو تفویض نمود و در تاریخ هشتم جمادی الثانیه سنه خمس و سبعین و ثمانمائة فرمان جهانمطاع اشرف نفاذ یافت که نویسندگان که در درگاه عالم پناه [بودند از] هرات متوجه اردوی همایون گشته ملازم وزیر روزگار باشند...»27

چنان که پیش از این گذشت، این گاه شماری در دوره صفویه (907-1148ه .) در ایران رنگ رسمی به خود گرفت و در بیشتر آثار تألیف شده در این دوره، در کنار سال های هجری قمری از سال های دوازده حیوانی استفاده شد که از میان این گونه آثار، کتاب عبدی بیگ (م 988ه .) به نام تکملة الاخبار را می توان نام برد. وی پیرامون حمله سلطان سلیم عثمانی به آذربایجان می نویسد: «و در ایت ئیل سنه عشرین و تسع مائة، سلطان سلیم بن سلطان با یزید عثمانی، پادشاه روم، بعد از دفع پدرش و استقرار در ملک، هوای آذربایجان کرد و به حدود آذربایجان آمد...».28 نیز در پیش گفتار این اثر از کتاب «جهان آرای» قاضی احمد غفاری کاشانی هم نقل شده است که: «ثمان و ستین و تسع مائة، 968، نوروز تخاقوی ئیل، سه شنبه بیست و چهارم جمادی الثانی و هم در این سال قشلاق و ییلاق در قزوین واقع شد... .»29

در این عصر اسکندر بیک ترکمان، منشی و دبیر شاه عباس کبیر صفوی هم در کتاب معروف خود به نام تاریخ عالم آرای عباسی که تألیف آن از سال 1025ه . شروع شد و تا مرگ شاه عباس به سال 1037ه . حوادث دوران پادشاهی سلاطین صفوی را شامل می شود، به طور وسیع از سال های دوازده حیوانی بهره برده است. وی از این گاه شماری در بخش نخست یعنی حوادث پیش از به سلطنت رسیدن شاه عباس کبیر به صورت پراکنده، ولی وقایع دوره پادشاهی شاه عباس کبیر را بر اساس چندمین سال پادشاهی شاه عباس، همراه با ذکر

_______________________________

27. سیف الدین حاجی بن نظام عقیلی، آثار الوزراء، ص 354.

28. عبدی بیگ، تکملة الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوائی، ص 54.

29. همان، ص 26.

-------------------------------------------

سال هجری قمری و نیز سال دوازه حیوانی مورد بحث قرار داده است، به گونه ای که اسکندربیک با عنوان «ذکر قضایا که در اوایل سال لوی ئیل مطابق سنة ثمان و ثمانین و تسعمائة» به گزارش برخی از حوادث دوره شاه سلطان محمد صفوی پرداخته و وقایع دوره پادشاهی شاه عباس کبیر با عنوان «تنگوزئیل» یعنی سال خوک در گاه شماری دوازده حیوانی که مطابق با سال 996 هجری قمری است آغاز کرده و با ذکر وقایع «سیچقان ئیل یعنی سال موش برابر با سال 997ه . که سال دوم جلوس پادشاه است، ادامه می دهد و این روند یعنی پرداختن سال به سال به حوادث با قید سال دوازده حیوانی در کنار سال هجری قمری در ابتدای هر فصل، تا پایان کتاب حفظ می شود.30

هم چنین در بخشی از تاریخ سلطانی نوشته سیدحسن استرآبادی که به سال 1115 ه . به نام شاه سلطان حسین (1106-1135ه ) تدوین یافته است، عناوین سال های حوادث دوران پادشاهان صفوی با گاه شماری دوازده حیوانی آغاز می شود، چنان که مؤلف درباره شاه اسماعیل صفوی می نویسد: «یونت ئیل، نهصد و شش، سال اول جلوس» و یا «قوی ئیل، نهصد و هفت، سال دوم جلوس.»31

باید افزود که در بسیاری از کتاب های فارسی که بعد از دوره مغول تألیف شده است سال های هجری قمری به همان نام حیوان هایی که سال های چینی اویغوری همزمان با آن ها نامیده می شده، نام گذاری شده است. برای مثال، تاریخ هایی که در ظفرنامه، تاریخ گیلان، احسن التواریخ و عباسنامه و تعدادی از نامه ها و عهدنامه های بازمانده ثبت شده است، از این دسته هستند.32

جالب این است که برخی اسناد تاریخی از کاربرد گاه شماری دوازده حیوانی حتی در قرن دوازدهم هجری قمری آن هم در اسناد رسمی، همچون وقف نامه ها در سایر نقاط جهان غیر از ایران خبر می دهند. به گونه ای که در مزار محمود کاشغری در 45 کیلومتری روستای اوپال از توابع کاشغر در ترکستان چین در وقفیّه ای به ترکی اویغوری آمده است: «در تاریخ 1252 سال گاو روز 14 از ماه مبارک رجب المرجب، قاضی دارالقضا، ولایت کاشغر این جانب ملاصادق

_______________________________

30. اسکندربیک ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، ج 1، ص 258، 381، 386، 506.

31. سیدحسن بن مرتضی استرآبادی، تاریخ سلطانی، (از شیخ صفی تا شاه صفی)، ص 26.

32. دکتر رضا عبداللهی، ص 336.

-------------------------------------------

اعلم فرزند شاه اعلا آخوند در سن 114 سالگی و در عین تندرستی، با اشتیاق و ادب با قلم اجتهاد یک مجلد کتاب شامل بر شش دفتر مثنوی در علم و عرفان معنوی زینت بخش اوراق صحایف کردم که قیمت و بها نمی توان نهاد، در موضع اوپال (Opal) از ولایت کاشغر در کنار کوهساران و در جنب چشمه زلال به مزار حضرت مولایم، ارباب قلم، محمود کاشغری فرزند شمس الدین حسینی وقف نمودم و به عنوان صدقات ابدی هدیه کردم.»33

نتیجه

به کارگیری گاه شماری دوازده حیوانی در کنار سایر گاه شماری ها، در میان برخی از اقوام مختلف بشری، از سوابق دیرینه برخوردار بوده است. این گاه شماری در بعضی از دوران های تاریخی باعناوین مختلفی همچون مغولی، خطایی، اویغوری، قبچاقی و ترکی، در بخش هایی از جهان از جمله چنین، ترکستان شرقی و نیز ایران عصر سلطه ی مغولی و دوره ی صفوی، کاربری رسمی داشته است.

برهمین اساس، برخی از پادشاهان و حکمرانان دوره های اسلامی و نیز بعضی از تاریخ نگاران و نویسندگان مسلمان، لااقل از دوره غزنویان، با در نظر گرفتن فلسفه خاص برای هر یک از سال های دوازده حیوانی، که گزارش نسبتاً کامل آن را محمود کاشغری در قرن پنجم هجری قمری در اثر معروف خود بنام «دیوان لغات الترک» آورده است; در تشکیلات اداری و آثار مکتوب تاریخی، این گاهشماری را به کار گرفته اند. به طوری که کاربرد این تقویم در برخی از مقاطع زمانی جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص داده است. و به همین جهت این گاه شماری، هم در موضوعات مورد بحث پیرامون گاه شماری های دوران اسلامی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده است. و اکنون نیز این تقویم در بین برخی از مردم جهان و نیز ایران، از سال 1304ه . ش، بطور نسبی و غیر رسمی و همراه با دیگر تقویم ها مورد استفاه قرار می گیرد.

_______________________________

33. «پدیده آورنده دیوان لغات الترک»، دکتر حسین محمدزاده صدیق [فصلنامه آذری ائل دیلی و ادبیاتی، سال دوم شماره 6، زمستان 1383]، ص 27.

www. ku. edu / carrie / Texts/ carrie - books / paksoy - 4/2-30 html.

------------------------------------------

کتاب نامه

1. استرآبادی، سیدحسن بن مرتضی، تاریخ سلطانی (از شیخ صفی تا شاه صفی)، انتشارات علمی، 1364ه .ش.

2. استرآبادی، میرزا مهدی، سنگلاخ، نشر مرکز، 1374ه .ش.

3. بیرشک، احمد، گاهنامه تطبیقی سه هزار ساله، علمی و فرهنگی، 1376 ه .ش.

4. پل پلیو، تاریخ سرّی مغولان، ترجمه دکتر شیرین بیانی، دانشگاه تهران، 1383 ه .ش.

5. ترکمان، اسکندر بیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، امیرکبیر، تهران، 1382 ه .ش.

6. دایرة المعارف آذربایجان شوروی، باکو، 1976 م.

7. راورتولد، و، تاریخ ترکهای آسیای میانه، ترجمه دکتر غفاری حسنی، توس، 1374 ه .ش.

8. عبداللهی، دکتر رضا، تاریخ تاریخ در ایران، امیرکبیر، تهران، 1366 ه .ش.

9. عبدی بیک، زین العابدین، تکملة الاخبار، تصحیح عبدالحسینی نوایی، نشر نی، تهران،

1369 ه .ش.

10. عقیلی، سیف الدین حاجی بن نظام، آثار الوزراء، اطلاعات، تهران، 1364 ه .ش.

11. فراهی، ابونصر، نصاب الصبیان، به اهتمام دکتر محمد جواد مشکور، اشرفی، تهران، 1354 ه . ش.

12. فصلنامه، آذری ائل دیلی و ادبیاتی، سال دوم، شماره 6، زمستان 1383 ه .ش.

13. فضل الله، رشیدالدین، جامع التواریخ، اقبال، 1376 ه .ش.

14. کاشغری، محمود، دیوان لغات الترک، دارالخلافة العلیة، مطبعه عامره، 1333 ه .ش

15. مینوی، مجتبوی، تاریخ و فرهنگ، خوارزمی، تهران، 1369 ه .ش

منابع لاتین

_. WWW.ozturkler.com/data-english/

_. Http://Home.arcor.de/Marcmarti/

_. WWW.Ku.edu/Carrie/Texts/carrie/book

منبع:www.humanitiesportal.com