بنیاد مختومقلی فراغی

فهرست نویسی نسخه های خطی در ایران روز به روز به نقطه کمال خود نزدیک تر می شود و بی شک ایران، از حیث شمار نسخه های خطی، چاپ فهارس و همینطور تصحیح متن، در میان کشورهای دیگر رتبه نخست را داراست. وجود فهرست نویسان جوان امّا کارآزموده در کنار استادان این فن، جریان فهرست نویسی را در ایران به درخت تنومندی تبدیل کرده است که در خاک حاصلخیز و پربرکت این سرزمین ریشه دوانیده، شاخ و برگهای آن به کشورهای دور و نزدیک رسیده است و اکنون میوه های ریز و درشت و رنگارنگ آن در دسترس پژوهشگران ایرانی و انیرانی است. وجود فهرست های مجموعه های خارجی که از سوی کتابخانه ها و مراکز ایرانی، همچون کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، مجمع ذخائر اسلامی، کتابخانه وزارت امور خارجه، مجموعه نسخه پژوهی، مؤسسّه فهرستگان و این اواخر مرکز پژوهشی میراث مکتوب1 به چاپ رسیده و یا زیر چاپ است، خود شاهدی است بر این مدّعا.2

فهرست حاضر، که به کوشش جناب علی صدرایی خویی آماده شده است، از ثمراث همین درخت تنومند است. این فهرست از یک بخش عمده و یک ضمیمه تشکیل شده است. در بخش نخست نسخه های 345 عنوان کتاب فارسی، موجود در انستیتوی نسخه های خطی ترکمنستان و در بخش ضمیمه فهرست حدود 100 عنوان کتاب فارسی در کتابخانه ملّی عشق آباد آمده است. از آنجا که نسخه های کتابخانه ملّی عشق آباد پیش از این به کوشش سیف اللّه مدبّر فهرست شده است3، در بخش ضمیمه فقط مشخصات کتاب شناختی نسخه های فارسی کتابخانه ملّی عشق آباد ذکر شده و برای مشخصات نسخه شناختی به فهرست مدبّر ارجاع شده است. نگارنده این سطور هرچه تأمل کرد نتوانست دلیلی برای این کار بیابد، چرا که این نسخه ها به طور کامل در فهرست مدبّر کتاب شناسی و نسخه شناسی شده است. جناب صدرایی در مقدمه خود نیز هیچ توضیحی در این باره نداده اند.

شیوه تنظیم فهرست

شیوه تنظیم این فهرست بدین صورت است: نخست عنوان کتاب به ترتیب الفبایی آمده است و در مقابل عنوان به موضوع کتاب اشاره شده است. پس از آن اطلاعات کتاب شناختی شامل نام مؤلف، مندرجات، فصل بندی، آغاز و انجام کتاب / نسخه آمده است. سپس ذیل عنوان «نسخه ها» همه دست نویسهای کتاب به ترتیب شماره نسخه در مخزن ردیف شده است. برای هر نسخه این مشخصات ذکر شده: شماره نسخه در مخزن، خط، کاتب، تاریخ و محل کتابت، آغاز و انجام نسخه (در صورتی که با آغاز و انجام کتاب متفاوت باشد)، شمار برگها، اندازه نسخه و متن مکتوب و شمار سطرها.

نمایه ها و تصاویر

نمایه های کتابهای معرفی شده، پدیدآورندگان، کاتبان، فهرست موضوعی، فهرست کتاب ها به ترتیب شماره مخزن و 42 تصویر منتخب از نسخه ها از پیوست های انتهایی کتاب است.

چند نکته

1. به نظر می رسد اگر نسخه های متعدد یک کتاب به ترتیب تاریخ کتابت مرتب می شد به صواب نزدیکتر می بود.

2. جای چند نمایه در نمایه ها خالی است. از جمله نمایه های محلّ کتابت نسخه و فهرست سال شماری کتابت نسخه ها (بدون این نمایه نمی توان قدیمی ترین نسخه های این کتابخانه را شناسایی کرد مگر این که فهرست از سر تا ته دیده شود، در مقدمه مؤلف هم درباره قدیمترین نسخه ها توضیحی نیامده است). مهمتر از همه اینها نمایه الفبایی آغاز و انجام نسخه هاست، چرا که از این طریق می توان نسخه های ناشناخته را در فهرست های دیگر پیگری و ردیابی کرد و آنها را باز شناخت.

3. در حروفچینی علائمی همچون «؛» «/» و «+» با فاصله از کلمه قبلی تایپ شده است. این مسأله باعث شده در بعضی صفحات علائم فوق در انتهای سطر بالا جا نشوند و به تنهایی بدون کلمه ماقبل خود به اول سطر بعد بیفتد (برای نمونه نک: ص 125 سطر 16، ص 203، سطر 9 و 19 و موارد متعدد دیگر).

4. از آنجا که معمولاً مراجعه کنندگان به فهرست های نسخه های خطی صرف نظر

از زبانی که فهرست به آن نگاشته شده است همه محققان حوزه های ایران شناسی و اسلام شناسی در تمام کشورها هستند، بهتر است که صفحه های عنوان و شناسنامه این فهرست ها به زبان انگلیسی نیز ذکر شود و در مقدمه ای به زبان انگلیسی توضیحات عمومی درباره فهرست، محتویات و روش و اختصارات آن بیاید.

5. غلطهای تایپی نیز متأسفانه در این فهرست به چشم می خورد، امّا شمار آنها به اندازه ای نیست که نتوان از فهرست بهره کافی برد.

در پایان به مؤلف این فهرست و ناشر آن دست مریزاد و تبریک می گوییم و امیدواریم فهرست های دیگری از این دست در دسترس محققان قرار گیرد.

پی نوشتها

1. اکنون در این مرکز دو عنوان فهرست از کشور پاکستان در دست آماده سازی برای چاپ است.

2. سالها پیش نیز دوازده دفتر از نشریه نسخه های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به پایمردی ایرج افشار و مرحوم دانش پژوه منتشر می شد. در دوازه دفتر این مجموعه بجُز فهرست های کتابخانه ها و مجموعه های شخصی ایران جمعا فهرست های 65 کتابخانه از 25 کشور چاپ شده است.

3. فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملّی عشق آباد ترکمنستان، تألیف سیف اللّه مدبّر، قم: کتابخانه آیت اللّه مرعشی، 1379 ه . ش / 1421 ه . ق. 2000 م، 264 ص. فهرست 269 عنوان کتاب (152 عنوان عربی، 117 عنوان فارسی)