بنیاد مختومقلی فراغی

 «احمد کاشف حق» و « احمد ولی جنتی» عبارت لریدن ابجد حسابی بیلن (562) رقمی چیقه دی که خواجه احمد یسوی نینگ وفات قیلگن ییلی دیر(1166 م).

           دیوان حکمت ده یازیلیشیچه، خواجه احمد یسوی 63 یاشیده (حضرت محمد نینگ عمر شریفی بیلن برابر) ترک دنیا قیلیب خلوت اختیار قیلگنلر. دیوان حکمت ده شونده ی کیلگن:

          حـــق تعالی فضلی بیرلان فرمـــــان قیلدی      

                                     ایشتیب اوقوب یرگه کیردی قل خواجه احمد

          آلتمیش اوچ ته سنت دیدی ایشتیب بیلدیم

                                      ایشتیب اوقوب یرگه کیردی قل خواجه احمد

          آلتمیش اوچته سنت بولدی یرگه کیرماق

                                      رســـــول اوچـــون ایکی عالــم برباد بیرماق

          عاشقلر نینگ سنتی دیر، تیریک اولمـــاق

                                     ایشتیب اوقوب یرگه کیردی قل خواجه احمد

          روایتلرگه کوره، خواجه احمد ترک دنیا قیلیب، چله خانه ده اولتیرگن دن کیین هم اون ییل یشب دیرلر. بوندن معلوم بوله دی که خواجه احمد یسوی 73 یاشیده دنیا دن رحلت قیلگنلر. اگرده 562 دن 73 نی تفریق قیلسک، 489 قاله دی. دیمک حضرت پیر ترکستان هجری قمری 489 (میلادی 1069) ییلده توغیلگن دیب، تخمین قیله آله میز.

          حضرت نینگ آتلری احمد بولیب و خواجه احمد یسوی آتیده معروف بولگنلر. دیوان حکمت ده حضرت خواجه نینگ آت لری «قل خواجه احمد»، « مسکین احمد»، «غریب احمد»  و « احمد» دیب کیلگن. آته لری نینگ آتی شیخ ابراهیم دیب کیله دی. مثلا دیوان حکمت ده شونده ی بیت لر بار:

          قل خواجه احمد شیخ ابراهیم فرزندی دور

                                               حـــق رسول مصطفی نینگ دلبندی دور

          عاشقلرغا آیغـــان ســــوزی سرقندی دور

                                               حکمت آیتیب طالب لرغه ساچاربولغای 

          بعضی بیر کتابلرده و تذکره لرده خواجه احمد نینگ شجره سینی (17) پشتدن کیین حضرت امام محمد حنیفه گه باغلایدیلر.

          شیخ ابراهیم اوز دوریده سیرم شهری نینگ مشهور شخصیت لریدن بیری بولیب، عایشه خاتون قره ساچ دیگن قیز بیلن اویله نیب، اوندن گوهرشهناز دیگن قیز و احمد ناملی اوغلی بولگن. روایتلرگه کوره، احمد یتتی یاشیده یتیم قالیب، بیرار سبب بیلن سیرم نینگ 175 کیلومترلیگیده قرار تاپگن «یسسی» شهریگه مهاجرت قیلگن. آیتیلیشیچه او بو شهر ده آپه سی گوهر شهناز بیلن کیلیب او یرده متوطن بولگن. یگیتلیک دورینی همده عمری نینگ سونگی ییل لرینی اوشبو شهرده اوتکزگن. شونینگ اوچون «یسوی» لقبی نی آلگن. بو شهر قدیم زمانلر ده ترک امپراتوری اوغوز خان نینگ پایتختی بولگن و خواجه احمد یشه گن دورده هم مدنیتلی شهرلر نینگ بیری بولیب، بو شهر ده علم و دانش نی اورگه نیش زمینه لری مهیا ایدی.

          خواجه احمد (7) یاشیده ارسلان باب دیگن شیخ نینگ آلدیده بولیب اونینگ تربیه سی آستیده قرار تاپه دی. منبع لرنینگ یازیشیچه ارسلان باب ترک مشایخ لری نینگ بیری بولیب اولگونچه خواجه احمد اوشه کیشی نینگ ملازمتیده بوله دی. ارسلان باب اولگندن کیین اونینگ توصیه سیگه کوره، خواجه احمد بخاراگه باره دی و اوشه یرده خواجه یوسف همدانی دیگن بویوک پیر و معروف عالم دن علم اورگه نیب، تربیه و ارشاد درجه سیگه یته دی. خواجه یوسف همدانی بویوک عالم و متصوف بولیب، تصوفی طریقت لری نینگ اکثریتی اوشه کیشی نینگ تعلیماتیدن متأثر دیر. همده خواجه یوسف همدانی تصوف طریقت لری نینگ اکثریتی نینگ سرسلسله سی هم حسابلنه دی. مثال صفتده: یسویه، نقشبندیه، بکتاشیه، سهروردیه، ایقانیه، قادریه، چشتیه و مجددیه طریقتلری خواجه یوسف همدانی تعلیماتی نینگ دوامی دیب حساب بوله دی. خواجه یوسف گاهی مرو، گاهی هرات، گاهی نیشاپور و اکثرا بخارا ده یشر ایدی. خواجه یوسف نینگ تورتته اولوغ شاگردی بار ایدی، اولر: خواجه عبدالله برقی، خواجه حسن انداقی، خواجه احمدیسوی و خواجه عبدالخالق غجدوانی ایدیلر. بولرنینگ ایچیده خواجه احمد یسوی و خواجه عبدالخالق غجدوانی هم حیات وقتیده و هم رحلت قیلگندن سونگ اولکی ایکی خلیفه دن کوره  مشهورراق و سونگی عصرلرده تاثیری کوپ راق بولگن.

          کتاب مولفی نینگ یازیشیچه، خواجه یوسف اولگندن سونگ، خواجه حسن اونینگ اورنیده اولتیردی؛ اما بو کیشی تیز اره ده وفات ایته دی. خواجه یوسف اورنیده بخارا خانقاه سیده خواجه احمد یسوی مردمنی ارشاد و تربیه قیلیشگه مشغول بوله دی. هر حال ده خواجه احمد یسوی هجری 555 نچی ییل نینگ اطرافیده اوز زادگاهی گه قیتیب کیته دی. منبع لر نینگ یازیشیچه، خواجه احمد یسوی اوز پیری نینگ وصیتی گه کوره ترکستانگه قیتیب، ارشاد و تعلیمگه باشله یدی. بیر قولگه قره گنده 17000 کیشی و ینه بیر قول گه کوره 99000 کیشی همیشه اونینگ ملازمتیده بولگن.

          خواجه احمد یسوی اوزی نینگ تعلیماتینی اوشه منطقه نینگ تیلی بولگن ترکی تیلی گه نظم قیلیب دیر. اگرچه او کیشی فارسی و عربی تیل لرینی یخشی بیلر ایکن، اما خلق گه توشینرلی بولگن ترکی تیلیده ساده طرز بیلن شعر یازگن. دیوان حکمت نینگ بیر یریده شونده ی کیله دی:

          آیت حدیث، معنی سی ترکی بولســـه موافــــــق

                                                  معنی سیگـــــه یتگانلر یرگـه قــــویر بورکینی

          مسکین ضعیف خواجه احمد ییتی پشتینگه رحمت

                                                   فارسی تیلنی بیلیبان خوب آیتــــادور تورکینی

          ویا:

          خوشله مایدور عالم لر بیز نینگ آیتگان ترکینی

                                                  عارف لردین اشیتسنگ آچار کونگول ملکینی

          دیوان حکمت نینگ شعر لری قدیمی اوزان (بخشیلر) لرنینگ سبکیده فولکلوری ادبیات گه یقین بیر تیلده آیتیلگن. بو منظومه کوپ ساده، عام فهم و آهنگین لفظ ده بیان قیلینگن اثر دیر.

          خواجه احمد یسوی 63 یاشیگچه خلق نینگ تربیه و ارشادیگه کوشش ده بولگن. بیر طرف دن ارشاد ایشیگه مشغول بولیب، ایککینچی تماندن اوزی نینگ اجتماعی و شخصی ایشلریگه هم مصروف بولگن. بیر روایت گه کوره، اول حضرت نجارلیک قیلیب و توزتگن نیرسه لرینی ساتیش یولیدن گذران کچیرر اکن. خواجه احمد یسوی نینگ بو پسندیده عنعنه سی اوزیدن سونگی شاگردلری و پیرولری نینگ اره سیده هم رواج تاپگن. شونیگ اوچون خواجگان طریقتی گه «محترفه» دیب هم آت قویگنلر. بو طریقت نینگ اکثرا مشایخلری اهل حرفه ایکنلر. مثلا سیدامیر کلال، خواجه محمد حلاج، خواجه محمد کلاه دوز، که پیشه لری لقب لریدن پیدا دور. شونینگ دیک خواجه علی رامتینی (خواجه عزیزان) توقماچی ایکنلر. خواجه محمود انجیر فغنوی گلکار و خواجه محمد سماسی دهقان ایکنلر.

منبعلرگه کوره، خواجه احمد یسوی کوپ مسافرت قیلمه گن. دیوان حکمت نینگ بیر بیتیده حج قیلگنی و بیت الله بارگنی باره ده معلوماتلر بار. اوشه بیت ده مرید لریگه وصیت قیلیب آیته دی:

             وادریغا نیچوک قیلغوم غریبلیقده         غریبلیـــق ده غربت ایچــره قالدیم منا

          خراسان و شام و عراق نیت قیلیب        غریبلیق نینگ کوپ قدرینی بیلدیم منا

          روایتلرگه کوره، خواجه احمد یسوی 63 یشیده ترک دنیا قیله دی و چله خانه گوشه سیده عزلت قیله دی. دیوان حکمت ده شو واقعه باره ده اشاره لر بار.

          خواجه احمد یسوی تصوف ده تازه بیر طریقتنی یعنی مشهور «یسویه» طریقتینی آچدی. او اوز تعلیماتیده امام احمد غزالی دیک طریقتنی شریعت بیلن منطبق قیلیش گه کوشش قیلدی. او  تصوف نینگ حقیقتلرینی بیان قیلیش ده، قرآنی آیتلر و پیغمبر نینگ حدیث لریدن کینگ استفاده قیلگن، چنانچه دیوان حکمت ده شونده ی کیله دی:

          منینگ حکمت لریم فرمان سبحان        آنی بیلسنگ همـــــه معنی قرآن

          خواجه احمد یسوی نینگ طریقتی و تعلیماتی وفاتیدن سونگ مریدلری، شاگردلری و خلیفه لری نینگ توسطی بیلن ترکستاندن اناتولی گچه، سایبیریا چول لریدن هندوستان گچه یاییلدی. اونینگ شاگردلریدن حکیم سلیمان باقیرغانی، صوفی محمد دانشمند، سعید اتا، منصور آتا، بدر آتا، صدر آتا و باشقه لر دیر.  

          خواجه احمد یسوی دن بیزگه چه دیوان حکمت دیگن کتاب سقله نیب قالگن. بو اثر منظوم شکل ده بولیب، اونینگ مضمونینی پند و حکمت و تصوف تعلیماتی تشکیل ایته دی. دیوان حکمت نینگ متنی کوپ ساده تیل ده، هجایی وزن ده یازیلگن. اگرچه بعضاَ عروض وزنیده هم بیرار شعرلر دیوان حکمت ده کیلگن، اما بو شعرلرنینگ اکثری هجایی وزن ده یعنی خلق تیلیگه یقین اسلوب ده یازیلگن. محقق لرنینگ یازیشیچه بو شعرلر نینگ همه سی خواجه احمد یسوی نینگکی بولمه ی، بلکه بیرار شعرلر اونینگ شاگردلری و مرید لری طرفیدن قوشیلگن شعرلر دیر. خواجه احمد یسوی دن تعلیم آلگن، اونینگ تعلیماتی نی دوام ایتدیرگن ایزداشلریدن بیری سلیمان بایقیرغانی دیر. بو کیشی هجری قمری 582 (میلادی 1186) ییلده خوارزم نینگ باقیرغان قیشلاغیده وفات قیلگن. خوارزملیک بو متصوف شاعر هم «بایقیرغان کتابی » دیب ناملنگن، مضمون و شکل جهت دن خواجه احمدیسوی حکت لرینی ایسله توچی شعرلر توپله مینی، «آخرزمان کتابی»، «بی بی مریم کتابی» داستان لرینی یرتدی. بایقیرغانی هم بو اثرلریده خلقنی طاعت و عبادت قیلیشگه و او دنیا اوچون آذوقه تیارلش گه چقیره دی.

خواجه احمد یسوی نینگ قبری حاضرکی قزاقستان جمهوریتی نینگ ترکستان شهریده بولیب، امیر تیمور کورگانی 798 نچی ییل ده (میلادی 1395) اونینگ اوستیده حشمتلی مقبره قوردیره دی.

 خواجه احمد یسوی نینگ حکمت لری سونگی عصرلرده دینی و تصوفی اثرلر نینگ وجودگه کیلیشی گه کتته تاثیر قیلدی، جمله دن سلیمان آتا باقیرغانی نینگ «باقیرغان کتابی»، وفایی نینگ«رونق الاسلام» اثری، شرف خواجه خوارزمی نینگ «معین المرید» اثری و صوفی الله یار نینگ «ثبات العاجزین» اثری و باشقه لر خواجه احمد یسوی دن تقلید قیلینیب یازیلگن. شونینگدیک باباماچین، ملا شمس الدین اوزگندی، خدایداد، قل نسیمی، عبیدی و باشقه لر هم خواجه احمد یسوی ایزیدن کیتیب، نظیره صفتده اثرلر یازگن دیرلر.

          شونگه کوره آیته آله میز که خواجه احمد یسوی اوزبیک کلاسیک ادبیاتی نینگ اوسیشیگه و ادبی تیلی نینگ رواجله نیشیگه، همده ترکی خلقلر نینگ اره سیده تصوفی تعلیمات نینگ نفوذ قیلیشیده کتته رول اوینه دی.

          دیوان حکمت نینگ تیلی و قورولیشی :

          بعضی محقق لرنینگ آیتیشی کوره دیوان حکمت ده کیلگن شعر لرنینگ همه سی احمد یسوی نینگکی بولمه ی بلکه بو دیوان گه عصرلر بوییچه باشقه لردن هم شعرلر قوشیلیب دیر.  و ینه بیر طرف دن یسوی نینگ همه حکمت لری بیزگه چه یتیب کیلمه گن، شونینگ اوچون حکمت لرنینگ ادبی خصوصیت لری و اسلوبی باره ده آنیق سوز یوریتیش قیین دیر.

موضوع جهت دن  «دیوان حکمت» بیر اخلاقی ـ تعلیمی و تصوفی اثر دیر. اونده شریعت و طریقت نینک اصول لری سرگذشت لر و روایت لر ارقه لی وعظ و تبلیغ بوله دی. شکل جهت دن، اگر بیرنیچه غزل نی استثنا قیلسک، دیوان حکمت مربع شلده توزیلیب، قوشیق لرگه یقین طرز ده کیله دی. اولرده بیرینچی اوچ مصراع قافیه داش بولیب تورتینچی مصرع بند صفت ده تکرار لنه دی. حکمت لرنینگ اکثری بارماق وزنیده بولیب، کوپیسی ییتی هجادن اون ایککی هجا ده آیتیلگن. اونده بیرار حکمت لر عروض وزنیده هم کیلگن که محقق لر نینگ نظریگه کوره بو شعر سونگ قوشیلگن دیر.

دیوان حکمت تیل جهت دن هم جالب دیر. اونده قدیم ترکی سوزلر کوپ کورینه دی، مثل: یازوق (گناه)، اوچماخ (دوزخ)، اریق (پاک، تازه)، ایمگک (محنت)، یابوق (یقین)، ایلیک (قول)، ینه بیر طرف دن دیوان حکمت ده عربی و فارسی سوزلر هم قوتدغوبیلیک و عتبه الحقایق قره گنه کوپ کورینه دی، مثل : عرش، وحدانیت، ذکر، محشر، آخرت، آیت، صراط، پیر، سبحان، فنا، خالق، قیامت، غریب، غیب، حق، آب وگل، کس، بد، بازی و باشقه لر. همده دیوان حکمت ده آیت، حدیث و قرآنی تعبیرلرهم کوپ کورینه دی

 منبع:www.rasekh63.blogfa.com