بنیاد مختومقلی فراغی

مسجد يكي از نمادهاي هويتي شهر اسلامي است. بي‌شك يكي از اركان سازه مسجد، مناره‌اي است كه جايگاه نور و بانگ اذان به شمار می‌آید. بانگ اذان، در فرهنگ اسلامي، مومنان را به عبادت گروهي در مسجد فرامی‌خواند. از اين رو در فرهنگ اسلامی، مناره در بناي مسجد از جايگاهي ويژه برخوردار است. مومنان از فراز مناره با بانگ اذان به عبادت گروهي دعوت مي‌شوند. 
با بررسي «مسجد قبا» نخستين مسجد تاريخ اسلام، مي‌توان دريافت كه وجود مناره بر گنبد رحجان داشته است. به عبارت ديگر، گنبد از ويژگي‌هاي ثانوي در سازه عبادتگاه اسلامي است كه در برخورد با فرهنگ معماري ديگر اقوام در معماري اسلامي پديدار شده است. دامنه گسترش اسلام در سوي غرب «حجاز» در عصر «خلفاي راشدين» به «مصر» نيز رسيد. سپاه اعزامی مسلمانان در مکانی كه بعدها در فرهنگ اسلامي به «فسطاط» نامدار شد، مستقر شد. فرمانده سپاه مسلمانان دستور داد در آن مکان، نخستين مسجد در «مصر» كه در واقع، نخستين مسجد قاره «آفريقا» نيز به شمار می‌آید، بنا شود. تبارشناسي واژه «فسطاط» ما را به واژه يوناني «fossaton» به معناي «گودال» رهنمون مي‌شود. اديبان عرب اما براي آن معنايي برابر با خيمه آورده‌اند. «فسطاط» در حقيقت هسته اصلي شهري است كه بعدها به «قاهره» نامدار شد؛ جایی كه به «شهر هزار مناره» شهرت یافته است. در روند تاريخ معماري مسلمانان، در غرب جهان اسلام، به ويژه در «مصر» مسلمان و حتي به تعبيري در معماري آفريقايي نيز مي‌توان نشاني از تاثير دو جريان و دو فرهنگ يافت. نخستين آنان، تاثير فرهنگ «بيزانس» است و ديگري تاثير معماري «عثماني». اين هر دو بازتابي انكارناپذير در سازه مسجد يافته‌اند. مطالعه و بررسي در تك تك اركان بناي مسجد، گذشته از نقشه كلي آن، مي‌تواند ما را در بازيابي اين تاثير رهنمون شود. مناره يكي از اين اركان است. كتاب «مناره‌هاي قاهره» (The minarets of Cairo) بررسي جامعي در پيدايي و سير دگرگونی بناهاي اسلامي در شهر قاهره با تمركز بر يكي از اركان اين بناها يعني مناره است. بدین ترتیب، این کتاب را مي‌توان يكي از مطالعات مهم در زمینه معماري اسلامي «قاهره» برشمرد؛ به ویژه در روزگاري كه «قاهره» به نوسازي و توسعه تن داده است و ديري نخواهد پایید كه اين هويت اسلامي نيز همانند برخی ديگر شهرهاي تاريخي جهان اسلام كم‌رنگ و گاه شوربختانه بي‌رنگ شود. كتاب «مناره‌هاي قاهره» همكاري دو استاد باستان‌شناسي، تاريخ هنر اسلامي و معماري، «دوريس برنس ابوسیف» (Abouseif- Doris Behrens) پژوهشگر مصری- آلمانی و ديگري «نيكولاس وارنر» (Nicholas Warner) است؛ يكي در «مدرسه مطالعات شرقي و آفريقايي لندن» و ديگري استاد در دو دانشگاه نامدار «هاروارد» و «كمبريج». كتاب «شهر هزار مناره» در حقيقت بازنويسي و گسترش اثر ديگري است از «ابوسیف» كه در سال 1984 ميلادي با عنواني همسان «مناره‌هاي قاهره» منتشر شده است. اين بازنويسي با همكاري «وارنر» در 13 فصل سامان يافته و در 352 صفحه از سوی انتشارات «I.B.Tauris & co itd» در سال 2010 ميلادي منتشر شده است. 
كتاب «مناره‌هاي قاهره» در سال 1389 خورشيدي برای مجموعه كتاب‌هاي انگليسي تخصصی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران در كتابخانه ملي ملك تهيه شده و اينك با رده «726.20962B421M 2010» در دسترس دوستداران تاريخ معماري به ویژه معماري اسلامي قرار دارد.