فرمانروايان‌ اتابكان‌ آذربايجان‌ عبارتند از شمس‌الدين‌ ايلدگز حك ح‌ 41 - اواخر 70 يا اوايل‌ 71ق‌/146- 175م‌؛ نصرت‌الدين‌ محمد ابن‌ ايلدگز، مشهور به‌ جهان‌ پهلوان‌ حك 71 -82ق‌/175- 186م‌؛ مظفرالدين‌ قزل‌ ارسلان‌ عثمان‌ حك 82 -87ق‌/186- 191م‌؛ نصرت‌الدين‌ ابوبكر بن‌ محمد حك 87 -07ق‌/191- 210م‌؛ مظفرالدين‌ ازبك‌ بن‌ محمد حك 07 -22ق‌/210- 225م‌.
اتابكان‌ آذربايجان‌ همانند اتابكان‌ فارس‌، به‌ سبب‌ پشتيبانى‌ از ادبا و شاعران‌ در تاريخ‌ ادب‌ ايران‌ پرآوازه‌ شدند و ادب‌ پارسى‌ و به‌ ويژه‌ شعر در اين‌ دوره‌ سخت‌ رونق‌ و شكوفايى‌ يافت‌. ايلدگزيان‌ با اهل‌ شعر و ادب‌ نشست‌ و برخاست‌ داشتند و آنان‌ را مى‌نواختند. نظامى‌ گنجوي‌، شاعر پرآوازة ايرانى‌ در آثار خود، ايلدگز، محمد جهان‌ پهلوان‌ و قزل‌ ارسلان‌ را فراوان‌ ستوده‌ است‌. وي‌ منظومة خسرو و شيرين‌ را به‌ درخواست‌ قزل‌ ارسلان‌ سرود و پاداشها گرفت‌؛ هرچند پيش‌تر اين‌ منظومه‌ را به‌ محمد جهان‌ پهلوان‌ نيز تقديم‌ داشته‌ بود. همچنين‌ نظامى‌ منظومة شرف‌نامه‌ را براي‌ ابوبكربن‌پهلوان‌ سرود و در اشعاري‌ او را مدح‌ گفت‌.
يكى‌ ديگر از شاعران‌ و نويسندگان‌ مشهور دربار اين‌ خاندان‌، خاقانى‌ شروانى‌ است‌ كه‌ با محمد جهان‌ پهلوان‌ روابط دوستانه‌اي‌ داشت‌ و دو نامة شيوا و بلند او به‌ اين‌ اتابك‌ اكنون‌ باقى‌ است‌ و نيز اشعار بسياري‌ در ستايش‌ قزل‌ ارسلان‌ در ديوان‌ وي‌ موجود است‌.
اتابكان‌ آذربايجان‌ به‌ آبادانى‌ قلمرو خود نيز توجه‌ داشتند. به‌ فرمان‌ ايلدگز و همسرش‌، مدارسى‌ در همدان‌ ساخته‌ شد و اين‌ دو در همان‌جا به‌ خاك‌ سپرده‌ شدند. محمد جهان‌ پهلوان‌ نيز مساجد و مدارس‌ بسيار ساخت‌. بناهاي‌ با شكوه‌ و زيبايى‌ متعلق‌ به‌ اين‌ خاندان‌ در نخجوان‌ - مقر اصلى‌ آنان‌ - برجاي‌ مانده‌ است‌. يكى‌ از اين‌ بناها مقبرة مؤمنه‌ خاتون‌ است‌ كه‌ به‌ فرمان‌ شوهرش‌، ايلدگز ساخته‌ شد و در 82ق‌ به‌ پايان‌ رسيد. از ويژگيهاي‌ برجستة اين‌ بنا استفاده‌ از كاشيهاي‌ فيروزه‌اي‌ رنگ‌ است‌. يكى‌ ديگر از بناهاي‌ اين‌ دوره‌ در نخجوان‌ مقبره‌اي‌ است‌ كه‌ به‌ يوسف‌ بن‌ كثير - كه‌ ظاهراً شخصيتى‌ محلى‌ بوده‌ - تعلق‌ دارد و تاريخ‌ آن‌ به‌ 57ق‌/162م‌ مربوط مى‌شود.*