بنیاد مختومقلی فراغی

پذیرش اسلام از سوی قزاق‏ ها ضرورت انجام فریضهء حج را الزامی ‏ می‏ ساخت و به دنبال آن کاروان‏ های حجاج جهت زیات خانه خدا عازم عربستان‏ می‏ شدند که خود سرآغاز ارتباطات فرهنگی و سیاسی و اجتماعی با سرزمین‏ های‏ اطراف ،ازجمله ایران بود،زیرا ایران یکی از مسیرهای حرکت کاروان‏ های زیارتی‏ از ماوراء النهر به عربستان به شمار می‏ رفت.

اصولآ دربارهء ی قزاق‏ هایی که به ایران مسافرت کرده‏ اند ،چه در قالب نمایندگان‏ سیاسی و چه در قالب زایران حج،اطلاعات اندکی در دست است و در منابع‏ اشارات کوتاهی به این ارتباطات شده است.اگرچه در دوره‏ های متاخرتر آگاهی‏ هایی جسته گریخته به دست ما رسیده است،مثلا از برخی اشارات منابع‏ قزاقی قرن شانزدهم میلادی دانسته می‏ شود که در سال 1593 میلادی یک‏ هیأت بندپایه ی خان قزاق به ایران سفر کرده و در شهر قزوین به حضور شاه‏ طهماسب بار یافته و قراردادهایی منعقد کرده است.3

منابع به همین اندک آگاهی بسنده می‏ کنند و از تفصیل و ایضاح حوادث و وقایع بعدی احتراز می‏ جویند.بیشترین آگاهی ما راجع به مسافران قزاقی که به‏ ایران سفر کرده ‏اند مربوط به زایران خانه خدا می‏ باشد که در طی سفر خود ضمن‏ گذر از ایران،یادداشت‏ هایی از خود برجای گذاشته ‏اند.اگر قلت‏ اطلاعات در این مورد را مدنظر داشته باشیم همین اطلاعات‏ اندک بسیار ارزشمند می‏ نماید.

این مطالب مشاهدات و مسموعات زایران قزاق است که‏ از خاک ایران گذشته و به زیارت حج رفته ‏اند، زیرا مسیر ایران‏ پرترددترین مسیر برای زایران قزاق بوده است.در این کتاب،نویسندگان‏ کوشیده‏ اند تمام مسیر زایران قزاق را براساس اسناد و مدارک آرشیو مرکزی‏ قزاقستان که عمدتا مربوط به قرن نوزدهم است بازآفرینی و مشخص کنند.

اصولا مسیرهای زایران قزاق از سه طریق بوده است.

الف-از شمال کشور ایران و قفقاز.

ب-از طریق روسیه به یکی از بنادر دریای سیاه و عمدتا بندر باطوم و از آنجا به استانبول و از استانبول،زمینی به جنوب آناتولی-سوریه-عراق و عربستان.

ج-از طریق شهرهای سمرقند و بخارا به شهر مزار شریف و از آنجا به‏ شهرهای کابل،پیشاور،کراچی یا بمبئی می‏ رفتند و از آنجا هم با کشتی به شهر جده عزیمت می‏ کردند.

البته هرکدام از این مسیرها مخاطرات خود را داشته است.اما مسیر ایران‏ برای زایران قزاق مناسب‏ ترین و کوتاه‏ ترین مسیر بوده است که خود به سه راه‏ منشعب می‏ شد:

1-مسیر اول،حرکت از بندر آستاراخان. Satarakhan با کشتی تا شهر باکو و از باکو با کشتی به رشت و از رشت به همدان و از همدان به کرمانشاه،سپس‏ عراق و عربستان

2-مسیر دوم از سمرقند و بخارا به شهر بندری ترکمنستان به نام کراسنا وادسک (Krasnavadsk) با قطار حرکت می‏ کردند و از آنجا با کشتی به‏ ساری و ما بقی مسیر از تهران،همدان،کرمانشاه،عراق تا عربستان بوده است.

3-مسیر سوم از شمال دریای خزر،قفقاز و از قفقاز به نخجوان،تبریز،خوی، همدان و کرمانشاه سپس عراق و عربستان‏بوده است.4

تمامی این کاروان‏ها که از مسیرهای مختلف حرکت می‏ کردند در شهر کرمانشاه همدیگر را ملاقات می‏ کردند و به اتفاق هم به شهر بغداد و از بغداد به‏ کربلا و سرانجام عربستان طی طریق می‏ کردند.

هر سال قبل از ماه ذیحجه راهنماهای باتجربه ی کاروان که  به آنها چاووش‏ می‏ گفتند زایران قزاق را به سفره حج دعوت می‏ کردند.چاووش‏ ها به مناطق‏ مختلف قزاقستان سفر می‏ کردند و مردم را به سفر حج دعوت می‏ن مودند و اسامی‏ داوطلبین را ثبت می‏ کردند و تدارک مراحل دیگر سفر را می‏ دیدند.

چاووش‏ ها تمام مسیر را به خوبی می‏ شناختند و به زبان‏ های عربی،فارسی و ترکی تسلط داشتند.جز این،آداب و رسوم کشورهای سر راه را خوب می شناختند. چاووش ‏ها مطابق عهد و قراری که می‏ بستند زایران را به سفر حج می‏ بردند و پس‏ از ادای فریضه ی حج به اوطانشان بازمی‏ گرداندند.5

میعادگاه عمومی و دایمی تمامی‏ زایران قزاق،شهر ترکستان -زادگاه عارف بزرگ خواجه احمد یسوی -بود.چاووش ها از همین شهر به بعد راهنمایی زایران را بر عهده می‏ گرفتند.

سه شخصیت نخست کتاب که بیشترین مطالب کتاب اختصاص به‏ خاطرات و مشاهدات آنان دارد سفر خود را از بخارا آغاز کرده‏ اند.این سه تن که‏ کریبای (Karibai) قایپ (Kaip) و تالوتای (Taleutai) نام داشتند و با هم قوم‏ وخویش بوده‏ اند،در شهر ترکستان با یک روحانی ازبک به نام اخلاص‏ آشنا می‏ شوند که به جمع آنان می‏ پیوندد و از آنجا سوار قطار شده به شهربندری‏ ترکمنستان،کراسناوادسک عزیمت می‏کنند.6

پس از سه روز استراحت به طرف‏ ساری عزیمت می‏ نمایند که سفر آنها به ساری با کشتی دو روز طول می‏ کشد. سه روز در ساری توقف می‏ کنند تا کاروانی به مقصد عربستان برسد.در این‏ فرصت زایران از شهر ساری بخصوص از مسجد و مدرسه‏ های آن بازدید می‏ کنند تا اینکه کاروانی پیدا می‏ شود که مقصدش مکه و مدینه است.حرکت زایران‏ قزاق از ساری تا تهران سه روز به طول می‏ انجامد.از تهران تا همدان نیز پنج روز و از شهر همدان تا کرمانشاه دو روز راه بوده است.

کلآ مسافرت زایران قزاق در مسیر ایران بین یک تا دو ماه طول می‏ کشیده‏ است. از یادداشت‏ های زایران در سفرنامه ی خود آورده‏ اندبر می آید، ایشان ایران را«ایران باغ» لقب داده‏ اند ، ایران را کلآ به صورت باغ بزرگی در کنار دریا تصور کرده‏ اند.7

زیرا مسیری که آنها می‏ پیمودند خطه ی سرسبز گیلان و مازندران و سپس مناطق خوش‏ آب‏ و هوای غرب کشور بوده است.لذا در سراسر سفرنامه،زیبایی طبیعت شمال ایران و کوه‏ های سرسبز آن‏ مورد تمجید و اعجاب زایران قرار گرفته است.از مردم ایران به‏  ویژه خونگرمی و مهمان‏ نوازی ایشان بالاخص در حق زایران،به نیکی یاد شده است.

این زایران پس از سه روز وارد تهران می‏ شوند که در سفرنامه ‏شان به شکل‏ تهیران Tahiran نوشته ‏اند.سه روز در یکی از کاروان‏سراهای عالی آنجا اقامت‏ می‏ گزینند و از مساجد و مدارس شهر دیدن می‏ کنند.8

برخی اوقات اتفاق می‏ افتاده‏ که کاروانی جهت حج پیدا نمی‏شده و زایران قزاق چند روز و حتی چند هفته در شهرهای ایران توقف می‏ کردند، تا کاروانی به مقصد حج بیابند یااینکه در طول‏ حرکت پیش می‏آمد زایران سایر مناطق من جمله ایرانی به کاروانیان قزاق بپیوندند و در معیت ایشان به زیارت حج روند،به‏ طوری که نویسندگان کتاب عنوان‏ می‏ کنند که چند زایر دیگر در شهر ساری با کاروان آنها همراه شده‏ اند.

نویسندگان اسامی کامل،محل تولد،سکونت و وضع خانواده خود را به ‏طور کامل آورده‏ اند و اسامی تمام زایران کاروان را نیز ذکر کرده ‏اند.

آرشیوهای روسیه در خصوص زایران دیگر کشورهای آسیای مرکزی نیز اطلاعات ذی قیمتی در دل خود دارند که هنوز کاویده نشده‏ اند و دست پرتوان‏ پژوهشگرانی را می‏ طلبد که غبار ایام را از آنها بزدایند و بر حقایق پرتو آگاهی‏ افکنند.

دولت روسیه تزاری از سال 1850 میلادی،به بعد مسیر تمام زایران،آسیای‏ مرکزی و قفقاز را از طریق دریای سیاه استانبول و راه زمینی عراق تعیین کرد.

این کار به‏ خاطر احصاء تعداد زایران و صدور شناسنامهء مخصوص برای آنها صورت گرفت.  9زیرا پیش از آن بسیاری از زایران در طی مسیر حرکت بیمار می‏ شدند و یا بر اثر بدی آب‏وهوا و کمبود آب و غذا و حوادث مختلف از دنیا می‏ رفتند.

بنابراین لازم بود مسیرها مشخص شود و کاروان‏ها سازماندهی گردند.اما با تمام این اوصاف،ایران جایگاه سابق خود را حفظ کرد و قزاق‏ ها مسیر ایران را بر دیگر مسیرها ترجیح می‏ دادند.

به‏ طورکلی از اشارات و قراینی که در این کتاب و سایر منابع قزاقی برمی‏ آید می‏ توان استنباط کرد که بین ایرانیان و قزاق‏ ها در سده‏های 18 و 19 م.ارتباطات‏ نزدیکی بوده است.اگرچه منابع در این خصوص چندان گویا نیستند.قزاق‏ ها و عموما مردم آسیای مرکزی همراه با پذیرش اسلام تحت تأثیر فرهنگ ایرانی و طبیعتا فرهنگ غنی ایران قرار داشتند

در قرن بیستم با ظهور دولت سوسیالیستی شوروی و سیاست‏ های‏ سختگیرانهء استالین باز تا حد امکان قزاقان در جهت حفظ شعائر مذهبی خود کوشیدند و با کسب استقلال پس از فروپاشی دولت شوروی؛به احیای ارزش ‏های‏ در محاق رفته اسلام پرداختند.

                                          -----------------------------------------------------

(1)- Almaaty 1986 P.5 Mukhtar Magauin:Kazakh Handnin tarihi,

(2)- Institution,Stan Ford University.Calfornia 1987.P.29 The Kazkahs Martha Brill Olcott Floover

(3)- Mukhtar Magauin:Kazakh handanin tarihi,P.20

(4)- Hajitten Kazaklar,Almaty 1996,PP 22-28 Kalmu Kan Isabai,Safar Baigan ata:

(5)- ibid P.37.

(6)- ibid P.41.

(7)- ibid P.61.

(8)- ibid P.90

(9)- Mukhtar Magauin:Kazakh Handanin tarihi P.37

(10)- ibid.P.52.

منبع:www.kazalash.blogfa.com