میرزا عبدالغفار خان نجم الدوله(1259-1326ه ق) در زمان ناصر الدین شاه قاجار (1247-1313ه ق )  در بالای صفحه 16 از تقویم فارسی سال 808جلالی مطابق سالهای (1303تا 1304هجری قمری با درج عبارت «هجری شمسی 1265» و آن هم به طور تنها و بدون هیچ گونه ذکر روز و ماه برای اولین بار تقویمی را اختراع و ابداء کرد که امروزه به نام «تقویم هجری شمسی برجی»معروف شده است. البته وی در سالهای بعد و در تقویم های آن روزگاران ستون جدیدی برای روزها و دوازده برج حمل ،ثور و...و حوت به طور مرتب درج می کرد و از این طریق ارتباطی نزدیک بین روزها،برج،سال شمسی حقیقی و مبدا واقعه هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله )از مکه به مدینه به وجود آورد بعدها و به تدریج تقویم نویسان نیز به تقلید و تبعیت از او تقویم هجری شمسی برجی را به همان صورت که اشاره شد در تقویم های استخراج شده خودشان درج میکردند با توجه به این مطالب می توان نتیجه گرفت که تا قبل از یک فروردین 808 جلالی ، مطابق 14 جمادی الثانیه 1303، تقویمی که اساس آن شمسی و مبدا آن واقعه هجرت حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله ) از مکه به مدینه باشد در ایران رایج نبوده است و به عبارت دیگر تقویم هجری شمسی به مدت 1264 سال شمسی وجود نداشته است و افزون بر این عبد الغفار نجم الدوله بنیان گذار و پدر تقویم ایران است.

درزمان مظفرالدین شاه قاجار (1269-1322 ه ق) و صدارت میرزا علی خان امین الدوله (1277تا 1287ه ش برجی) ژوزف نوز[1] مستشار بلژیکی به همراه یک یا دو نفر دیگر به استخدام دولت ایران در آمدند  تا امور گمرکی ایران را به شیوه کشورهای اروپایی تنظیم  و اداره کنند به علت بدنامی انگلیسی ها در ایران این هیات از کشور بلژیک انتخاب شده بود که تصور میشد منافع استعماری در ایران ندارند در آن هنگام نوز ، رئیس این هیات، مدیر کل گمرکاتی بود و تحت نظر نخست وزیر کار میکرد بعد از دایر شدن گمرک در ایران و تصدی بلژیکی ها در گمرکات و مالیه ایران ،اختیار سال شمسی برای امور مالیه دولت لازم شد بلژیکی ها از مردم سوال کردند که سال چندم شمسی است هیچ در دست نبود مردم گفتند که در سالهای منجمان ، بروج حمل،ثور و ... است که آنان می دانند بلژیکی ها همان تقویم هجری شمسی برجی را که تقویم نویسان در تقویم های استخراج شده خودشان درج میکردند، در امور گمرکات و مالیه دولت به کار بردند[2]

میرزا عبدالحسین خان شیبانی وحید الملک (فوت 1342 ه ش) نماینده مردم تهران در مجلس شورای ملی ایران در سال ( 1328 ه ق ) مطابق سال ( 1288 ه ش) طرح قانونی مبنی بر تغییر قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی از تاریخ هجری شمسی را به مجلس شورای ملی ایران پیشنهاد کرد در این سند نوشته شده است « طرح قانونی به واسطه وحید االملک وکیل طهران- چون کلیه ادارات دولتی محاسباتشان را از روی تاریخ برجی معین کرده اند و تمام مستخدمین ادارات رسمی دولتی حقوق و معاملاتشان را به همان نسق تادیه و جاری می شود و بر خلاف ادارات غیر رسمی و معاملات عمومی از روی شهر قمری است لهذا اختلاف کلی از این رو حاصل و موجب ضرر عموم مستخدمین دولتی در معاملات میشود محص رفع این اختلاف طرح ذیل را به طریق طرح قانونی پیشنهاد مجلس مقدس می نمایم :

1-ابتداء هر سال درمعاملات سالیانه اول حمل خواهد بود.

2-عموم معاملات ماهیانه از روی برج محسوب خواهد بود

توضیح: مقصود از معاملات قرار دادهایی است که در آن قید مبلغ باشد از قبیل اجاره و استجاره اجرت و حقوق کارگران و مستخدمین و منافع تجارتی و صرافی وغیره.

3-مراد اول و د وم از اول حمل 1328«منظور اول حمل 1289 است»

کمسیون مبتکرات مجلس شورای ملی ایران در جلسه چهارشنبه مصادف 5 صفر 1328مطابق 27 دلو1288 ، طرح پیشنهاد شده توسط وحید الملک را بررسی کرد . درسند بررسی شده نوشته شده است ««مجلس شورای ملی تاریخ 12 شهر صفر 1328 مطابق چهار شنبه  4 حوت  1288- راپورت کمسیون مبتکرات در تاریخ پنجم شهر صفر 1328- طرح آقای وحید الملک راجع به تغییر و قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترک عمومی از تاریخ قمری به تاریخ برجی و شمسی در کمسیون مبتکرات مطرح  مذاکره گردیده آن طرح اگرچه اساسا قابل توجه است ولی برای جریان آن فی مابین عموم عجالتاً به اشکالاتی تصادف خواهد شد لهذا نظر به ملاحظات عمیقه کمسیون بالفعل اظهار عقیده خودرا در اجرای این طرح ساکت گذاشته و اجرای آن را به طور عمومی به وقت دیگر میگذارد ولی لازم میداند که در تمام دوایر دولتی به موقع اجرا گذاشته شود - لسان الحکماء»»

دوره دوم مجلس شورای ملی ایران در ماده سه قانون محاسبات عمومی ، مصوب سه شنبه 21 صفر 1239مطابق 2 حوت1289 تقویم هجری شمسی برجی را به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبات دولتی پذیرفت. متن این ماده به این شرح بود : « مقیاس زمان بعد از این در محاسبات دولتی سالهای شمسی و ماه های شمسی (بروج) خواهد بود »[3].

جمعی از نمایندگان دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران ، دراواخر سال 1303هجری شمسی برجی ، طرح قانونی را به کمسیون مبتکرات مجلس شورای ملی ایران پیشنهاد کردند که بر اساس آن نام ماه های عربی متداول در تقویم هجری شمسی برجی که از نام دوازده صورت فلکی قدیمی منطقه البروج اقتباس شده بود ، به نام ماه های فارسی تبدیل شود و افزون بر این ، نام سالها در دوره دوازده ساله حیوانی که در تقویم های آن روزگار استعمال می شد نیز متروک شود کمسیون مبتکرات مجلس با پیشنهاد مذکور موافقت کرد و ارجاع آن را به کمسیون معارف مجلس خواستار شد .

کمسیون معارف مجلس با حضور میرزا ابالقاسم خان نجم الدین(نجم الملک)نواده میرزا عبد الغفار خان نجم الدوله ، در جلسه شنبه 24حوت 1303، طرح قانونی مذکور را پس از مطالعات لازم و موافقت برای تصویب به مجلس شورای ملی پیشنهاد کرد .

دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران درطی جلسه های 143و148 که به تربیب  در تاریخ های صبح سه شنبه 27حوت 1303و سه شنبه شب 11فروردین 1304 برگذار شد به بحث پیرامون قانون مذکور پرداخت. سرانجام این قانون بحث عنوان در« قانون تبدیل بروج به ماه های فارسی از نوروز 1304شمسی »  درجلسه 148 به تصویب رسید .

بر اساس این قانون ، تقویم هجری شمسی به عنوان تقویم رسمی ایران ، جایگزین تقویم شمسی برجی شد متن این قانون در دو ماده به این شرح بود :

«قانون تبدیل بروج به ماه های فارسی از نوروز 1304شمسی مصوب 11فروردین ماه 1304 شمسی»

ماده اول- مجلس شورای ملی تصویب مینماید که از نوروز 1304 تاریخ رسمی سالیانه مملکت به ترتیب ذیل معمول گردد و دولت مکلف است که در تمام دوایر دولتی اجرا نماید :

الف- مبدا تاریخ : سال هجرت حضرت خاتم النبیین محمد بن عبدالله صلوات الله علیه و آله از مکه مکرمه به مدینه منوره.

ب – آغاز سال :روز اول بهار

ج – سال کما کان شمسی حقیقی

د – اسامی و عده ایام ماه ها :

1- فروردین 31 روزه

2 – اردیبهشت 31روزه

3 – خرداد 31روزه

4 – تیر 31 روزه

5 – مرداد 31 روزه

6 – شهریور 31 روزه

7- مهر 30 روزه

8 – آبان 30 روزه

9 – آذر 30 روزه

10 – دی 30 روزه

11 – بهمن 30 روزه

12 – اسفند 30 روزه

تبصره : در سنین کبیسه ، اسفند 30 روزه خواهد بود .

ماده دوم – ترتیب سال شماری ختا و ایفور که درتقویم های سابق معمول بوده از تاریخ تصویب این قانون منسوخ خواهد بود.

این قانون که مشتمل بر دو ماده است در جلسه یازدهم ماه فروردین یکهزارو سیصد وچهار شمسی به تصویب شورای ملی رسید. «رئیس شورای ملی – موتمن الملک»

نمایندگان مجلس شورای ملی وسنا در جلسه مشترک 24 اسفند 1354 با تصویب قطعنامه ای ، مبدا تاریخ رسمی ایران را از سال هجرت حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله از مکه به مدینه به سال آغاز سلطنت کوروش تغییر دادند . نمایندگان مذکور سال آغاز سلطنت کوروش را ، 559 قبل از میلاد اختیار کردند . تقویم جدید به نام «تقویم شاهنشاهی» از آغاز سال 1355 هجری شمسی مطابق سال 2535 شاهنشاهی به طور رسمی در ایران معمول شد.[4]

تقویم شاهنشاهی در 5 شهریور 1357 با یک تصویب نامه دولت وقت ، لغو و تقویم هجری شمسی دوباره به طور رسمی در ایران معمول شد. [5]

بعد از انقلاب اسلامی ایران ، بر طبق اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران تقویم هجری شمسی عیناً به همان صورت قبلی به عنوان تقویم رسمی ایران پذیرفته شد. متن اصل مذکور به شرح زیر است :

«مبدا تاریخ رسمی کشور ایران از هجرت پیامبر اسلام است و تاریخ هجری شمسی و هجری قمری هر دو معتبر است اما مبنای کار در ادارات دولت هجری شمسی است و تعطیلی  رسمی هفتگی روز جمعه است».[6]

 

[1]- Joseph naus

 -[2]روزنامه رسمی کشور،صورت مشروح مذاکرات نمایندگان در جلسه 000148ص 1055و 1058با لغت نامه دهخدا 1341ص 419)

[3]- مجموعه مصوبات ص 295 ،صیاد 1375 ص 111

[4]-(صیاد 1381 ص 5)

[5]- (صیاد 1381 ص 5)

[6]- (صیاد 1381 ص 5 همو اردیبهشت 1387 ص 12)

منبع:www.rokhdad.info