كتاب زبدة التواريخ (اخبار امراء و پادشاهان سلجوقي )، اثر صدر الدين ابوالحسن علي بن ناصر بن علي حسيني،زمان تاليف ربع اول قرن هفتم هجري.با مقدمه هايي از دكتر محمد نور الدين،ضياءالدين بونياتوف(رئيس آكادمي علوم آذربايجان ) مصحح متن عربي دكتر محمد نور الدين،مترجم : رمضان علي روح الهي ناشر: انتشارات ايل شاهسون بغدادي. تاريخ نشر سال ۱۳۸۰

با توجه به اين كه كتاب داراي سه مقدمه است،و به نوعي حاوي مطالب مفيد، لذا منطقي به نظر رسيد كه از ان ها استفاده شود.ابتداءاز مقدمه ي دكتر محمد نور الدين نقل مي كنيم. كتاب زبدة التواريخ به اخبار خاندان سلجوقي و دولت ايشان ،از آغاز تا پايان فرمانفرمايي آنان مي پردازد و دو فصل موجز نيز دارد.اين كتاب مثل بسياري از كتاب هاي كهن تاريخي ،به زندگي و اعمال سلاطين و شاهان و امراءو كارگزاران و وزيران بزرگ ، به تخت نشستن ها و جنگ ها ، نيرنگ ها، عزل و قتل ايشان مي پردازد...جسته و گريخته به تاريخ اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي توجه مي كند.حسيني حتي به كشاكش هاي ديني كه از جنبه هاي برجسته امپراتوري اسلامي است، خاصه آنچه به اسماعيليان و پناهگاهشان د‍‍ژ مربوط است، اشاره ي گذرايي بيش نمي كند.

 در اين كتاب اطلاعاتي در خصوص روابط سلجوقيان و بيزانسيان، پيروزي الب ارسلان بر رومانوس ديو جانوس در ملاذگرد(۱۰۷۱/م )و جنگ هاي سلجوقيان با گرجيان و آنچه به اصل ونسب خاندان سلجوقي و جز اين ها مربوط مي شود، وجود دارد. در بخش دوم اين كتاب اطلاعات دست اول و مشروحي از فرمانفرمايي سلاطين سلجوقي در سه دهه ي پاياني حكومتشان وجود دارد، خاصه فصل مربوط به سلطان طغرل سوم. علاوه بر آن زبدة التواريخ اطلاعات عمده اي در خصوص مناطق شمالي ايران، آذربايجان و ماوراءقفقاز دارد.

اسلوب صدر الدين حسيني را در كتاب زبدة التواريخ مي توان به لحاظ بيان و بديع آن سنتي دانست: تكرار سجع، استعارات، غلو و مبالغه،و كنايات و تشبيهات. جملاتش كوتاه و انديشه اش نسبتاً موجز است... در تاريخش تسلسل زماني را رعايت كرده است.كتاب زبدة التواريخ را مي توان منبعي بايسته براي پژوهندگان دوره ي سلجوقي و در رديف كتاب هايي دانست كه در اين باب به ديگر زبان ها نگاشته شده است.

 ضياء الدين بونياتوف ـــ كه زبدة التواريخ را به روسي ترجمه كرده است ــــدر مقدمه اش مي نويسد:دوران ظهور و دوام دولت سلجوقي، كه بيش از يك و نيم سده پائيد، به لحاظ رخدادهاي پربارو مهمي كه در همان هنگام حادث شد، و در قياس با دوران هاي تاريخي بعدي، نا معمول بود و سرنوشت سرزمين هاي خاوريدر آن رقم خورد.او در مورد اهميت كتاب مي نويسد: به هر رو زبدة التواريخ منبع اصلي در شمار نمي آيد، اما حاوي كثيري رخدادهاي مهم ونادر است كه در منابع تاريخ سلجوقي يافت نمي شود.خاصه اخباري كه مارا در كار روشن ساختن رخدادهاي نيمه ي دوم سده دوازدهم ميلادي ياري مي كنند- دوراني كه بارتولد آن را  تاريك ترين دوران هاي تاريخ اسلام مي نامد.اين از آن روست كه زبدة التواريخ اطلاعات بي مانندي در باب اتابكان آذربايجان،خاندان ايلدگز و پيوند دوسويه ي ايشان با سلاطين سلجوقي مي يابيم  كه هم پيماني گرجيان و شيروانيان بر ضد سپاهيان سلجوقيان و اتابكان گواه آن است.بدين سان كتاب صدر الدين حسيني به صورت يكي از منابع اصلي تاريخ ماوراء قفقاز و شمال ايران و نيز تاريخ خلافت عباسيان در پايان سده ي ۱۲/م - در كنار عماد الدين اصفهاني و ابن جوزي و ابن اثير و ابن قلانسي و راوندي پديدار مي شود.اطلاعات بخش دوم كتاب از منابع دست اول است.

حسيني در سراسر كتابش عمدتاً به سلاطين مي پردازد و از وزراء اندك چيزي مي نگارد و در اين صورت هم توجهش به شخصيت هاي برجسته اي مانند نظام الملك ، درگزيني و وزير خليفه ي عباسي عون الدين، جلب مي شود.توضيح كار هاي امراء و كار گزاران محلي هم جاي چشمگيري را مي گيرد.اما سخن پيرامون آناني است كه تاثيري بر سرنوشت دولت و خاندان حاكم داشته اند، چنان كه حسيني از نگارش رخدادهايي كه رنگ قومي داشته اند پرهيز مي كند. اطلاعات او از اسماعيليان و نبرد هاي فرساينده ميان طوايف و سران آن ها اندك است و به زبان ديگر مي توان گفت كه حسيني به ندرت از آماج اصلي اش در نگارش اين كتاب ، يعني تاريخ خاندان حاكم ، منحرف مي شود.

 دكتر محمد اقبال، استاد دانشگاه پنجاب در لاهور،براي نخستين بار كتاب حسيني را به سال ۱۹۳۳/م نشر داد.اقبال ضمن آماده سازي متن براي نشر،در كار تصحيح اين نسخه از خلاصه ي كتاب عماد الدين اصفهاني، نوشته ي بنداري بهره برد.دكتر اقبال در اهميت كتاب مي نويسد:كتاب حاضر يك نسخه ي بي همتاست كه در موزه ي بريتانيا نگاهداري مي شود و در بردارنده ي تاريخ سلجوقيان از آغاز تا سقوط ايشان است.دكتر اقبال از پروفسور م. ث. هوتسما، بارون ويكتور فون روزن و و به ويژه دكتر كارل زوسهايم و كارهايشان در خصوص زبدةالتواريخ ياد كرده است.

مترجم محترم، در پايان كتاب، جدول زمان نگاري حوادث بر اساس نوشته ي صدر الدين حسيني، از سال ۴۲۲/ه(مرگ سلطان محمود بن سبكتكين غزنوي ) تا سال ۵۹۰ /ه ( كشته شدن سلطان طغرل بن ارسلان شاه) را آورده است.منابع مورد استفاده ي مصحح متن عربي،منابع غير عربي( منابع فارسي، انگليسي،فرانسوي، آلماني، تركي و روسي) نيز ضميمه ي كتاب است.

از مترجم  فاضل،جناب آقاي رمضان علي روح الهي و ناشر محترم بخاطر كار ارزشمندشان تقدير و تشكر مي نمائيم و تداوم تكاپوهايي علمي ايشان را آرزو مي كنيم. محمد قجقي