ابن ندیم (ص 153) نیز در آثار بلخی از این کتاب نام نبرده است . افزون بر این ، نویسندگان قدیم ، از جمله ثعالبی (ص 501)، ابوالمعالی رازی (ص 5ـ6) و بناکتی (ص 52،150) که از البدء و التاریخ نقل کرده اند، همه آن را به نام مقدسی نوشته اند (مقدسی ، ترجمة فارسی ، ج 1، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 38). منهاج سراج نیز در طبقات ناصری حدود بیست مورد از البدء و التاریخ نقل کرده است (جاهای متعدد). اما اشاره ای تاریخی به کشف معادن طلای خَشباجی (مقدسی ، ج 4، ص 78) در سیستان در 390 که به عنوان یکی از عجایب به کتاب افزوده شده است ، کار تعیین نویسنده و تاریخ نگارش را پیچیده می کند. زیرا نویسندة این بخشها و اینکه آیا در این سال قسمتهای دیگری نیز به کتاب افزوده شده است یا نه ، معلوم نیست .

به رغم شهرت بسیار مقدسی ، سال تولد و وفات او مشخص نیست ، اما احتمالاً چند سالی پس از نگارش این کتاب زنده بوده است . همچنین نسبت مقدسی به وی بدان سبب است که یا از اهالی بیت المقدس بوده که به خراسان کوچ کرده اند یا اقامت طولانی در آنجا داشته است (مقدسی ، ترجمة فارسی ، ج 1، مقدمة شفیعی کدکنی ، ص 39). از مطالب کتاب چنین برمی آید که مقدسی به چند زبان و خط آشنایی داشته ، سفرهای متعددی کرده و از دانشهای وسیع و گوناگون برخوردار بوده است و برای نگارش کتاب از منابع بسیار بهره گرفته است ، از جمله : خدای نامه ، سیرالعجم ، تاریخ خورزاد ، رسالةٌ فی وصف مذاهب الصابئین ، کتاب القرانات ، اوائل الادله ، کتاب الخُرمیّه ، کتاب المعمرین ، تاریخ ملوک الیمن و کتابهای دیگری که بیشتر آنها از میان رفته است (همان ، ص 102ـ111).

البدء و التاریخ 22 فصل دارد و هر فصل شامل چند باب است . این فصول عبارت اند از: در تثبیت نظر و مهذب ساختن جدل ؛ در اثبات آفریدگار و یکتایی آفریننده ...؛ در صفات باری تعالی و اسماء او ...؛ در تثبیت رسالت و ایجاب نبوت ؛ در یاد کردِ آغاز آفرینش ؛ در یادکردِ لوح و قلم و عرش و کرسی و فرشتگان و صور و صراط و میزان ...؛ در آفرینش آسمان و زمین و آنچه در آن است ؛ در ظهور آدم و پراکنده شدن فرزندان او؛ در یادکردِ فتنه ها و کوَایِن و قیام قیامت و سپری گشتن جهان ... و وجوب رستاخیز؛ در یاد کردِ پیامبران و مدت عمر ایشان ...؛ در یادکردِ شاهان عرب و عجم ... تا بعثت پیغمبر ما؛ در یادِکرد ادیان مردم روی زمین و نحله ها و مذاهب هر کدام از اهل کتاب و جز ایشان ؛ در چگونگی زمین و حدود آبادیها و شمار اقالیم و چگونگی دریاها و رودخانه ها و شگفتیهای زمین و آفرینش ؛ در یادکردِ انساب عرب ...؛ در یادکردِ مولد پیغمبر و منشأ وی و بعثت او تا هجرت ؛ در وارد شدن پیغمبر به مدینه و سریّه ها و غزوه های او تا هنگام وفات ؛ در چگونگی شمایل پیامبر خدا و خوی و سیرت و خصایص و آیینهای او ...؛ در یاد کردِ افاضل یاران پیامبر و اولی الامر از مهاجرین و انصار ...؛ در مقالات اهل اسلام ؛ در مدت خلافت صحابه و حوادث و فتوحی که در این دوره روی داد تا روزگار بنی امیه ؛ در فرمانروایی بنی امیه تا آخر روزگار ایشان ...؛ در وصف بنی هاشم و شمارة خلفای بنی عباس از سال 112 تا حدود عصر مؤلف .

مقدسی در این کتاب دانسته های مهمی دربارة تاریخ و دین ایرانیان آورده که بعضی از آنها دست اول است ، از جمله شرح دیدارش از آتشکده ای قدیمی ، اطلاعاتی دربارة پیامبران و قوانین زردشتیان و آرای آنان دربارة آفرینش (ج 1، ص 62ـ63، ج 3، ص 7، ج 4، ص 26ـ30)، مزدکیان ، قباد و مزدک ، آرای خرمدینان دربارة آفرینش ، عروج ارواح ، فرقه های فرعی خُرمیه و چگونگی دیدارش با آنان در ماسَبَدْان و مهرجَان قَدْق و قیام بابک خرمدین (ج 2، ص 20، ج 3، ص 8،167ـ 168، ج 4، ص 30ـ31، ج 6، ص 114ـ119) و همچنین آرای برخی اندیشمندان دربارة کرویت زمین و گردش آن و دیگر سیارات به دور فلک (ج 2، ص 40). دیگر قسمتهای کتاب عبارت اند از: بخش ملوک العجم شامل وصف شاهان داستانی و نیز اشکانی ایران که در آن سه بیت شعر از شاهنامة مسعودی مروزی ، شاعر دورة سامانی ، نقل شده است (ج 3، ص 138، 173)، مروری بر جغرافیای ایران (ج 4، ص 76 به بعد) و شهرهای بنا شده به فرمان فرمانروایان ایرانی (ج 4، ص 98 به بعد)، فتح عراق و ایران به دست مسلمانان (ج 5، ص 169 به بعد)، مرگ یزدگرد ساسانی (ج 5، ص 196ـ199)، فتح جرجان و طبرستان به دست سلیمان بن عبدالملک (ج 6، ص 41ـ43) و نیز اطلاعاتی دربارة شخصیت ابومسلم و شورشهایی که در سدة دوم روی داده است (ج 6، ص 62 به بعد،82 ـ87).

دامنة اثر مقدسی از آغاز آفرینش تا زمان مؤلف را در بر می گیرد (رجوع کنید به همان ، فهرست ) و ازینرو کتاب را در زمرة تاریخهای عمومی قرار می دهد. مقدسی مانند ابن واضح یعقوبی (متوفی ح 284) و مسعودی (متوفی 346) تاریخ پیش از اسلام را به شیوة موضوعی و فرهنگی و تاریخ دورة اسلامی را به ترتیب زمانی سلسله ها مرتب کرده است . توجه مقدسی به اقوام باستان و هند نمونة متقدم علاقه ای است که ابوریحان بیرونی در این باب نشان داده است . او که معتزلی بود، به رشد و تکامل عقل و وحی در تاریخ اهمیت می داد و اصرار داشت که به جنبة رمزی و نمادین افسانه های آفرینش توجه شود (همان ، ج 2، ص 50؛ ایرانیکا ، ذیل واژه ).

گذشته از مزایا و امتیازات فراوان این کتاب ، پاره ای اشتباهات و مسامحات نیز در آن دیده می شود؛ از جمله اشتباه تاریخی در شرح خروج عبدالرحمان بن محمد الاشعث و خلط آن با خروج قرمطیان (ج 5، ص 109(

در فاصلة سالهای 1899ـ1919، کلمان هوار برای نخستین بار البدء و التاریخ را از روی نسخة خطی کتابخانة داماد ابراهیم در شش مجلد به عربی منتشر کرد ( ایرانیکا ، همانجا) که چاپ متوسطی است و در پاره ای از ضبطهای آن اشتباهاتی دیده می شود. ترجمة فرانسوی این کتاب که خبر آن در صفحة عنوان چاپ عربی کتاب داده شده ، ظاهراً هرگز انتشار نیافته است . محمدرضا شفیعی کدکنی هر شش مجلد را با عنوان آفرینش و تاریخ به فارسی ترجمه کرده و در 1374 ش ، همراه با مقدمه ای مفصل و جامع و فهرستهای کامل به چاپ رسانیده است .

منابع : ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛ ابن وردی ، خریدة العجایب و فریدة الغرائب ، چاپ محمود فاخوری ، بیروت 1411/1991؛ محمدبن عبیدالله ابوالمعالی ، بیان الادیان در شرح ادیان و مذاهب جاهلی و اسلامی ، چاپ عباس اقبال ، تهران ] تاریخ مقدمه 1312 ش [ ؛ داودبن محمدبناکتی ، تاریخ بناکتی = روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب ، چاپ جعفر شعار، تهران 1348 ش ؛ عبدالملک بن محمد ثعالبی ، تاریخ غررالسیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم ، چاپ زتنبرگ ، پاریس 1900، چاپ افست تهران 1963؛ مصطفی بن عبدالله حاجی خلیفه ، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون ، چاپ محمد شرف الدین یالتقایا و رفعت بیلکه کلیسی ، استانبول 1941ـ1943؛ مطهربن طاهر مقدسی ، کتاب البدء و التاریخ ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ 1919؛ همان ، ترجمه فارسی : آفرینش و تاریخ ، مقدمه ، ترجمه و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی ، تهران 1374 ش ؛ عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی ، کابل 1342ـ1343 ش ؛ یاقوت حموی ، معجم الادباء ، چاپ دیوید سموئیل مارگلیوث ، قاهره 1907ـ 1925؛

Encyclopaedia Iranica , s.v. " A l-Bad ف W a ف l- Ta ف r ¦ â k (by M. Morony).

/ علی اصغر فیهی /