بنیاد مختومقلی فراغی

هنر قلمکاری برای تزیین پارچه، دیوار و اشیا فلزی بکار میرود. همانطوریکه به نقش آفرینی های ظریفی که با قلم مو بر روی پارچه های لطیفی چون روسری انجام میشود، قلمکار گفته میشود، در معماری نیز هنر رسم نقوش رنگارنگ تزیینی با فرچه بر روی سطوح ملاط کاری شده چون دیوار، طاق و قبه، قلمکار نامیده میشود. فرق آن با نقاشی های"فرسکو" آنست که "قلمکاری" که بر روی سطح ملاط کاری شده خشک انجام گرفته نسبت به "فرسکو" از عمق کمتری برخوردار بوده و در سطح خارجی تری است.

نقوش دیواری، تزیینات سقف و دیگر هنرهای تزیینی که در هنرمعماری داخلی و دکوراسیون روز به روز اهمیت بیشتری می یابند، در اصل از عناصر غیر قابل انصراف هنرهای تزیینی سنتی ترک و عثمانمی می باشند. امروزه استفاده از طرحهای قلمکاری های قدیمی موجود در کاخها، کوشکها و خانه ها، از لحاظ نقشی که در احیای و مرمت "آثار قدیمی" دارند و نیز به جهت شهرتشان مجددا رو به ازدیاد است. البته باید گفت که چه امر "رستوراسیون" یا احیای آثار قدیمی و چه آفرینش نقشها و طرحهای جدید، احتیاج به تبحر و تخصص ویژه ای دارد.

تاریخچه قلمکاری و شیوه های انجام آن جزو مواد درسی برخی رشته های دانشکده هنرهای زیبا میباشد. از آنجا که دانشجویان فارغ التحصیل از این رشته ها بعلت محدودیت بازار کار قلمکاری بطور اخص به آن نمیپردازند، تعداد متخصصین و هنرمندان متبحر در این زمینه معدود است. با در نظر گرفتن ضرورت حفظ هنر قلمکاری بعنوان میراث فرهنگی، برنامه های تشویقی دولت در این جهت و نیز اهمیتی که اتحادیه اروپا برای آن قایل است ، نیاز به افراد متخصص در این زمینه امری کاملا واضح است.

در شاخه دیگری از این هنر، هنرمند قلمکار با قلم نوک تیز فولادی، بر روی فلزات نرمی چون طلا و مس نقوش و اشکالی حک میکند.بحث امروز ما در خصوص این شاخه از قلمکاری سنتی برروی فلزات معدنی خواهد بود.

پیش از کشف کاغذ انسانها برای بیان منظور خود با قطعه هایی از فلز، نقوشی بر سنگ و یا گل پخته رسم مینمودند. با آنکه پس از کشف کاغذ، قلم بعنوان وسیله ای برای نوشتن، اشکال و کیفیتهای متفاوتی بخود گرفت؛ اما بشر هیچگاه نخستین قلم خود یعنی " قلم فلزی" را فراموش نکرده و با توجه به زمینه کاری، با ایجاد تغییراتی آنرا بصورتی که مناسب کاربردش بود، تولید نمود.

به حکاکی با قلمهای فولادی بر روی سطوح صاف هنر "قلمکاری" و به اساتید این فن که با قلمهای نوک تیز فولادی بر سطوح نقره ای، طلایی و مسی نقوش و اشکال زیبا می آفریدند نیز استاد "قلمکار" گفته شد.

از ابتدای تاریخ ٥۰۰۰ ساله هنر فلز کاری ترک، زیباترین کارها و آثار فلزکاری در دوران سلجوقیان بزرگ به ظهور رسید. پس از سلجوقیان بزرگ، سلجوقیان کرمان، سلجوقیان آناتولی و سلجوقیان سوریه و عراق، مملوکیان ترک در مصر نیز این هنر را به بهترین شکل حفظ و ارائه نمودند. این هنر ظریف که در دوران سلجوقیانِ بزرگ آغاز و بتدریج در ایران،عراق، آذربایجان شمالی، مصر، سوریه و آناتولی رواج و توسعه یافت، با ظهور عثمانیان به فراموشی سپرده شد.

با آنکه نوع و شکل قلمی که در دوره سلجوقیان در قلم کاری بکار میرفته بطور کامل معلوم نیست، اما آنچه در ایندوره جلب توجه میکند ظرافت چشمگیر آثار است. جوانه ها، برگها، جانوران، نقوش در هم آمیخته برگرفته از حکایات، نقوش گیاهان و فیگورهای حیوانات و انسانهایی که در زمان سلجوقیان بزرگ بوجود آمده و صورت قالب و اسلوب قلمکاری بخود گرفت، بعدها در سراسر عالم اسلام بصورت هنری مشترک در آمد. زمینه این آثار پوشیده از خطوط موازی یا متقاطع و خط آنها کوفی و یا نستعلیق تزیینی بوده و نقوش و نوشته ها در آنها برجسته کاری شده اند.

قلمکاری مملوکیان که در اصل و ریشه ترک بودند نیز با هنر سلجوقیان تشابهات زیادی دارد تنها تفاوت در سادگی بیشتر آثار دوره مملوکیان است. آثار قلمکار سلجوقی و مملوکی با کوبیدن چکش بر قلم حک میشده است. در دوره عثمانی سبکهای قلمکاری به چهار گروه استانبول، وان، قفقاز و بوسنی تقسیم میشوند. مهمترین ویژگی سبک استانبول انتقال دقیق ظرافت و ضخامت خطوط و نقوش رسم شده توسط قلم مو از طرح به روی فلز میباشد. این شیوه در مهر سازی که نوعی حکاکی است نیز بکاررفته و با کمک طرحهای قلم نی اجرا میشد.

قلمکاری "وان" با خصوصیات ویژه نام " savat" یا "سواد" را بخود گرفته که بنا به تعریف عبارت از ایجاد نقوش با سرب بر روی نقره است. هنرمند " سواد کار" همچون هنرمندان " گراور" ابتدا شکل را با قلمهای نازک فولادی حک نموده و سپس داخل کانالهای ایجاد شده را با مخلوطی که به قوام گل و یا بصورت گَرد در آورده میشود، پر میکند. این مخلوط با گرم شدن، کاملا داخل حفره ها را پر میکند. کار، پس از سرد شدن سمباده کشیده شده، داخل نمد گذاشته شده و سپس نیز جلا داده میشود. این نوع قلمکاری در انواع اشیا نقره ای مانند جعبه های توتون، دسته تازیانه، قبضه شمشیر، غلاف خنجر، دسته قاشق و از این قبیل بکار میرود.

ویژگی هنر قلمکاری قفقاز که کلیه خصوصیات قلمکاری سلجوقی را در بر میگیرد، در عمق آن و استفاده نسبی از هنر "ساوات" است. در منطقه وسیع قفقاز ، این هنر خصوصا در نواحی داغستان تحول و توسعه یافته است. قلمکاری های قفقازی بر روی غلافهای خنجر و شمشیر، تسمه های اسبان و اقسام مختلف کمرهای نقره، دردنیا شهرت زیادی کسب نمود.

امروزه در موزه های جهان به نمونه های زیادی از قلمکاریهای قفقاز بر میخوریم. در برخی قلمکاریهای قفقاز به آلیاژ طلا و جیوه بر میخوریم. از همین رو در آثار قلمکاری قفقاز هماهنگی رنگهای زرد، سیاه و سفید جلب توجه میکند.

در قلمکاریهای منطقه " بوسنی" نیز قلم های خاص بوسنی بکار گرفته شده و این آثار با نقوش و طرحهای خاص منطقه تزیین یافته است. مهمترین ویژگی این نوع قلمکاری عمق یکنواختِ کار و سادگیِ نقوش است که بیشتر از درختان سرو، تنگ و صراحی، اشکال بیضی و برگهای رومی تشکیل میشود.

بغیر از انواع گفته شده در برخی نواحی آناتولی چون "ارزینجان"، " کایسری" و
"کاستامونو" نیز قلمکاری با شیوه های سنتی، محلی و خاص، بر روی اشیا مسی دیده میشود