بنیاد مختومقلی فراغی

توضیح:
این مقاله چند سال قبل توسط دوست فاضلم آقای خدابخش قربانپور بعنوان تحقیق درسی در مقطع كارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد تهیه شد. مقاله در اصل مشتمل بر دو بخش بود كه جهت اختصار از آوردن فصول چهارگانه بخش اول: معانی تفسیر از نظر لغوی و اصطلاحی، تاریخ تحول علم تفسیر، انواع تفسیر و روشهای تفسیر اجتناب شد.
از جناب قربانپور كه اجازه چاپ این تحقیق را دادهاند، تشكر مینماییم و توفیقات علمی بیشتر برای ایشان و بهروزی برای خانواده معززشان را خواهانیم. محمد قجقی

فصل اول: از صدر اسلام
تا قرن هفتم هجری
روایتهایی كه از مفسرین گذشته مخصوصاً حضرت رسول، صحابه و تابعین نقل شده، اساس علم تفسیر قرار گرفته، و در حقیقت تفسیرهای اولی مجموعهای از همین روایات میباشد. 1

در طول قرن اول تا نیمههای قرن دوم تفسیر مستقلی نوشته شده است، و تفاسیری هم كه در قرن دوم نوشته شده است از بین رفته، فقط در بعضی از كتب به آنها اشاراتی شده است.

یكی از مفسرین قرن دوم هجری «مقاتل بن سلیمان» از مردم «ری» یا به قولی «خراسان» بود، كه در سال یكصد و پنجاه هجری درگذشت.امام شافعی دربارهی او گفته است، كه مردم در تفسیر به «مقاتل» نیاز دارند. 2 این تفسیر جزء تفاسیر روایی بود و بیشتر جنبه فقهی داشت.3

قراء بن - یحیی بن الماقطع اصلا از دماوند بود، این فرد كه از مفسرین قرن دوم میباشد، صاحب «تفسیر المعانی» میباشد.
روش قراء بدین صورت بود، كه ابتدا قاری از روی قرآن شروع به خواندن میكرد، و در هنگامی كه او قرآن میخواند قراء قرآن را برای شاگردان خود تفسیر میكرد، و آنها مینوشتند و در پایان، كتاب بزرگی جمع شد كه هزار برگ داشت4 به گفته سیوطی این دو تفسیر از بین رفتهاند.5

از قرن سوم هجری تفسیر شكل مدون به خود میگیرد و تفاسیر بزرگی نوشته شده است.6 یكی از این تفاسیر، «تفسیر موزون» میباشد نام دیگر آن «تفسیر عروضی» است.از نویسنده و سال تالیف آن اطلاعی در دست نیست، از لحاظ شیوهی نگارش مربوط به قرن سوم است و نویسنده با توجه به مختصات لهجهای از علمای «ماوراء النهر» میباشد. تفسیر آیه به آیه است.و بیشتر از نظر ادبی مورد نظر میباشد.7

تفسیر «جامع البیان فی التفسیر القرآن» یا «تفسیر كبیر» در راس تفاسیر قرن سوم قرار دارد. 8
این تفسیر اثر مورخ و محدث بزرگ «محمد بن طبری» میباشد. این تفسیر تا عهد مولف بزرگترین تفسیری بود كه نوشته شد.و به همین سبب در عالم اسلامی كسب شهرت كرد.9
این تفسیر اكنون در 31 مجلد چاپ شده است.تفسیر طبری جزء تفاسیر روایی است و بیشتر جنبه فقهی دارد، طبری در تفسیر و توضیح آیات و عبارات بیشتر متكی بر اسناد صحیح از اقوال صحابه و تابعین بوده است، و هیچ جا به خود اجازهی تاویل و تعبیر را نداد، او ابتدا شافعی بود و بعد مكتب فقهی جدیدی به نام جریریه تاسیس كرد، وی طرفداران زیادی پیدا نكرد.10 این تفسیر در قرن چهارم به دستور «نوح بن نصر سامانی» از عربی به فارسی ترجمه شده است.11

از دیگر تفاسیر قرن سوم تفسیر «جامع التأویل» اثر «احمد بن فارس بن زكریا اللغوی» اهل قزوین میباشد.مفسر ابتدا مذهب شافعی داشت، بعدهامذهب مالكی اختیار كرد.تفسیر او فقهی است، كه با توجه به آیات قرآنی مسائل فقهی را از آنها استنباط كرد.12

در قرن چهارم میتوان به چند تفسیر اشاره نمود، «احكام القرآن» از «ابوبكر محمد ابن رازی».این فرد حنفی بود.این تفسیر همان طور كه از نامش پیداست یك تفسیر فقهی میباشد.

این تفسیر در مسائل فقهی یكی از معتبرترین تفاسیر حنفیها میباشد.مفسر در این تفسیر شروع به جمعآوری آیاتی كرد. كه بتوان احكام فقهی را از آنها استنباط نمود.13

از دیگر تفاسیر قرن چهارم كه با زبان فارسی میباشد، «تفسیر قرآن پاك» است.اصل تفسیر در «پاكستان» موجود بود، در سال 1341 توسط بنیاد فرهنگ ایران از آن عكسبرداری شد و با مقدمه مرحوم «مجتبی مینوی» به چاپ رسید، او معتقد است كه با توجه به سبك و سیاق آن از قرن چهارم میباشد، تفسیر لغت به لغت است.14

«تفسیر سور آبادی» تالیف «ابوبكر عتیق بن محمد الهروی سور آبادی» از تفاسیر قرن پنجم میباشد. نویسنده از معاصران سلطان آلب ارسلان سلجوقی میباشد.این تفسیر به زبان فارسی است و از نمونههای عالی نثر فارسی میباشد.نویسنده مذهب شافعی داشت، قرآن را تحت الفظی ترجمه كرده است، بیشتر از نظر ادبی معروفیت دارد.15

«تاج التراجم» یا «تفسیر اسفراینی» از جمله كتب مهم تفسیری قرن پنجم میباشد، نویسندهاش «عماد الدین ابوالمظفر شافعی» است.او تفسیر را به چند مجلس تقسیم كرده است و در هر مجلس تعدادی از سورههای قرآن را تفسیر كرده است، او از معاصران خواجه نظام الملك و مورد توجهی او بوده است.16

در قرن ششم هجری بزرگترین تفاسیر اهل سنت نوشته شده است.یكی از این تفاسیر «مفاتیح الغیب» یا «تفسیر كبیر» اثر «محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی» معروف به «امام فخر رازی شافعی» از مفسران بزرگ قرن ششم میباشد، این تفسیر از جمله تفاسیر به رای است و آیات قرآنی را بر اساس مسائل فلسفی تفسیر كرده است.تفسیر بیشتر جنبه كلامی و فلسفی دارد. در 8 جلد چاپ شده است و تفسیر سوره به سوره است.17

از دیگر تفاسیر بزرگ قرن ششم تفسیر «كشاف» اثر «ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری خوارزمی» ملقب به «جار الله» است.18 زمخشری از نظر كلامی معتزلی در فقه پیرو حنفیها میباشد. روش تفسیر او آیه به آیه است.این تفسیر از متقنترین تفاسیر اهل سنت میباشد.زمخشری در این تفسیر به ذكر خصوصیات، صرفی، نحوی، معانی، بیان، قرائت و شأن نزول هر كدام از آیات پرداخته است.19 این تفسیر در 4 مجلد چاپ شده است.20

«تفسیر كشف الاسرار و عده الابرار» از دیگر تفاسیر قرن ششم میباشد، نویسنده آن «ابوالفضل رشید الدین میبدی یزدی» میباشد. این تفسیر درواقع شرحی است بر «تفسیر سیره فی التصوف» اثر «خواجه عبدالله انصاری هروی».تفسیر میبدی بیشتر از نظر عرفانی مطرح است.21

یكی دیگر از تفاسیر قرن ششم «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» اثر «ابوالفتح محمد بن عبدالكریم شهرستانی شافعی» است، از تفاسیر فلسفی است.22

فصل دوم: مفسرین اهل سنت از قرن هفتم تا عصر حاضر
از قرن هفتم به بعد تفاسیر ایرانیان اهل سنت به اندازهی تفاسیر قبلی از استحكام برخوردار نیستند، صرفنظر از «انوار التنریل» كه در قرن هفتم نوشته شده است، تفاسیر دیگر یا شرحی است بر تفاسیر قبلی یا تفسیر قسمتی از قرآن میباشد.1

«انوار التنزیل و اسرار التأویل» یكی از مهمترین تفاسیر قرن هفتم میباشد.نویسندهی آن قاضی «ناصر الدین عمر بن محمد شیرازی بیضاوی» اهل «بیضای» فارس است.این تفسیر خلاصه و فشردهای است از تفسیر كشاف و مفاتیح الغیب.2 نویسنده شافعی است.تفسیر او از جمله تفاسیر فقهی فلسفی است.روش تفسیر بیضاوی سوره به سوره میباشد.این تفسیر مورد استفاده فیض كاشانی در «تفسیر صافی» بوده و شیخ بهائی نیز شرحی بر آن نوشته است.3

«مدارك التنزیل و حقایق التاویل» از دیگر تفاسیر قرن هفتم اثر «محمود نسفی حنفی» میباشد. «نسفی» عالم در حدیث و فقه میباشد،4 تفسیر او از جمله تفاسیر به رای میباشد.نسفی در تفسیر خود اگر حدیث یا خبر موثقی نمییافت، به رای خود اظهار نظر میكرد.تفسیر او آیه به آیه است و در 4 مجله چاپ شده است.5

تفاسیر از قرن هشتم به بعد به ارزش تفاسیر دورانهای قبل نیست.6 «جوامع التبیان» تالیف «معین الدین عبدالرحمن ایجی» از علمای قرن هشتم از ایج فارس بوده است.او تفسیر خود را به عربی نوشت و اساس كار او بر اختصار از تفسیرهای قبلی قرار داشت و هدفش این بود كه مختصری را در این فن تهیه كند.7

«تفسیر الثعالبی» اثر «عبدالرحمن بن محمد ثعالبی حنفی» از دیگر تفاسیر قرن هشتم است.این تفسیر سوره به سوره است و از لحاظ فقهی اهمیت دارد.8

«جواهر التفسیر فی التحفه الامیر» اثر «ملاحسین كاشفی» مولف پركار قرن نهم از تفاسیری است كه در سال 980 به پایان رسیده است.این تفسیر به نام «امیر علی شیر نوائی» 9 تالیف شده است.تفسیر به زبان فارسی است و اهمیت آن بدین دلیل است كه مقدمهای بلند دارد. در آن مقدمه توضیحاتی دربارهی شناخت قرآن و فضایل آن میدهد. او مقدمه را به چهار باب تقسیم كرده است. باب اول در شناخت قرآن، باب دوم فضایل قرآن، باب سوم اهمیت قرآن از نظر صرف و نحو، باب چهارم در رابطه با جنبه لغوی قرآن میباشد.10

«تفسیر شاهرودی» از دیگر تفاسیر قرن نهم است.این تفسیر از «شیخ علاء الدین محمد شاهرودی» كه به نام «سلطان محمد فاتح عثمانی» در سال 863 در شهر «ادرنه» تالیف شده است.11

از قرن دهم تا قرن دوازدهم بیشتر تفاسیری كه نوشته شده است، در واقع شرحی است بر تفاسیر قبلی خصوصا «انوار التنزیل بیضاوی» 12 
در ایران به خاطر تشكیل دولت صفوی محیط مساعدی برای اهل تسنن نبود كه بتواند دست به كارهای عملی همچون تالیف و تفسیر بزنند، این افراد برای انجام كار خود عازم دربار ازبكان و تركان عثمانی میشدند.13 از این افراد میتوان به «رازی» از دانشمندان و ادیبان ایرانی كه در دربار «سلطان سلیمان قانونی» بود و تفسیری بنام «تفسیر رازی» دارد.14 «شیخ اسماعیل حقی» صاحب «تفسیر روح البیان» و اشعاری به فارسی دارد، او از ایران به تركیه رفت و در شهر بروسه ساكن شد، و در سال 1227 در گذشت.15

نتیجه
ایرانیان بیش از هر ملت دیگری نیروهای خود را در اختیار اسلام گذاشتند، و بیش از هر ملت دیگری در این راه صمیمت نشان دادند. در این دو جهت هیچ ملتی به پای ایرانیان نمیرسد، حتی خود ملت عرب كه دین اسلام در میان آنها ظهور كرد.راجع به خدمات ایرانیان به اسلام سخن زیاد گفته شد ولی به این نكته كمتر توجه میشود كه ایرانیان شاهكارهای خود را در راه خدمت به اسلام به وجود آوردند.و جز نیروی عشق و ایمان نیروی دیگری قادر نیست این آثار را خلق كند.در واقع این اسلام بود كه استعداد ایرانی را تحریك كرد و در او روح تازهای دمید و او را به هیجان در آورد.

به همان علت كه اسلام یك دین همه جانبه است و بر جنبههای مختلف حیات بشری سیطره دارد، خدمات ایرانیان به اسلام وسیع و گسترده بود و در صحنهها و جبهههای گوناگون صورت گرفت.صحنه علم و فرهنگ وسیعترین و پرشورترین میدانهای خدمات ایرانیان به اسلام است، و نخستین موضوعی كه توجه ایرانیان را جلب كرد، قرآن بود، كه با قرائت، تفسیر، حدیث، كلام و غیره شروع شد.اهتمام ایرانیان به تفسیر و حدیث كه مستقیما به اسلام مربوط بود از هر مورد دیگر بیشتر بود.چون فرآیند اسلام پذیرفتن ایرانیان ادامه یافت، عشق به قرآن با عدم آگاهی به آن زبان سبب شد، كه دست به كار مطالعه زبان عرب و قرآن شوند و كار به جایی رسید كه ایرانیان حتی زبان قرآن را دقیقتر از عربها تجزیه و تحلیل میكردند، چون عربی زبان مادری آنها نبود از این رو به ضرورت فهم غوامض آن آگاهتر شدند./ق.ش

تهیه كننده: خدابخش قربانپور
باهتمام: محمد قجقی