«مختوم‌قولي‌نينگ توركمن‌صحراداقي ميراثي»

 

ايرانينگ قايرا گونباتاري‌ندا و توركمنيستانينگ سرحدلرينده يرله‌شيأن توركمن‌صحرا بؤلگه‌سي، ملي شاعريميز مختوم‌قولي فراغي‌نينگ دوغلان يري، ياشان اولكه‌سي و وفات اده‌ن توپراق‌لاري‌دير. او گؤكلنگ توركمن‌لري‌نينگ دودورغا  قولوندا و گركز تيره‌سينده اترك-گورگن چاي‌لاري ياقاسيندا دنيا گؤز آچيپدير. بير روايتا گؤرأ اترك آقاري‌نينگ ياقالاريندا، شو وقتقي مِراوه‌تپه شهري‌نينگ كون‌باتار يانينداقي گينگ‌جاي آدلي بير يرده، باشغا بير روايتا گؤرأ گنبدكاووس‌ينگ گون‌دوغاريندا گينگ‌ساوما آدلي نوقاط‌دا دوغانديغي آيديليار.

شاعر عمري‌نينگ سونگ دم‌لريني سونگي‌داغ‌ينگ ايلري‌سيندأ‌كي آباساري چشمه‌سي‌نينگ يانيندا گچيريپدير و آق‌توقاي‌دا آتاسي‌نينگ يانيندا توپراغا قاوشيريليپدير.

1881-ده ايران هم اورسيه‌ت آراسيندا قول چكيلن آخال شرط‌نامه‌سي بويونچا‌، گركز ايلي‌نينگ ياشايان توپراقلاري‌نينگ كؤپوسي و شول ساندا شاعريميزينگ مزاري ايران آراچأگي ايچينده قاليپدير. شيله‌ليك بيلن مختوم‌قولي‌نينگ و آتاسي‌نينگ قوبيرلاريندان داشغارين، اولارينگ ميراثداري بولان سيلاغلي ماشغالا اوجاغي و اثرلري‌نينگ بير انتك قوليازماسي ايران توركمن‌لرينه امانت تابشيريليپدير. مقاله‌ميزدا، مختوم‌قولي‌نينگ ماشغالا ميراثي، فراغي و آتاسي آزادي‌نينگ مزاري و شاعرينگ اثرلري‌نينگ توركمن‌صحرادا ساقلانماسي و نشر اديلمه‌سي باره‌دا معلومات‌ برمأگه چاليشاريس.

 

مختوم‌قولي‌نينگ ماشغالا ميراثي

مختوم‌قولي كؤكلي و علم اوجاغي ساييليان بير ماشغالادا يتيشيپدير. آتاسي دولت‌محمد آزادي و قاقاسي مختوم‌قولي يوناچي‌نينگ شاعرديغي بيلينيأر. دولت‌محمد خانداني‌نينگ شجره‌سينده اوغول‌لاري عبدالله، محمدصفا و مختوم‌قولي‌نينگ بو زمانا گليپ يته‌ن اوغلان‌لاري يوق‌دور. آزادي‌نينگ توركمن عياليندان بولان قاهيرقولي و قولچا آدلي ايكي اوغلونينگ نبيره‌‌لري توركمن‌صحرادا ياشايارلار.

مختوم‌قولي گؤكلنگ توركمن‌لري‌نينگ دودورغا قولوندان بولان گركز ايليندن‌دير. ايران توركمن‌لري آراسيندا بأش اوبا و يايلا گركز آدي بيلن تانيليار:

1.              گركز كلاله

2.              كؤشكِ توركمن‌ينگ گون‌دوغارينداقي گركز

3.              تأزه‌ياپ گركز ويا اينچه گركز

4.              كلاته نوروزعلي‌خان‌ينگ گون‌باتارينداقي گركز و

5.              دويدوق گركز

مختوم‌قولي‌نينگ چين ميراثداري آتا ايشان محمدي ماشغالا‌سي دويدوق گركزده ياشايارلار. مختوم‌قولي دوريندن قالان كتاب‌خانه و ديني مدرسه دأبي بو ماشغالا‌دا آتادان اوغولا گچن بير امانت شكلينده ساقلانيلياندير.

شاعرينگ قاهيرقولي آدلي دوغاني‌نينگ بأشينجي آرقا آغتيغي بولان آتا ايشان گركز، توركمن‌صحرالي‌لار طرفيندان مختوم‌قولي‌نينگ اؤز آغتيغي يالي سيلانياندير. اونونگ حقيقي آدي آناقربان آخوند محمدي‌دي و خاندانينگ باشليغي ساييلياردي. 1 ژوئن 2005-ده 82 ياشيندا وفات ادنده ساوا بير اوبا بولان گركزده گچيريلن جنازه داباراسينا 10 مونگ‌‌دن آرتيق كيشي قوشولدي. بو آدم‌‌لار آراسيندا توركمنيستان‌ينگ اولي ايلچي‌سي و قايراقي خراسان ولايت حاكمي و مجلس وكيل‌لريني-ده گؤرمك بولياردي. بوگون آتا ايشانينگ خاندان و مدرسه ايچيندأكي اورنونا آتاسي يالي دين عالمي بولان اوغلي آبا ايشان ايه چيقيپدير.

آتا ايشانينگ 1992-ده وفات ادن اولي اوغلي قارا ايشان مختوم‌قولي حقيندا كأن بيليأن بير شخص حكمونده قبول اديليأر. اونگا «گركز ايلي‌نينگ آياقلي تاريخي» لاقامي بريليپدير. قينانچ بيلن، اونونگ آيدان معلومات‌لاري و روايت‌لاري كأ درنگه‌وچي‌لر آرقالي چشمه‌سي گؤركزيلمأن پيدالانيليپدير. قارا ايشان‌ينگ شاعرچيليغي-دا باردي و اونونگ «انه‌دن آيريلان چاغا» آدلي شعري باغشي‌لار آرقالي آيديم شكلينده آيديليار.

آتا ايشانينگ بيله‌كي اوغلي عبدالله محمدي انگليس ديلي بؤلومينده اوقوويني قوتاران بير معلم‌‌دير. اونونگ-دا يازان قوشغولاري بار بولماسي، مختوم‌قولي خانداني‌ندا شعر دأبي‌‌نينگ هيچ زمان ييتمه‌جه‌ك‌ديگي‌نينگ بللي شايادي‌دير. شعرلاريندان بير نأچه سطري مثال گؤركزمكچي:

كؤل دنگيزه دؤنه‌ر اگر تيسگينسه

خرمن اودلامانا بير اوچغون گرك

يا دامجا دي ياتان كؤلي تيسگيندير

يا اوچغون بول، دنيأ نور سالمآ دره‌ك

                         ***

بير گون كؤلي يوره‌گيمه سيغديرديم

سونگ جيدامان دامجا دامجا

گؤزلريمدن سيزديرديم

مختوم‌قولي خانداني‌نينگ باشيندان گچن گنگسي بير واقاني-دا بو يرده آغزاپ گچمك يارارلي بولارميقا دييأريس. بيلديگيميزچه، مختوم‌قولي‌نينگ محمدصفا آد‌لي آغا‌سي ساواش ييل‌لاريندا عسكر بولوپ افغانستانا گيديپدير و ايزينا اؤوريلمأندير. عموما اونونگ او يرلرده اؤلن‌ديگي قبول اديليپ‌دير، اما 1998 ييلي‌ندا ايرانينگ يزد ولايتي‌نينگ اردكان شهريندن علي مختوم‌زاده آدلي بير فارس، مختوم‌قولي خانداني‌نا يوز توتوپ محمدصفانينگ آغتيق‌‌لاريندان بوليان‌ديغي‌ني ادعا اديپدير. توركمن‌صحرالي آراشديرماچي‌لار بو سؤزلره هر نه قدر شبهه‌لي باقسالار-دا مختوم‌قولي خانداني‌نينگ باشليغي آتا ايشان آغا بو ادعانينگ دوغروليغي‌ني قبول اديپ، اردكان‌داقي‌لر بيلن قاتناشيپ باشلاپدير. گورگن‌ينگ توركمن راديوسي‌نينگ خبرچي‌سي موسي جرجاني  بولسا بو واقا‌لارينگ جيك‌مه‌جيگي‌ني 2006 ييليندا نشر اديلن «محمدصفا، مختوم‌قولي‌نينگ ييتن قاردا‌شي» آدلي كتابيندا يازيپ ايله يتيريپدير.

 

فراغي و آزادي نينگ مزاري

1760 ييلي‌نينگ نوروز گوني مختوم‌قولي‌نينگ آتاسي دولت‌محمد آزادي وفات اديپ، گركز اوباسي‌نينگ قونان يري، آق‌توقاي‌دا توپراغا قاوشيريليپدير. آق‌توقاي، اترك آقاري‌نينگ ساغ يانيندا شو وقتقي مراوه‌تپه شهري و كوره‌ن اوباسي‌نينگ آراسيندا يرله‌شن دپه‌ليك بير ميدان‌دير. روايتا گؤرأ مختوم‌قولي-دا شو ياقين‌لاردا بولان آباساري چشمه‌سي‌نينگ باشيندا يورت توتان ماحال‌لاريندا عمرونينگ سونگ دم‌لريني ياشاپ، آتاسي‌نينگ يانيندا جايلانماغيني ايسلأپ وصيت اديپدير. بو وصيته ايه‌ريپ، ايني‌لري اونونگ جانسيز گؤوره‌سي‌ني بير دويأ يوكلأپ آق‌توقايا گه‌تيريپ، توپراغا بريپديرلر. مختوم‌قولي‌نينگ و آتاسي آزادي‌نينگ مزارلاري بوگونكي معماري‌سي بيله بنا اديلمه‌دن اوزال، قديم بير مزارليغينگ ايچينده يرله‌شيأردي. مزارلارينگ تاقيق يريني دينگه مختوم‌قولي خانداني و دؤوه‌ره‌گينداكي‌لر بيليأردي. 1960 -لي ييل‌لارينگ باشيندا مراددوردي قاضي‌نينگ تقلالاري نتيجه‌سينده ايكي مزارينگ اوستونه بير گؤتريم بنا اديليپ. بتون‌دان مزار داش‌لاري تيكيليپدير. خلقينگ قبري زيارت اده‌-بيلمه‌سي اوچين يري‌ني تانيتماغا چاليشمالار باشلاپدير. قاضي بو ييل‌لاردا نشر ادن مختوم‌قولي ديواني‌نينگ گيريش بؤلومينده بو مزارلارا آبيرايلي شكل‌ده بير يادلاما بناسي‌نينگ قورولماسي‌ني تكليف اديپدير. قينانساق-دا توركمن‌صحرادا مونچا سيلانماغينا قارامازدان، مزارلار دينگه 1991 ييليندا، يعني توركمنيستان جمهوريتي‌نينگ قاراشسيزليغيندان سونگرا ايران دولتي‌نين دقتي‌ني اؤزونه چكيپدير. مونونگ دويپ دليلي بولسا بو موضوعينگ ايران- توركمنيستان آراقاتناشيغيندا آيراتين اهميتي‌نينگ بار بولماسي‌دير.

17 مي 1991 ييليندا سوويه‌ت توركمنيستان جمهورباشليغي صفرمراد نيازف، يانينداقي توپار بيلن مختوم‌قولي‌نينگ مزاريني زيارت اديپدير. 1991 اكتبريندا قاراشسيزليغا قاوشان توركمنيستان بيله ايران آراسينداقي آراقاتناشيق‌‌لار 1992 ييلي‌نينگ ژانويه آييندا اينچه‌بورون گومروگي‌نينگ آچيلماسي بيله باد آلماغا باشلاپدير و توركمنيستانلي دوغانلاريميزينگ مختوم‌قولي‌ني زيارت اتمك ممكن‌چيليگي‌نينگ يولي آچيليپدير.

1997 ييلي‌نينگ اكتبر آييندا قورولان گلستان ولايتي‌نينگ ايلك حاكمي درازگيسو 1998 ييلي‌نينگ مي آييندا آق‌توقاي‌دا مختوم‌قولي داباراسينا قوشوليپ شاعرينگ مزار بناسي‌نينگ بير ييل ايچينده تماملانجاغيني بوشلا‌دي.

بنا اوچين تكليف اديلن تاسلاما‌لارينگ آراسيندان گنبدلي توركمن مهندس آنامحمد نيازي‌نينگ پلاني سايلانيپ آليندي. اسلامي معماريا و توركمن مدنيتي‌نه اويغون شكل‌ده تاسلانان 25 متر بييك‌ليگيندأ‌كي بنانينگ قبه شكلينده بولان اوچه‌گي، توركمن آق اؤيوني يادلادياندير. بنانينگ الهام چشمه‌سي صحرانينگ يابان گول‌‌لري‌دير. يؤنه، بلند‌لره اوچماق ايسله‌گي بيله قانات‌لاريني آچان بير آق قوشا-دا منگزه‌‌يأندير.

17 مي 1999 ييليندا مختوم‌قولي مزاري بناسي‌‌نينگ آچيليش داباراسي يولا قويولدي. بو گورمه‌له‌شيك دابارآ توركمنيستانينگ جمهورباشليغي صفرمراد نيازف و ايرانينگ مدنيت وزيري عطاءالله مهاجراني قاتناشدي. بو تاريخدان باشلاپ آق‌توقاي، هر مختوم‌قولي‌نينگ يادلاما گونونده گچيريليأن ييل‌ليق دابارالاردا، بارچا دنيا توركمن‌لريني بير يره جمعله‌يأن مركز حالينا گلدي.

 

شاعرينگ اثرلري‌نينگ توركمن‌صحرادا ساقلانيلماسي و نشر اديلمه‌سي

توركمن‌صحرادا مختوم‌قولي ديواني‌نينگ كؤپ سانلي نسخه‌سي باردير. چونكي بو ير،  اونونگ ياشان يري‌دير. باشغا بير ياندان، ايران توركمن‌لري اليپ‌بيي دگيشديرمه‌ديك‌لري اوچين، قديم حرفلي نسخه‌لار حاضر-ده اوقوليار و اولانيلياندير. مثال اوچين عبدالجبار آخوند نيك‌نهادينگ نشر ادن ديواني‌نينگ چشمه‌لر بؤلومينده آدي گچن طلايي، ابتهاج، مشرق‌آخوند، ملا قيليچ‌محمد وش. يالي ايركي نسخه‌لارينگ كؤپوسي شخصي كتاب‌خانه‌‌لاردا قوروليپ ساقلانياندير. بو نسخه‌لارينگ اينگ أهميتلي‌‌سي توروم اوغلي قارا بأبك نسخه‌سي‌دير. 159 شعري ايچينه آليان، كأ نسخه فرقلي‌ليق‌لارينا ايه بولان بو ايركي نسخه، روايت‌لارا گؤرأ مختوم‌قولي‌ني گؤره‌ن بير شخص آرقالي يازيليپدير.

 ايران‌دا مختوم‌قولي ديوانی‌نينگ دسلاپقي چاپي 1947 ييليندا بندرتورکمن‌لی شاه‌گلدی بابانيازی‌نينگ مادی حمايتي بيلن ملاميرزا عبداللهی جعفربای آرقالي نشر اديليپدير. بير سونگراقی چاپي بولسا گنبدلی بردی‌محمد امانی آرقالي 1950-ده عملا آشيريليپدير.

مونونگ ايز يانيندا، تورکمن‌صحرانينگ اولي نشرياتچي‌سي مراددوردی قاضی 61-1960 ييل‌لاريندا مختوم‌قولي خاندانی‌نينگ الينده ساقلانيان قوليازمالاری اساس ادينيپ شاعرينگ ديوانی‌نی چاپا قاوشيريپدير. قاضی شوگونه چنلي تورکمنيستان و ايران‌داقی فرقلی نسخه‌لار اساسيندا   فراغی‌نينگ شعرلاري‌نينگ اون‌لارچا بير بيريندن آيری چاپي‌نی خلقا هؤدورلأپدير. اونونگ سونگقي چاپي محمود عطاگزلی بيلن تاييارلان «مختوم‌قولي فراغی‌نينگ کامل ديوانی‌»دير. بو کتاب 2000 ييليندان بأري بيرنأچه گزك چاپ اديليپدير.

خراسان تورک‌لری‌نينگ ياشايان بجنورد شهرينده بولسا مختوم‌قولي ديوانی 1994 -ده احمد عضدی آرقالي چاپ اديليپدير.

2000 ييليندا «بندرتورکمن شهری‌نينگ مختوم‌قولي فراغی قوشغولاري‌ني بارلاما توپاري» آرقالي مختوم‌قولي‌نينگ ايلكينجی دفتری نشر اديليپدير. بو سری‌نينگ ايکينجی دفتری-ده چاپ اديلندير.

تورکمن‌صحرادا گينگدن يايران بير چاپ-دا عبدالجبار آخوند نيک‌نهادا دگيشلي‌دير. 2001 -ده نشر اديلن بو ديوان, بير انتك باسما و قوليازما نسخه‌لارينگ بارلانما‌سی نتيجه‌سينده تاييارلانسا-دا, علمي بير ايش حسابلانمايار، چونكي متني‌نينگ هايسی نسخه‌لارا دايانيانديغي بلله‌نيلمأندير.

تورکمن‌صحرالی آراشديرماچی نورمحمد عاشرپور آرقالي 2009 -دا ايران‌دا ايکی جلد شکلينده نشر اديلن «قارشيلاشديرمالی مختوم‌قولي فراغی ديوانی», مختوم‌قولي شعرلاری حقيندا چيقاريلان اينگ قاوي ايش‌دير. دقتلي‌ليق بيلن تاييارلانان بو علمي اثر 19 قوليازما و باسما نسخه‌نينگ درنگه‌لمه‌سي و  جيك‌مه‌جيك دنگه‌شديريلمه‌سی نتيجه‌سينده اورتا قويولان 297 شعری اؤز ايچينه آليار.

مختوم‌قولي شعرلاري‌ني باشغا ديل‌لره اؤويرمك‌  بابتدا تورکمن‌صحرادا اوستونليك‌لي ايش‌لر عملا آشيريلاندير. 1995-ده شعرلاری‌نينگ ايلکينجي فارسچا ترجمه‌‌سي عبدالرحمن دوجی آرقالي يوزه چيقاريليپ الهدی خلق‌آرا نشرياتي طرفيندان چاپ اديلدی. 50-أ قولاي شعری اؤز ايچينه آليان بو ترجمه، مختوم‌قولي‌ني ايران‌دا تانيتماق اوچين كؤپ تأثير‌لی و أهميتلی رول اوينان‌ديغي ايكوچسيزدير.

1995 ييليندا تورکمن‌صحرالی آراشديرماچی دکتر يوسف ازمون انگليس شاعری براين آلديس‌ بيله آرقالاشيپ فراغی‌نينگ 45 شعری‌نی منظوم شکلده انگليسچأ اؤويريپ (Songs from the Steppes of Central Asia) آدي بيلن انگليستان‌دا چاپ اديپدير.

گنبددردي اعظمي‌راد فراغي‌نينگ شعرلاريني فارسچا ترجمه اديپ 2006 ييليندا «پرنيان هفت رنگ» (يدی رنگلی يوپک پارچه) آدی بيله ايکي جلد شكلينده نشر اديپدير. اونسونگ، 2011 –ده سري‌ني دوام اتديريأن اوچونجي جلدينگ چاپي يرينه يتيريليپدير.

اينگ سونگدا بولسا، مختوم‌قولي‌نينگ 40 دؤوه‌ره‌گي شعري‌نينگ فارسچا و انگليس‌چه ترجمه‌‌سي دكتر مسعود احمدي، قمرالدين باديردست و آنادردي عنصري آرقالي 2009-دا چاپا قاوشيريليپدير.

مطبوعات‌دا چيقاريلان مقاله‌لار، فراغي‌‌ني يادلاما دابارالارينگ مطلب‌لار ييغيندي‌سي و ليسانس‌اوستي تزلردن داشغارين، ايچينده شاعرينگ اثرلري بارلانان انچمه كتاب-دا چاپ اديليپدير. زمان چأكلي بولان‌ديغي اوچين، بو ايش‌لرينگ ليستي‌ني بره-بيلمه‌يأريس و دينگه، مختوم‌قولي بارلاغ‌لاريندا اينگ أهميتلي اثرلرينگ بيري حكمونده، نورمحمد عاشرپورونگ 3 جلدده تاييارلان «مختوم‌قولي‌نينگ دوشونديريش‌لي سؤزلوگي‌ني، يادلاماق بيلن اونگمالي بولياريس. بو دگرلي اثر 1997-ده كريل اليپ‌بييي‌نده گنبد شهرينده چاپا قاوشيريليپدير.

2003-ده «مختوم‌قولي فراغي  ديواني» آدي بيلن بير كامپيوتر برنامه‌سي سي‌دي‌سي مراوه‌تپه شهرينده، عبدالغني غراوي و آرقاداش‌لاري آرقالي تاييارلانيپدير. بو يومشاق‌قورال‌‌دا شاعرينگ همه شعرلاري‌نينگ يازيغلي و سسله‌نديرمه‌لي شكل‌لري و دوره‌وه‌ي ممكن‌چيليك‌لر يرلشديريليپدير.

شاعري تانيتماق اوچين خبرلاشيق سريشته‌لرينده-ده فيلم، مستند، تئاتر و راديو اويون شكلينده انچمه حركت‌لر عملا آشيريليپدير.

2005 ييلي‌نينگ يازيندا گنبدينگ معلم تربيه‌سي سالونيندا باشلاديلان مختوم‌قولي قوشغولاري‌ني اوقيما كلاس‌لاري، يوواش-يوواش توركمن‌صحرانينگ شهردن اوبا چنلي بارچا اوتوريم جاي‌‌لاريندا يايبانگ‌لاشيپدير. مثال اوچين 3 ييل اوزاغا چكن بير مختوم‌قولي اوقيما كلاسي‌‌نينگ توكنمه داباراسي 2012 ييلي‌نينگ فوريه آييندا گنبدينگ حاجي گورجي ايگديري مسجيدينده گچيريليپدير.

مختوم‌قولي‌‌دان يالانچي‌دا ذريات قالماندير ديييلسه-ده، بوگون او هر بير توركمن‌صحرالي‌نينگ آتاسي ساييلار. آدي ديل‌لردن دوشمز و صحرا اونسوز بير دم ياشاماز. اونونگ كشبي المداما باغشي‌لارينگ آيديميندا و شاعرلارينگ شعرلارينده گؤرونيأندير. دكان‌لر، مكتب‌لر، يول‌لار، ميدان‌لار، نشرياتچي‌لار، مجله‌لر، قوراما‌لار و كتاب‌خانه‌لار بويسانچ بيلن اونونگ آديني گؤتريأرلر و ملي شاعريميزينگ آدي هر قايتالاناندا، گويأ دييسنگ اونونگ بو دانالارچا بيتي اؤوران اؤوران يانگلانيپ دوريار:

عالم ايچره آدم قالماز آد گزر

بو سرلاردان جهان خلقي ياد گزر