بنیاد سخن درکلام مختومقلی نوشته ی: آنا دردی عنصری
- هنرمند شاعر،محصول پرداخت شده ی فرایندهای ذهن خلاق خود را با ابزار «سخن» می آفریند ودر
واقعیت بیرونی به نمایش می گذارد.
- هنرمند نقاش همین محصول را اما با استفاده از ابزار « رنگ وقلم مو» در واقعیت بیرونی عرضه می کند.
- هنرمند موسیقی با استفاده از « آلات موسیقی » این مهم را بانجام می رساند وقس علیهذا.
همه ی این هنرمندان نیز صرفنظر از گوناگونی در نوع ابزار وتنوع در حیطه موضوعی اما یک هدف مشترک
دارند وآن اینکه تلاش دارند آن تصویر یا ایده ای را که در ذهن و روح خود پرورده اند با مطلوب ترین شکل
خود در معرض دید وفهم مردم بگذارند وانها را با وجوه « معنایی» ماحصل فرآیند ذهنی خود درگیر کنند.
بیان شعری، مختصه ی شاعران است . شاعر با استفاده از ابزار بیانی "سخن" وارائه ی آن در قالب شعر
به محیط بیرونی – مردم – دلمشغولی های ذهنی خود را با آنان به شراكت می گذارد. در واقع با این نوع
بیان با محیط پیرامون خود وارد یک گفتار شاعرانه می شود. بنظر می رسد در تاریخ بشر گفتار شاعرانه
نسبت به نوشتار معمول از قدمت وسابقه ی بیشتری برخوردار است . حماسه گیلگمش و حماسه های
یونانی که درقالب شعر سروده شده اند کهن ترین تراوش های هنری ذهن بشر اند . این مختصه به عنوان
یک میراث فرهنگی دیرین در بعض جوامع بشری مانند جوامع عشیرتی ماندگاری بیشتری داشته
است .
قوم ترکمن از جهت ساختار اقتصادی – اجتماعی مدت های مدید فرماسیون عشیرتی خود را حفظ کرد.
اینگونه فرماسیون ها تحت تأثیر شرائط محیطی ومعیشتی از جهت فرهنگی ذاتاً « شفاهی»رشد می
کنند.
« سخن شفاهی» شایعتر ورایج تر از « سخن مکتوب» است . سنت «نقل» که تکیه بر « سخن
شفاهی» دارد. پذیرفته تر وجا افتاده تر از سنت « نوشتار» است. فلذا انتقال سینه به سینه ي کلام که
لاجرم سخنی موزون وآهنگین است به سنت رایج جامعه - عشیره تبدیل می شود. « سخن» ابزار پایه
ای انتقال مفاهیم زیبایی شناختی را دربین مردم تشکیل می دهد. این فرایند تقویت ذهن وقدرت
حافظه را به دنبال داشته است. می دانیم که درمیان ترکمن ها- در شرائط زیست عشیرتی- دو گروه
عمده ی جمعیتی وجود داشته اند که حافظان روایت های تاریخی وداستانی قوم بوده اند:
- گروه اول راویان روایت ها وداستان های تاریخی قوم اوغوز- ترکمن. ترکمن ها خود این گروه را
باعنوان «گوّرونگچی » به معنی « سخنور» می شناختند. در تواریخ عمومی ایرانی –ترکی نیز بعضاً
اشاراتی به این گروه به عنوان « منبع » روایت های تاریخی –داستانی شده است. رشید الدین فضل الله
در تاریخ عظیم خود « جامع التواریخ » در بخش « تاریخ اوغوز» سخن خود را اینگونه آغاز می کند:
مورخان اتراک و راویان چالاک چنین تقریر می کنند که .........(جامع التواریخ ، تاریخ اوغوز – ص 1 )
ابوالغازی بهادرخان نیز درکتاب خود شجره تراکمه اینگونه می نویسد : « سخن سرایان قدیم وخوبان
مجلس گردان ترکمن چنین روایت کنند که ..............( شجره تراکمه .ص 30).
- گروه دوم در میان ترکمن ها با عنوان « دستانچی باغشی» - «نوازندگان داستانسرا» - معروف اند
. اینان اخلاف اوزان های دوره گرد باستانی اند که با ساز خود وبه آواز ،روایتگر داستان های حماسی-
عشقی رایج درمیان قوم بوده اند. این گروه نیز به نوعی « حافظه قومی» محسوب می شده اند.
آخرین بازماندگان نسل این گروه هنوز نیزممکن است درگوشه ای دور افتاده از ترکمن صحرا بکار نقالی
مشغول باشند. ابوالغازی بهادرخان دراثر یادشده بالا چنین می آورد : « تاریخدانان ونوازندگان ترکمن نقل
کرده اند .........) همان جا ص 76 .
درکنار ایندو گروه جمعیتی ، شاعران نیز درمیان قوم مرتبه ای بلند داشتند. شاعران و دستان باغشی
ها- نوازندگان داستانسرا – در کنار هم ودر یک داد وستد فرهنگی با استفاده از ابزار "سخن" حافظان
وپرورندگان میراث فرهنگ شفاهی جامعه –عشیره- بودند .درجامعه ای که فاقد یک سیستم سیاسی
مستقر به معنی کلاسیک بود قاعدتا ً یک سیستم فرهنگی-آموزشی مستقر به آن معنا نیز نمی
توانست وجود داشته باشد .درغیاب این سیستم آموزشی ، فرهنگ شفاهی که بر بنیاد "سخن" وایضاً
حافظه استوار بود وظیفه ی ترویج فرهنگ و مدنیت را بر دوش می کشید. براین باورام که در پارادایم
ارزشی سه گانه ی « آش » به معنی غذا و مرادف دهش ، «غئلئچ »به معنی شمشیر و مرادف کردار و «
دیل » به معنی زبان ومرادف گفتار ، که بنحو شگفت با پارادایم سه گانه ی پندارنیک ،گفتارنیک و کردار
نیک ایرانی شباهت دارد وتا قرن سیزدهم ه. ق / نوزدهم میلادی / سنت ارزشی غالب در روابط
اجتماعی جامعه ی عشیرتی ترکمن را تشکیل می داد ،رکن سوم ، دیل یعنی گفتار بی سبب اختیار
نشده است . همانگونه که « آش» و« غئلئچ » به عنوان دو رکن پارادایم ارزشی فوق با توجه به شرائط
محیطی- معیشتی جامعه عشیرتی ترکمن مبنا وتوضیحی روشن می تواند داشته باشد ،رکن سوم،
دیل ، گفتار/ سخن / نیز ریشه در شرائط زیست اجتماعی –اقتصادی قوم ترکمن داشته ومرتبط باهدف
تعالی خوی وخصال شخصی اجزاء جامعه وارتقاء فرهنگی کل جامعه اختیار شده است.بازتاب این
سیستم آموزشی نانوشته دراجتماع عشیرتی ترکمن را مابه دو صورت شاهد هستیم :
- تربیت یافته گی فن سخنوری درمیان قوم حتی درمحاورات روزمره. محمدامین سیاح در کتاب خود
می‌نویسد " ترکمن های قبیله یمیرایلی بنحو شگفت زیبا وحماسی سخن می گویند که انسان در
بدوامر گمان می برد انها برای یگدیگر شعر قرائت می کنند". «سفرنامه محمدامین ص 230-231 » این
خصلت تاکنون نیز بعضا وبصورتی خفیف درمیان ترکمن ها مشاهده می شود.
- خوگرفته گی حافظه ی مردم ترکمن به شعر . ذهن وحافظه ی بسیاری از ترکمن ها که عموما بی
نصیب از سواد کلاسیک اند انباشته از شعر است که جابجا وبه مناسبت درمحاورات و مکالمات روزمره به
عنوان شاهد مثال سخن بکار میگیرند. این خصلت تا اکنون نیز بویژه درمیان پیرسالان ترکمن که عموما
نیز فاقد سواد خواندن و نوشتن اند مشاهده می شود . انها غالبا ً برای تفهیم وتبیین بهتر معنی سخن
خود به شکلی کاملا ً طبیعی وذاتی قسمت هایی از شعر شاعران ترکمن را از حفظ قرائت می کنند.
مختومقلی فراغی بنیادگذار شعر نوین ترکمن در قرن دوازدهم ه.ق/ هیجدهم میلادی از چنین ابشخور
فرهنگی تغذیه کرد و بر بستري چنین بال وپر گسترد . بگمانم یکی از ویژه گی های خلاقیت ادبی
مختومقلی که تأثیر گذاری وی را در سطحی وسیع در جامعه ی عشیرتی ترکمن باعث شد آگاهی
واشراف وی به جایگاه و نقش « سخن » در روانشناسی قوم ترکمن بود. وی درآفرینش شعری خود بارها
وبه مناسبت از پارادایم ارزشی سه گانه ی « آش» « غئلئچ»و«دیل» سخن می گوید:
ایله – اولوساخوش گلن
آش ،غئلئچ أرگفتاری دئر
« عاشورپورص 226»
ترجمه
آنچه مقبول طبع مردم است
دهش وکردار وگفتار آدم است.
« آش » نماد سخاوت ودهش ، مختصه ی بیگ ها وسرآمدان ایل بود.« غئلئچ » نماد کردار وعمل ،مختصه
ی قهرمانان وجنگاوران قوم بود و « دیل » به عنوان نماد سخن وسخندانی ،مختصه ی شاعران ،
گورّونگچی ها ( نقّالان ) و دستان باغشی ها ( خوانندگان داستانسرا ) بود.به دلایل کاملا ً روشن رکن «
دیل» ونماد آن در اجتماع یعنی سخن وسخنوری ،فضای بیشتری را در روانشناسی قومی ترکمن اشغال
می کرد. ونسبت به دو رکن دیگر كارکرد عملی وسیع تری داشت .بی سبب نیست که مختومقلی به
یقین می سراید:
مختومقلی سؤز بنیادینگ
آغزئندا دئر یاقئن یادئنگ
« همان ص 260 »
ترجمه
مختومقلی بنیاد سخن تو
جاری است بر زبان دوست ودشمن
نیز شاعر در مرثیه ای که به مناسبت فوت « دولت عالی بگ » از رؤسای ایل گوکلان سروده است
درتوصیف شخصیت والا و مرتبه ی بلند وی در حیات سیاسی- اجتماعی ترکمنان ،خصال نیک وی را
درنسبت با سه رکن فوق می سنجد وبا اشاره به سخاوت ،کردار،وگفتار بیگ مرحوم می سراید:
سؤزی سندبُولوپ غالدی تیل لرده
میدان دا غئلئچ لي دیوان دا تیل لی
« همان ص 344»
ترجمه گفتارش همچو میراث بیادگارماند درافواه
به میدان رزم مرد عمل وبه ديوان سخندان
واژه های « سؤز » و « دیل» به معنی سخن وکلام و « دیللی» به معنی سخنور وصاحب سخن دقیقا ً به
تناسب دارا بودن جایگاه رفیع در اجتماع ،در شعر مختومقلی نیز فضای وسیعی را اشغال کرده است .
براین باورام که واژه های فوق در دیوان شعر فراغی جزو معدود کلمات کلیدی محسوب می شود. اما مراد
مختومقلی از کاربرد واژه های یاد شده ملحوظ داشتن بارمعنایی انان است.ویگوتسکی می گوید; «
کلمه ، بدون معنی ،آوایی خالی است ». « اندیشه وزبان ص 163» . مختومقلی نیز با درک درست از
نقش معنی ومفهوم کلمه وتأثیر آن درانتقال مفاهیم اندیشه گی ،درشعر خود اعتبار سخن را با معنی
آن می سنجد وجابجا از ترکیبات; /سؤز معنی سین « معنی سخن» / معنی سیزسؤز « سخن بی
معنی» / یاغشی سؤز « سخن نیک»/ شیرین دیل« سخن شیرین»/ و . . . بهره می برد ومی گوید:
مختومقلی سؤزوم غئسغاشرحی کؤپ
بیلمأنه هیچ ،بیلن لره نرخی کؤپ
« همان ص 256»
ترجمه
مختومقلی سخنم کوتاه اما شرحش بیش
برای نادان هیچ، اما برای فهیم نرخش بیش
ایضاً
بیلد وگینگچه مدام یاغشی سؤزله گین
ياغشی سؤز تاپماسانگ اُوتور صم بولوپ
« همان ص 69»
ترجمه
بقدر دانش ات مدام سخن نیک بگوی
سخن نیک نداری به که خاموش نشینی
بر اين اساس مختومقلي استادانه از سنت " سخنوري " در ميان تركمن ها بهره گرفته آن را با
موازين "سخن اديبانه" در فرم كلاسيك در هم مي تند و با كار بست صحيح اين دو شيوه آن را در خدمت "
تعالي خوي و خصال آحاد جامعه " قرار مي دهد .
به كلام ديگر در آفرينش هنري مختومقلي ما شاهد تلفيق خلاق ادبيات شفاهي و ادبيات مكتوب بر بنياد
"سخن" هستيم . اين بداعتي بود كه مختومقلي به خوبي از عهده ايجاد آن برآمد .
كتابنامه :
فضل الله همداني ، رشيدالدين . جامع التواريخ ( تاريخ اغوز ) ، تصحيح و تحشيه محمد روشن . تهران
ميراث مكتوب . چاپ اول 1384
بهادرخان ، ابوالغازي . شجره‌ي تراكمه . ترجمه آنادردي عنصري . گنبد كاووس . انتشارات ايل آرمان .
1383
سياح محمد امين . استانبولدن آسياي وسطي يه سياحت . استانبول . ترجمان حقيقت . 1295 ه . ق
ديوان مختوم قلي فراغي ( متن انتقادي ) . تصحيح ، مقابله‌ي نسخ و مقدمه : نورمحمد عاشورپور .
بازخواني نسخ و متن يوسف قوجق . 2 جلد گرگان انتشارات مختومقلي چاپ اول 1388
ويگوتسكي . ل . انديشه و زبان . مترجم : دكتر حبيب الله قاسم زاده . تهران . نشر آفتاب . 1365
آنادردی عنصری
اردیبهشت 1391
به مناسبت هفته بزرگداشت مختومقلی فراغی تهیه شد
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی