مروری کوتاه بر زندگانی اسکندربیک منشی همراه با نقد و بررسی کتاب عالم آرای عباسی
مختصری در مورد زندگینامه ی مؤلف
نام کامل نویسنده:نویسنده عالم آرای عباسی به اسکندر بیک ترکمانی یا اسکندر بیک منشی مشهور است ولی نام کامل آن اسکندر بیک ترکمان مشهور به منشی و محمد یوسف مورخ است.1
سال تولد مؤلف:غلامرضا و رهرام در کتاب خود سال تولد اسکندر بیک را 968 هـ.ق می داند که با اطلاعات دیگری که در مورد سن و زمان تألیف اثرش و زمان مرگش است این تاریخ و زمان درست و صحیح به نظر میرسد.2
زادشهر مؤلف:اسکندر بیک ترکمانی همانطور که از اسم او پیداست از ترکمانان آذربایجان بوده است و در آذربایجان به دنیا آمده است.
(*)لیسانس تاریخ،دانشگاه فردوسی مشهد
(1)-عمید،حسن،فرهنگ عمید،انتشارات جاویدان،ص 152.
(2)-ورهرام غلامرضا،منابع تاریخ ایران،انتشارات امیر کبیر،1371،ص 100.
صفحه ی یک
----------------------------------------------------------------------------------------------------------
زندگینامه مؤلف تا قبل از کار در دربار
اسکندر بیک ترکمانی مشهور به منشی در دوران جوانی همانطور که خود در اثرش ذکر میکند به آموختن علم سیاق پرداخته،به علم انشاء توجه داشته و دیگر دانشهای عهد خود خاصه علوم ادبی و شرعی را نیز فرا گرفت و در آن علوم مهارت پیدا کرد تا اینکه در سال 1001 که شاه عباس از قزوین به اصفهان میرفت؛اسکندر بیک در سلک منشیان عظام انتظام یافت و چون ارباب مناصب در قزوین توقف داشتند در رکاب مقدس به اصفهان رفته به خدمات انشاء قیام داشت و از آن تاریخ به غلامی آن حضرت سر افراز بود،او از ان پس در تمام دوران باقی ماند.حیات شاه عباس به ادامهء خدمات سرگرم بود تا اینکه در سال 1034 هـ.ق در گذشت.1
مذهب:به دلیل اینکه صفویان شیعی متعصب بودهاند،و در زمان آنها مذهب شیعه مذهب رسمی کشور شد؛چنین به نظر میرسد که مؤلف به دلیل اینکه در دربار بسر برده و منشی شاه عباس بوده است مذهب شیعه داشته باشد.البته خود در کتابش اشارهای به این مسئله نمی کند ولی به همین دلایل بالا که ذکر شد تصور میشود که اسکندر بیگ دارای مذهب شیعه باشد.2
شغل:اسکندر بیگ بعد از حصول دانشها و علوم زمان در سن بیست و شش سالگی به خدمت سپاهیگری در خطه عراق منصوب شد،پس از آن در سال 1001 وارد دربار میشود ابتدا جزو نگهبانان شاهی بود سپس در دستگاه مرکزی حکومت شاه عباس به منشیگری منصوب میگردد.3
آثار و تألیفات مؤلف:از اسکندر بیک منشی مجموعهای از منشأت باقی مانده است که نسخه منشآت اسکندربیگ با عنوان«ترسل من منشآت خواجه اسکندربیگ منشی»در لیدن موجودست.از دیگر تألیفات این مؤلف تاریخ عالم آرای عباسی است.4
*******
(1)-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ ادبیات ایران،جلد پنجم،چاپخانه تابش،1370،ص 3 و 1742.
(2)-ترکمانی،اسکندربیگ،عالم آرای عباسی،انتشارات امیر کبیر،1350،بر گرفته از محتوای کتاب.
(3)-همان،ص 2.
(4)-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ ادبیات در ایران،ص 174۴
صفحه ی دو
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
وفات:اسکندربیگ ترکمانی پس از عمری کار و فعالیت در دربار شاه عباس،پس از اتمام تألیف کتاب عالم آرای عباسیش در هنگامیکه مشغول تألیف ذیل این کتاب بود،در سال 1034 از دنیا رفت و کتابش نیمه تمام باقی ماند.سن مؤلف در هنگام وفات 75 سال بود.1
اوضاع سیاسی و اجتماعی دوره مؤلف
امنیتی که در دوره شاه عباس در داخل ایران و در مرزهای این کشور ایجاد شد از مدتها پیش در این سرزمین نظیر نداشت.در این دوره ممتد،ایران سنتها در دامن و امان و تحت یک سلطنت واحد ملی میزیست،بلکه بسیاری از نظامات درهم گسیخته اجتماعی آن تجدید شد، در این تشکیلات وسیع و منظم دانشمندان بزرگی مثل شیخ بهایی و میر داماد و بسیاری از اشخاص مطلع و متخصص مثل تاورنیه سیاح که مترجم شش زبان خارجی بود شاه را در اداره کارهای اجتماعی و اقتصادی همراهی میکردند.در این دوره مردم به دو طبقه تقسیم می شدند:1-طبقه حاکم2-طبقه متوسط که شامل تجار،کارگران و کشاورزان بودند.شاه عباس بنای اشرافیت را یکباره ولی موقتا فروریخت تا جاییکه شاردن در سفرنامه خود بعد از این می گوید که دیگر طبقه اشراف وجود ندارد.شخص،محترم محسوب نمیگردد مگر با نیل به درجات و مقامات مهم و عالی یا با ابراز لیاقت و شایستگی و بدست آوردن ثروت.یکی از جنبههای بارز این مسئله وزرای دوره طلایی حکومت صفوی بودند که اغلب از طبقات پایین بودند و صرفا روی استعداد ذاتی و نبوغ خود انتخاب شده بودند مانند حاتم بیک اردوبادی و پسرش که حدود 30 سال وزارت کردند.2
در این زمان صدرا عظم دارای اختیارات زیادی بوده و تمام در آمد و مخارج مملکت از هر قبیل با اجازه او وصول یا خروج میشد،احکام اداری و عالی و لشکری را ابتدا او مهر میکرد بعدا به مهر شاه میرسید.میتوان گفت او وزیر دارایی،وزیر خارجه و وزیر کشور و نایب شاه بوده است.3
****
(1)-عمید،حسن،فرهنگ عمید،ص 152.
(2)-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ سیاسی،اجتماعی و فرهنگی از آنجا تا پایین صفویه،چاپخانه و رامین،1376،ص 304.
(3)-باستانی پاریزی،سیاست و اقتصاد در عصر صفویه،انتشارات صفی علیشاه،تهران،1362،ص 145
صفحه ی سه
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
از این گذشته ولات یا استانداران مهمترین شغل اداری را داشتند که از چهار نفر تجاوز نمیکردند و مرکز حکومتشان خوزستان،لرستان،گرجستان و کردستان بود.1
از مهمترین اقدامات شاه عباس در جنبه سیاسی تشکیل سپاه جدید و توسعه املاک شخصی و سپردن مشاغل به اشخاص لایق بدون توجه به نام و نسب آنها توانست دست یاغیان را از کارهای دولتی کوتاه کند و قدرتهای محلی را از میان بر دارد و حکومت مقتدری در ایران تشکیل دهد.
در مورد اصلاحات اجتماعی برای سهولت ارتباطات،راههای اساسی عبور کاروانها آماده شد و وسایل استراحت مسافرین و بازرگانان یعنی کاروانسراها و راهها فراهم شد که حتی هنوز امروزه راههایی که به نام راه شاه عباسی معروف است در بعضی نقاط کشور شناخته می شود.2
اوضاع مذهبی دوره مؤلف
مهمترین موضوعی که با ظهور حکومت صفوی در ایران همراهست،قدرت و رواج تشیع در این سرزمین است چون صفویان شیعی متعصب بودند تشیع را مذهب رسمی ایران قرار دادند،در اوایل دوره صفویه قدرت روحانیون بسیار زیاد بود و در امور مملکتی دخالت کامل داشتند کمکم سلاطین صفویه بخصوص شاه عباس با افزودن محاکم عرف از نفوذ و قدرت آنها کاستند.ولی در اواخر مجددا قدرت روحانیون زیاد گردید و همچنین به دلیل تغییر مذهب از تسنن به تشیع موقعیبت روحانیون متزلزل گردید و مخالفین مجازات شدند و علمای شیعه نفوذ و قدرت کامل پیدا کردند روحانیون از لحاظ قضایی بامنشیان و کارگزاران حکومت و از طرف دیگر در امور اوقاف با مالکین سروکار داشتند.
در این دوره شعرا به جای مدح شاهان به نعت انبیاء و اولیاء پرداخته و مدح و مرثیه آل رسول را موضوع اشعار خود قرار دادند و علما در جمع اخبار و آثار شیعه و شرح و بسط فقه و حدیث کوشیدند.3
****
(1)-تاجبخش،احمد،ایران در زمان صفویه،کتابفروشی چهر،تبریز،1340،ص 404.
(2)-باستانی پاریزی،سیاست و اقتصاد در عصر صفوی،ص 98 و 99.
(3)-رضازاده شفق،تاریخ ادبیات در ایران،چاپخانه دانش،تهران،1321،ص 55
صفحه ی چهار
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ--
وضعیت نظم و نثر در دوره صفویه
عصر صفویه را میتوان بطور عمومی عصر انحطاط ادبی ایران محسوب داشت.در واقع خرابیهای دوره مغول و تیموریان تأثیرات عمده خود را در علم و ادب در این قرنهای... بخشد.نثر در دوره صفویه مثل این است که کودکانه باشد و الفاظ از حلیت و کسوتی که داشتهاند عریان شدهاند.افعال به واسطه حذف باء تأکید در صیغههای ماضی و استعمال نشدن پیشوندهایی از قبیل بر،اندر،در،فرا،فرو،باز،وا،همی یکدست شده است.و از میان رفتن افعال انشایی استمراری به صورت قدیم،خاصه استعمال کردن ماضیهای نقلی و بعید، پی در پی با حذف ضمایر و افعال معین و همچنین آمدن لغات مغولی در هر سطر و کثرت مترادفات و از یاد رفتن طرز جمله بندیهای موجز به شیوهء قدیم و ترک شدن بعضی کنایات و امثال و بسی نکات که درک همه مشکل است نشر این دوره را از مغز انداخته است.1
از مسائل قابل توجهی که در مورد نثر ذکر شده علاقه و توجهی است که سلاطین صفوی خصوصا به زبان ترکی داشتند در این دوره غالب اصلاحات دیوانی و درباری و نظامی ترکی بود و در میان رجال دولت تکلم به ترکی رواج داشت.2
نگاهی کلی به ویژگیهای کتاب
انگیزه تألیف کتاب:مؤلف کتاب به علت اینکه در دربار شاه عباس بود و از تمام مسائل اداری،نظامی،دیوانی و...دربار آگاهی داشت،شاید به دلیل گرفتن هدیه یا صولت شروع به نگارش کتاب مورد نظر کرده باشد،یا به دلیل ثبت وقایع و اتفاقات آن دوره و بدون هیچگونه چشم داشتی اقدام به نوشتن این کتاب کرده باشد.ولی نظریه دوم به نظر صحیحتر میآید چون در کتابش زیاد مدح و چاپلوسی و غلو وجود ندارد و ترتیب وقایع را دقیق ذکر کرده است.3در مورد علت نامگذاری این اثر به این نام تصور میشود که مؤلف نام کتاب خود به این علت گذاشته که فضل اللّه بن روزبهان خنجی پیش از او کتابی بنام تاریخ عالم آرای امینی (1)-ملک الشعرا،بهار،سبک شناسی،ج 3،انتشارات امیر کبیر،1370،ص 287 و 288.
*****
(2)-صفا،ذبیح اللّه تاریخ سیاسی،اجتماعی و فرهنگی از آغاز تا پایان صفویه،ص 321.
(3)-ترکمانی،اسکندربیک،عالم آرای عباسی،بر گرفته از خود کتاب(متن کتاب)
صفحه پنچ
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
تألیف کرده است که سراسر انتقاد از حکومت صفوی و شاه اسماعیل اول و شرح حال اعمال خشن و دشمنی و جدال اهل تسنن و تشیع بود.1
سبک نگارش کتاب:این کتاب از حیث زیبایی لفظ و ذکر وقایع و نکات تاریخی اهمیت و شهرت فراوانی یافته است.نثر آن ساده و روان است اسکندربیک در کتاب خود اشاره میکند از لفاظی و بکار بردن صنایع ادبی اجتناب کرده،با وجودیکه به طور قطع با علوم ادبی و سبک از لفاظی و بکار بردن صنایع ادبی اجتناب کرده،با وجودیکه به طور قطع با علوم ادبی و سبک نثر نویسی مرسوم آن زمان آشنا بوده،با این وجود صنایع لفظی و تکلفات در آن دیده میشود. همین خصوصیات موجب رواج و شهرت کتاب او شده است.این کتاب نه تنها از نظر اهمیت تاریخی بلکه از حیث زیبایی نثر موجب توجه است.2
اهمیت کتاب:اهمیت و امتیاز خاص«تاریخ عالم آرای عباسی»در این است که مؤلف آن خود شاهد و ناظر بسیاری از وقایع و حوادث آن دوران پرهیامو بوده است.از دیگر موارد اهمیت این اثر این است که این کتاب مشتمل بر احوال شاعران و عالما و سادات و هنرمندان و ارکان دولت از وزیران و امیران و خوانین با ذکر وفیات آنان که بسیار مورد استفاده محققان میتواند باشد،است.3
تاریخ عالم آرای عباسی تنها تاریخ وقایع و حوادث نیست،بلکه کتابی است که در آن به مباحث و مسائل اجتماعی نیز کم و بیش توجه شده است.فایده مهمی که از این مورد حاصل میشود اطلاعات کثیر و مفیدی در چگونگی تشکیلات اداری و سپاهی و مسائل مالی و شرعی آن عهد است که در تدوین و تألیف تاریخ اجتماعی ایران بکار خواهد آمد.
از دیگر موارد اهمیت و فایده این اثر ضبط وقایع مربوط به تاریخ ملل همسایه و مجاور ایران مانند عثمانیها،گرجیها،سلاطین تیموری،هند و اتراک و ترکمانان ماوراء النهر میباشد که بعض از این وقایع در جای دیگر مضبوط نیست.4
موضوع و محتوای کتاب:تاریخ عالم آرای عباسی تاریخ جامعی است که در ذکر وقایع سلطنت بعضی از شاهان صفوی خصوصا شاه عباس کبیر نگاشته شده است و به ذکر حوادث
*****
(1)-همان،ص 1.
(2)-گروهی از نویسندگان خارجی،تاریخ نگارش در اسلام،یعقوب آژند،چاپ نیما،1361،ص 184.
(3)-ورهرام،غلامرضا،منابع تاریخ ایران در دوره اسلامی،انتشارات امیر کبیر،1371،ص 100.
(4)-ترکمانی،اسکندر بیک،عالم آرای عباسی،ص 9
صفحه ی شش.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
مهم آن دوران پرداخته است.مؤلف کتابش را در سه جلد تنظیم کرده است،مقدمه یا جلد اول،آغاز کار سلسله صفوی است و سلطنت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب را ذکر کرده است.1جلد دوم:در وقایع سی سال سلطنت شاه عباس و ذکر اقدامات و احوالات آن پادشاه مقتدر است.و جلد سوم:شامل وقایع قرن دوم سلطنت او که از سال 1026 شروع و به مرگ وی در 1038 ختم میگردد.2او در این بخش به احوال عدهای از علما،سادات و صاحب منصبان مالی دولت صفوی پرداخته است.
تألیف نهایی کتاب:مؤلف کتاب عالم آرای عباسی این اثر را در سال 1025 شروع به تألیف کرده است و تا مرگ شاه عباس تا سال 1038 ادامه داشته که در 24 جمادی الثانی 1038 تألیف آن را به پایان برده است.3
منابع مورد استفاده:مؤلف عالم آراء در نوشتن مباحث تاریخی کتاب خود از کتب معتبری که راجع به تاریخ آن ایام در دسترس بوده استفاده کرده است که مهمترین آنها«احسن التواریخ»،«تاریخ اکبری»،«تاریخ جهان آراء»،«حبیب السیر»،«روضه الصفا»،«تاریخ طبرستان»، «تذکره میرتقی کاشی»،«صفوه الصفا»،«فتوحات یمینی»،«لب التواریخ»،«مطلع السعدین»، «نگارستان»،«نفحات الانس»،«صورالاقالیم»،«نزهه القلوب»،«مسالک و الممالک»،«عجایب المخلوقات»،«اخلاق ناصری»،«حیوه الحیوان»و...است.4
انواع و سال چاپها:خود عالم آرا یکبار در سال 1314 هـ.ق در تهران و بار دیگر از روی همان چاپ به سعی و اهتمام مؤسسه انتشارات امیر کبیر در سال 1350 طبع شد،آقای ایرج افشار بر این چاپ مقدمه و چند فهرست سردمند افزوده و بعضی از افتادگیهایی که در چاپ سنگی نخستین روی داده از روی نسخ کاملتر ترمیم کردند.5ادوارد براون در تاریخ ادبی ایران، جلد چهارم این کتاب را معرفی و وصف کرده است.
*****
(1)-سید جوادی،حسن صدر،گنجینهء نشر پارسی،چاپ تابش،تهران،1340،ص 197.
(2)-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ ادبیات ایران،جلد پنجم،ص 1744.
(3)-دهخدا،لغتنامه تحت عنوان کلمه اسکندر بیک منشی،ج 4،چاپخانه مجلس،1330.
(4)-ترکمانی،اسکندر بیک،عالم آرای عباسی،ص 6 و 7.
(5)-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ ادبیات ایران،جلد پنجم،ص 1744.
صفحه ی هفت
------------------------------------------------------------------------------------------------
چاپهایی از کتاب که توسط مستشرقین انجام شده است:نخستین بار مستشرق معروف درن مستخرجی از این کتاب را که مربوط به وقایع مازندران است در کتابش در پطرزبورگ به سال 1850 به چاپ رسانیده است.پس از او مستشرق دیگر به نام اردمن توصیفی راجع به نسخه ای از عالم آرا که در قازان وجود داشته نوشته و آن را در شهر کازان به سال 1822 به طبع رسانیده است و پس از آن مجددا در سال 1861 در مجله ZDMG مقالهای راجع به کتاب عالم آرای عباسی و مؤلف آن تحت عنوان Iskenkder Munsghei and Sein werk منتشر ساخت.1
موقعیت دانشمندان و نویسندگان و شاعران در این دوره
به طور کلی آنچه در این مورد استنباط میشود توجه و اهمیت علما و نویسندگان در این دوره است؛البته باستانی پاریزی در اثر خود در مورد شعرای این دوره مینویسد:«شعرا از این دوره طلایی سهم مهمی نبردهاند و جز دو مورد،یکی برابر شدن با طلا و دیگری برابر شدن با سرگین،خاطرهای از دربار پرشکوه صفویه ندارند.»ولی این اشتباه است چون سلاطین این دوره مخصوصا شاه عباس به تشویق و ترغیب علما و شعرا و خوش نویسان و مذهبان و معماران و اهل هنر توجه بسیار میکرد به همین علت،دوره او از دورههای مهم ترقی علم و ادب و هنر در عهد صفوی است،او همچنین بهترین معماران و مهندسان وهنرمندان را در دستگاه خود جای داده بود و کوشش میکرد که هنرمندان به رفاه،روزگار بگذرانند.2
از بزرگترین دانشمندان این عهد میرمحمد باقر شمس الدین معروف به میرداماد است (متوفی 929)که از کتب مهم او مشرق الانوار،کشف الحقایق،صراط المستقیم،متسبات و افق المبین است.دومین دانشمند،شاگر معروف میرداماد،ملا صدرا است(م.1050)که کتابهای اسفارات،المبدأ و المعاد،شواهد ربوبیه و...را نوشته است.از ملا صدرا هم دو شاگرد بزرگ با تألیفاتی چند شهرت یافتند یکی عبد الرزاق بن علی بن حسین لاهیجی است که تألیف مشهوری در کلام و عرفان دارد و دیگری ملا محسن فیض کاشانی است که مهمترین کتابش اصول المعارف است.
*****
(1)-ترکمانی،اسکندر،عالم آرای عباسی،ص 6 و 7.
(2)-باستانی پاریزی،سیاست و اقتصاد در عصر صفوی،ص 148.
صفحه ی هشت
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
منابع و مآخذ
1-باستانی پاریزی،سیاست و اقتصاد در عصر صفوی،انتشارات صفی علیشاه،تهران،1362.
2-بهار،ملک الشعراء،سبک شناسی،جلد سوم انتشارات امیر کبیر،تهران،1370.
3-ترکمانی،اسکندربیک،عالم آرای عباسی،انتشارات امیر کبیر،تهران،1350.
4-تاجبخش،احمد،ایران در زمان صفویه،کتابفروشی،چهر،تبریز،1340.
5-دهخدا،لغت نامه،تحت عنوان کلمه اسکندربیگ منشی،جلد چهارم،چاپخانه مجلس،1330.
6-رضازاده شفق،تاریخ ادبیات در ایران،چاپخانه دانش،تهران،1321.
7-سید جوادی،حسن صدر،گنجینهء نثر پارسی،چاپ تابش،تهران 1340.
8-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ ادبیات در ایران،جلد پنجم،چاپخانه تابش،تهران،1370.
9-صفا،ذبیح اللّه،تاریخ سیاسی،اجتماعی و فرهنگی از آغاز تا پایان صفویه،چاپخانه رامش،1376.
10-عمید،حسن،فرهنگ عمید،تحت عنوان کلمه اسکندربیگ منشی،انتشارات،جاویدان،
11-و رهرام،غلامرضا،منابع تاریخ ایران در دوران اسلامی،انتشارات امیر کبیر،1371.
12-گروهی از نویسندگان خارجی،تاریخ نگاری در اسلام،ترجمه یعقوب آژند،چاپ نیما،1361.
صفحه ی نه
------------------------------------------------
توضیح: این مقاله اصلآ در مجله ی : تاریخ پژوهی -پائیز و زمستان ۸۱ شماره ی ۱۲ و ۱۳ به چاپ
رسیده است.اما ماخذ ما پایگاه مجلات تخصصی نور می باشد.
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی