بخشی از دیباچۀ دایرة المعارف مصاحب غلام‌حسین مصاحب
دایره المعارف ها کتاب‌های خواندنی به این معنا نیستند؛ بلکه هدف هر دایره المعارف این است که وقتی محقق یا محصل یا خواننده‌ای عادی عنوان خاصی را می‌خواند یا می‌شنود یا در ذهن دارد، و خود را محتاج یا راغب به کسب اطلاع در باب آن می‌بیند، بتواند بدون اتلاف وقت عنوان مورد نظر را در آن دایره المعارف به دست آورد، و اطلاعاتی در باب آن حاصل کند.
به طور مثال ممکن است شخصی اسم کتاب انوار سهیلی را بشنود، و بخواهد بداند که تلفظ صحیح اسم کتاب چیست، کتاب به چه زبانی است، موضوع آن چیست، و مؤلفش کیست. یا به طور مثال کسی که در تاریخ علوم تحقیق می‌کند می‌شنود فلان منجم پیوسته در دربار عضدالدوله‌ی دیلمی بوده است، و می‌خواهد از عهد عضدالدوله اطلاعی به دست آورد. یا آن که کسی خواستار اطلاع اجمالی در باب اکتشافات جغرافیائی، تمدن ساسانی، جنگ‌های ایران و عثمانی، موشک‌ها، رستم، زئوس، رادیو تلسکوپ، رادار، مذهب شیعه، اقمار مصنوعی، تاریخچه‌ی ریاضیات، مسجد شیخ لطف‌الله، تیسفون، ونوس، سپوتنیک، یا طاعون است، و برای مطلوب خود به دایره المعارف مراجعه می‌کند؛ یا اصلأ می‌خواهد بداند دایره المعارف چیست. مثلا در مورد اخیر، اگر صفحه‌ی ۹۵۷ کتاب حاضر را باز کند، مقاله‌ای تحت عنوان «دایره المعارف» می‌بیند، که در آن تعریف و اقسام دایره المعارف ها، تاریخچه‌ای مختصر از دایره المعارف نویسی، و نام بعضی از دایره المعارف های معروف آمده است، و در عین حال، مراجعه‌کننده را به مواضعی از کتاب راهنمایی می‌کند که در آن مواضع در باب هریک از دایره المعارف های معروف اطلاعی ( البته متناسب با حجم کتاب) حاصل توان کرد.
شاید ضرورت نداشته باشد که در این مقدمه از اهمیت و لزوم کتاب‌های مرجع، که دایره المعارف ها از اهم آن‌ها هستند، چیزی گفته شود. اما این مطلب در خور ذکر است که متأسفانه فارسی‌زبان‌ها تقریبأ به کلی از داشتن کتاب‌های مرجع محروم هستند، زیرا کتاب‌های اساسی و معتبر مرجع یا مرجع‌گونه که از گذشتگان ما مانده است اغلب به زبان عربی نوشته شده، و مورد استفاده‌ی عموم نتواند بود، و به علاوه، این قبیل کتاب‌ها، گذشته از کهنه یا منسوخ بودن اطلاعات مندرج در آن‌ها، به عنوان کتاب مرجع به معنی سابق‌الذکر مورد استفاده نتوانند بود، و هرکس کتابی از این نوع را باز کرده باشد می‌داند که یافتن یک مطلب مورد نظر در آن‌ها، اگر هم عملی باشد مستلزم صرف وقت و حوصله‌ی بسیار است.
از طرف دیگر، در مملکت ما تعداد کتاب‌خوان‌ها اعم از محصل و غیره در سال‌های اخیر افزایشی معتنابه یافته است، و این طبقه سخت محتاج به کتاب‌های مرجع هستند، تا وقتی که به مسئله‌ای برخورد می‌کنند بتوانند جواب آن را در این گونه کتاب‌ها بیابند. البته کسانی که به یکی از زبان‌های مهم اروپائی تسلط کافی داشته باشند در بعضی موارد می‌توانند حل مشکل خود را در کتاب‌های مرجع فرنگی بجویند، اما بر کسانی که زبان خارجی نمی‌دانند این راه بسته است، و به علاوه، در مسائل و موضع‌های مربوط به ایران و اسلام و ممالک اسلامی، دانستن زبان خارجی هم کافی نیست، و اعتماد به مآخذ فرنگی (لااقل به مآخذ عادی) – خاصه برای کسانی که از فرهنگ ایرانی و اسلامی بی‌اطلاعند یا از آن‌ها اطلاع کافی ندارند – گمراه‌کننده است ( نمونه‌های فراوان از این گمراهی در نوشته‌های مختلف جدید و حتی رسمی مشهود است – از قبیل نقل اسم ابن حوقل به صورت «ابن هوکال» نقل نام حسن ابن هیثم به صورت «آلهازن» و استعمال کلمات «رگیولاس» به جای قلب‌الاسد و «اوریون» به جای جوزا یا جبار).
برای دفع احتیاجاتی که به آن‌ها اشاره شد، چند سال قبل مؤسسهی انتشارات فرانکلین، به تشویق [...] و به راهنمایی استاد علامه آقای سید حسن تقی‌زاده، درصدد تهیه‌ی یک دایره المعارف کوچک فارسی بر اساس دایره المعارف کوچک یک جلدی کولومبیا وایکینگ ( چاپ نیویورک، 1953) برآمد، و سرپرستی این کار به نگارنده پیشنهاد شد، و من این خدمت را پذیرفتم، و از سال 1335 هجری شمسی قسمت اعظم وقت و هم خود را صرف آن کرده‌ام.
در ضمن صحبت‌هایی که در آغاز کار با آقای همایون صنعتی‌زاده، سرپرست انتشارات فرانکلین، می‌کردیم، ایشان مطلبی به من گفتند که جا دارد در این دیباچه نقل شود، و آن این که «با اقدام به چنین کاری و عملی ساختن آن، سنتی در این کشور گذاشته خواهد شد». به نظر نگارنده، این منظور عملی شده است، و سنت مطلوب – که عبارت است از دقت و امانت فوق‌العاده در کار، و اجتناب از بی‌بندو باری رایج- با تألیف دایره المعارف حاضر گذاشته شده، و در نتیجه‌ی پیروی از همین سنت، کتاب حاضر از هر جهت با بهترین کتاب‌های فرنگی برابری می‌کند.
[...]
تأکید در باب سرمایه و وسایل مادی کار نه برای خوش‌آمدگویی است، بلکه از این جهت است که بسیار کسانی که کتابی را ملاحظه می‌کنند نام مؤلف یا مؤلفین آن را می‌بینند، و چه بسا از سهم مهم فراهم‌آورندگان وسایل و سرمایه‌ی مادی کار غافل می‌مانند، و توجه نمی‌فرمایند که بدون این وسایل و سرمایه، اثر مورد استفاده‌ی آنان اصلا وجود خارجی نمی‌یافت.
هم چنین، باید گفته شود که خدمات مؤسسهی انتشارات فرانکلین به اثر حاضر منحصر به خدمات مادی نبوده است، و مثلا ما برای زندگی‌نامه (بیوگرافی) و آثار مستشرقین – که از مآخذ فارسی حتی نام صحیح آن‌ها به دست نمی‌آید، و در مآخذ عمومی فرنگی هم فقط از عده ی معدودی از مشاهیر آن‌ها اسم برده می‌شود – به آن مؤسسه متوسل شدیم، و مؤسسه هم به خرج خود یک نفر کتاب‌شناس امریکایی را در آن کشور مأمور این کار کرد تا مقالاتی مستند در این زمینه تهیه کند.
بالاخره، آقای صنعتی‌زاده و مؤسسهی فرانکلین چند بار وسیله‌ی دیدار نگارنده را از مؤسسات امریکایی و اروپایی ناشر کتاب‌های مرجع فراهم کرده‌اند، و از این طریق مقدور شد که با سرپرست‌های بعضی از دایره المعارف های معتبر فرنگی مشورت و از تجربیات ممتد و گرانبهای آن‌ها استفاده به عمل آید. این مشورت‌ها در تشکل دایره المعارف حاضر تأثیری زایدالوصف داشته است. از کسانی که از ذکر نامشان در این باب لازم است خانم لوینیاپ. دادلی ( Lavinia P. Dudley )، سرپرست دایره المعارف آمریکانا، و آقای ویلیام بریجواتر( William Bridgwater )، سرپرست دایره المعارف کولومبیا و دایره المعارف کوچک کولومبیا وایکینگ سابق‌الذکر می‌باشند.
ذکر این مطلب نیر ضروری است که تألیف کتاب حاضر کار یک فرد خاص نبوده است، بلکه، «ابر و باد و مه و خورشید و فلک» در کار بوده‌اند تا این کتاب فراهم شده است. جمعی از فضلا و محققین و مترجمین به تهیه‌ی مقالات کتاب همت گماشتند. چند تن از مردان فاضل و محقق، که هیئت تحریریه‌ی دایره المعارف را تشکیل می‌دهند، مدت چند سال، تمام اوقات روزانه‌ی خود با لااقل نیمی از آن را صرف بررسی و تنظیم مقالات و اجرای سایر مراحل کار کرده‌اند، و به علاوه خود مؤلف یا مترجم بیش از نصف مقالات کتاب نیز بوده‌اند. چند تن متصدی امور دفتری و ماشین‌نویسی و کارهای مربوط به تصحیح نمونه‌های چاپی بوده‌اند. تنی چند از کارمندان هنرمند مؤسسهی انتشارات فرانکلین رسم بعضی از تصاویر کتاب را به عهده داشتند. زبان ما از عرض تشکر از زحمات و خدمات گرانبهای این همکاران عزیز، که خود از صاحبان و اصحاب این دایره المعارف هستند، قاصراست. از لحاظ چاپ کتاب، دقت و حوصله‌ی متصدیان حروف‌چینی و فیلمبرداری و نیز خدمات شرکت سهامی افست شایان تقدیر می‌باشد. بالاخره، در فراهم کردن کتاب حاضر، تعداد معتنابهی از آثار مؤلفین و ناشرین کتاب‌های مرجع، از قبیل دایره المعارف ها، فرهنگ‌های زندگی‌نامه‌ای، و جز آن‌ها، مورد استفاده‌ی دایم ما بوده است، که نام یک‌یک آن‌ها در این مقدمه نمی‌گنجد.
چنان که اشاره شد، طرح اولیه‌ی کار این بود که دایره المعارف کوچک یک جلدی کولومبیا وایکینگ به زبان فارسی ترجمه و بعضی از مقالات آت اسقاط و به جای آن مقالاتی در باب مطالب مورد نیاز ایرانیان و سایر فارسی‌زبان‌ها درج شود. دایره المعارف مذکور دارای ۱۰۹۲ صفحه و قریب ۳۰۰۰ مقاله است، و بر طبق تخمین یکی از متصدیان آن، تقریبأ نیمی از مقالات آن دارای سه سطر یا کمتر، یک ثلث آن‌ها دارای ۴ تا ۶ سطر، یک سدس آن‌ها دارای ۷ تا ۱۱ سطر، و فقط قریب ۵۰۰ مقاله‌ی آن دارای بیش از ۱۱ سطر می‌باشند و حد متوسط طول مقالات آن ۵ سطر است.
از همان اوایل کار معلوم شد که حاصل طرح اولیه - یعنی ترجمه‌ی دایره المعارف کولومبیا وایکینگ و درج مقالاتی تازه به جای بعضی از مقالات آن – جوابگوی احتیاجات کنونی فارسی‌زبانان نتواند بود. توضیح آن که دایره المعارف مذکور، چنان که در مقدمه آن مسطوراست، برای خوانندگان کنونی آمریکایی نوشته شده است، و ناظر به احتیاجان آن‌ها می‌باشد. به طور مثال تعداد مقالات آن در باب ایران – از مذهب، تاریخ، جغرافیا، ادب، تمدن و غیره از ۱۰۰ تجاوز نمی‌کند و حال آن که در یک دایره المعارف عمومی که بالاخص ناظر به احتیاجات ایرانیان است باید لااقل ۱۰۰۰۰ مقاله به مسائل مذکور تخصیص داده شود. از طرف دیگر، احتیاجات خوانندگان ایرانی منحصر به مسائل مربوط به ایران نیست، و گذشته از موضوع‌های علمی و ادبی و هنری بسیار متعدد، مقالات فراوانی باید در باب سایر ممالک جهان و مذهب و تاریخ و جغرافیا و تمدن و فرهنگ آن‌ها در کتاب درج شود، و اگر خواستیم قریب ده هزار مقاله از دایره المعارف کولومبیا وایکینگ اسقاط کنیم و مقالات مربوط به ایران جایگزین آن‌ها سازیم، محل کافی برای مسائل مذکور باقی نمی‌ماند.
مطلب مهم دیگر این این است که درممالکی که، علاوه بر کتاب‌های بی‌شمار در هر رشته از معارف بشری، انواع و اقسام دایره المعارف های عمومی بزرگ و متوسط و کوچک و کتاب‌های مرجع در رشته‌های مختلف در دسترس طالبین است، البته یک دایره المعارف «فشرده» با مقالات مثلأ ۵ سطری محلی دارد، و فی‌المثل ممکن است در موضوع‌های بسیار مهمی مانند اتم، حسابگرهای الکترونی، تلویزیون، رادار، ریاضیات، سلسه‌ی اعصاب، مذهب مسیح، و غیره به چند سطر اکتفا کرد، زیرا خواستاران اطلاعات جامع‌تر همواره می‌توانند به کتاب‌های بزرگ‌تر مراجعه کنند. اما برای فارسی‌زبانان، که از این گونه وسایل محروم هستند، ناچار مقالات مربوط به مسایل و موضوع‌های گوناگون باید تا حدی جامع و جامع‌الاطراف باشد، تا مراجعه‌کننده را از مطالعه‌ی آن‌ها فایده‌ای حاصل آید.
به جهات مذکور، کار فراهم ساختن کتاب حاضر، چندی بعد از آغاز آن، از صورت ترجمه خارج شد و جنبه‌ی تألیف، و در بسیاری از موضوع‌ها، جنبه‌ی تحقیق یافت. شرح مشکلات متعددی که در این راه با آن‌ها مواجه بوده‌ایم (از قبیل انتخاب عناوین، ضبط تلفظ‌ها، چگونگی ضبط فارسی اعلام خارجی، فراهم کردن اصطلاحات علمی، تألیف مقالات، و غیره) از حوصله ی این دیباچه خارج است، ولی با کمال خوش‌وقتی می‌توانیم بگوییم که گره‌ی همه‌ی این مشکلات با مساعی جمیله‌ی جمعی از همکاران فاضل و محقق ما گشوده شده است.
در مدخل کتاب توضیحات جامع در باب راه‌هایی که در کتاب حاضر برای حل مشکلات مذکور اتخاذ شده است از نظر خوانندگان می‌گذرد. در این مقام به ذکر این مطلب اکتفا می‌کنیم که دایره المعارف آن گاه سودمند است که چنان تنظیم شده باشد که مراجعه‌کننده موضوع مورد نظر خود را بدون اتلاف وقت در آن بیابد. در غیر این صورت، دایره المعارف مجموعه‌ای از اطلاعات متشتت خواهد بود که شخص از مراجعه کردن به آن جز اتلاف وقت حاصلی نمی‌برد. به علاوه اطلاعاتی که در دایره المعارف عرضه می‌شود باید دقیق و منقح و قابل اعتماد و منحصر به واقعیات و خالی از عبارت‌پردازی و لقب‌سازی باشد.
چون دایره المعارف نویسی به سبک جدید در زبان فارسی امری بی سابقه بوده است، ما ناچار بوده‌ایم که نظام یا «سیستمی» برای مراحل و مسائل مختلف مربوط به آن – از قبیل ضبط عناوین، تنظیم مقالات، ضبط تلفظ‌ها، علامات اختصاری، نقطه‌گذاری، نقل اعلام خارجی به زبان فارسی، ارجاعات، و غیر موضع کنیم، و در سراسر کتاب ازآن پیروی نماییم. لزوم پیروی از یک نظام منطقی در هر کتاب جدی، خاصه در کتاب‌های مرجع، از ضروریات است. حداقل انتظاری که یک نفر فارسی زبان از یک کتاب فارسی دارد این است که بتواند آن را به طور صحیح بخواند و این امر مستلزم ضبط تلفظ کلمان نامأنوس (و از جمله اعلام) و نقطه‌گذاری منطقی عبارات و جمله‌ها است. ما در زبان فارسی کتابی جز کتاب حاضر سراغ نداریم که واجد این شرایط باشد.
یکی از موارد عدم توجه به نظام در کتاب های فارسی در اسامی خاص دیده می‌شود، که تشتت در این امر به حدی است که مطالعات تاریخی و هر کار دیگری را که مربوط به اعلام باشد غیر ممکن می‌سازد، و این تشتت حتی در کتاب های کوچک تاریخ دوره‌ی متوسطه نیز مشهود است. بسیار دیده می‌شود که در کتاب واحد، اسم یک نفر را گاه «گیوم»، گاه «ویلیام» و گاه «ویلهلم» می‌نویسند، و نام انگلیسی Smith را گاه «اسمیت»، گاه «اسمیث» و گاه «سمیت» و جز آن‌ها ضبط می‌کنند. بدین گونه، اسامی خاص علت وجودی و منطقی خود را، که مشخص کردن شخص یا شیئی است که این اسامی بر ان‌ها نهاده شده‌اند، از دست می‌دهند، و با این تشتت، خواننده هیچ گاه نمی‌تواند بفهمد که صحبت از کیست یا از چیست. همین تشتت در مورد اسامی امکنه هم مشهود است.
نظامی که برای دایره المعارف کنونی وضع شده است و شرح تفصیلی آن در مدخل کتاب آمده، تا حد وسیعی مقتبس از تازه‌ترین دایره المعارف های فرنگی و مذاکرات ما با اولیاء امور بعضی از این دایره المعارف ها است. اگر کسانی نظامی بهتر، منطقی‌ترو ساده‌تر عرضه کنند – به شرطی که همراه با عمل باشد نه صرف لفظ، و نه یک عنوان، بلکه متجاوز از ۴۰۰۰۰ عنوان گوناگون (تعداد تقریبی عناوین کتاب حاضر) را، که قریب نیمی از آن‌ها اعلام و القاب خارجی مربوط به سراسر زمین، از قبایل بدوی گرفته تا متمدن‌ترین ملل می‌باشد، و بسیاری از آن‌ها از چند اسم نامأنوس تشکیل یافته‌اند، با ذکر تلفظ آن‌ها بر حسب چنین نظامی تنظیم کنند، یا لااقل ضوابطی برای تنظیم انواع آن‌ها بیاورند – البته کسانی که در آینده کار تنظیم دایره المعارف های فارسی را برعهده بگیرند از آن‌ها پیروی خواهند نمود.
شک نیست که کتاب حاضر نقص‌های بسیاری دارد، که به طور یقین منتقدان و نکته‌سنجان و هم عیب‌جویان آن‌ها را گوشزد خواهند کرد و انشاءالله کسانی که متصدی طبع‌های آتی آن خواهند بود با استفاده از نظریات آنان نقایص مذکور را مرتفع خواهند ساخت و خطاهایی را که در کتاب راه یافته است اصلاح خواهند کرد. ممکن است کسانی با نظامی که ما برقرار کرده‌ایم موافق نباشند، و به طور مثال الفبائی را که ما وضع کرده‌ایم نپسندند. جواب ما این است که چون اصلأ نظامی در موضوع مورد بحث موجود نبوده است، ما به تشخیص خود ناچار نظامی پی افکنده‌ایم، و منتهای کوشش را در پیروی دقیق از آن مبذول داشته‌ایم. در ضمن در این دیباچه باید گفته شود که هر ایرادی یا انتقادی نسبت به نظام مذکور و ضبط کلمات و علامات و امثال آن‌ها وارد باشد متوجه شخص نگارنده‌ی این دیباچه خواهد بود، و مؤلفین و نویسندگان از این جهت به کلی بری‌الذمه هستند، ولی البته جوابگوی خوانندگان در مورد هر مقاله مؤلف یا نویسنده‌ی آنست.
البته مطلوب این بود که هر دو مجلد این دایره المعارف یک جا منتشر شود، ولی به سبب عواملی که در حال حاضر از ذکر آن‌ها می‌گذریم، تألیف و انتشار کتاب بیش از آن چه پیش‌بینی شده بود به طول انجامید. به همین جهت تصمیم انتشار نیمی از آن گرفته شد. منتهای کوشش به عمل خواهد آمد که جلد دوم کتاب هر چه زودتر منتشرشود و در دسترس فارسی‌زبانان قرار گیرد.
جلد دوم، علاوه بر مقالات حروف ش-ی مشتمل بر یک ضمیمه ( شامل ارجاعات بسیار متعدد که در ضمن تألیف کتاب فراهم شده است، و نوسازی بعضی از اطلاعات و مقالات مندرج در کتاب که در دوره‌ی تألیف و چاپ کتاب تغییرات یا تحولات اساسی در آن‌ها راه یافته است، و اصلاحات دیگر)، نقشه‌های جغرافیایی و خاصه جغرافیای تاریخی ایران، فرهنگ دوزبانی (فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی) اصطلاحات و کلمات نوساخته و جز آن که در کتاب حاضر به کار رفته است، و از همه مهم‌تر، ضبط فارسی قریب ۱۵۰۰۰ اسم شخصی خارجی خواهد بود. این کار اخیر، که حاصل زحمات طاقت‌فرسایی بوده است، به طور یقین در تسهیل کار مترجمین و مؤلفین نقشی به سزا خواهد داشت.
مراجعه‌کننده عزیز!
دایره المعارف عمومی مختصری که اینک جلد اول ان رابه شما تقدیم می‌شود برای شما و با توجه خاص به احتیاجات شما فراهم شده است. در دوره‌ی طولانی فراهم ساختن کتاب این امر همواره درصدر هدف‌های ما بوده است که شما با حداقل صرف وقت و زحمت بتوانید اطلاعاتی دقیق و قابل اعتماد در باب موضوع‌های بسیار متعدد به دست آورید. برای کاستن صرف وقت و زحمت شما، با رغبت تمام وقت بسیار صرف و زحمت فراوان تحمل کرده‌ایم و کتابی که از جهات متعدد در زبان فارسی بی‌سابقه است فراهم ساخته ایم. چنان که گفته شد، برای تأمین مقاصد مذکور، ناچار نظامی برای تنظیم مطالب کتاب وضع کرده‌ایم، که برای کسانی که مأنوس با دایره المعارف های فرنگی نیستند ممکن است تا حدی پیچیده به نظر آید. به هر حال، استفاده از این کتاب موقوف به این است که شما با نظام آشنایی کامل حاصل کنید. به این جهت در مدخل کتاب، توضیحات کافی با مثال‌های فراوان در باب نظام آورده‌ایم. پس از آن‌که با اصول این نظام آشنا شدید ملاحظه خواهید کرد که یافتن عناوین و اطلاعات در این کتاب بسیار سهل است، و توجه خواهید نمود که کتاب حاضر یگانه کتاب فارسی‌ای است که همه‌ی عناوین آن را، اعم از عام یا خاص، به طور صحیح می‌توانید بخوانید، و در باب آن‌ها اطلاعاتی دقیق و منظم و کمابیش اجمالی ( به تناسب حجم کتاب) به دست آورید.
تهران، فروردین ۱۳۴۵ هجری شمسی
منبع:www.dibache.com
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی