بنیاد مختومقلی فراغی

میراث مکتوب- مرکز پژوهشی میراث مکتوب، فهرست نسخه های خطی فارسی آرشیو ملی پاکستان، اسلام آباد(گنجینه مفتی فضل عظیم بهیروی) را به کوشش عارف نوشاهی منتشر کرد.
به گزارش روابط عمومی این مرکز، آرشیو ملی پاکستان، اسلام آباد(تاسیس:1951م) دارای چهار بخش عمده است که یکی از آن، بخش کتب خطی و چاپی است. بخش خطی از دو مجموعه- عمومی و شخصی- تشکیل شده است. مجموعه عمومی دارای 107 نسخه خطی فارسی، عربی، اردو، دکتی، پشتو و پنجابی و مجموعه شخصی به نام«مفتی فضل عظیم بهیروی» دارای 2000 نسخه فارسی، عربی و زبانهای دیگر است. پیش تر نیز فهرست 107 نسخه مجموعه عمومی فراهم شده و اکنون فهرست حدود 1500 نسخه فارسی مجموعه شخصی مفتی فضل عظیم بهیروی ارائه گردیده است. فهرست حاضر در دو بخش تنظیم شده، چنانکه در بخش اول مجموعه های رسائل و در بخش دوم، تک رساله ها و کتابها به ترتیب موضوعی(19 موضوع کلی) و در داخل موضوعات به ترتیب الفبایی تنظیم شده است.
در مقدمه این کتاب به قلم عارف نوشاهی آمده است: پس از تالیف و چاپ فهرست مشترک نسخه های خطی فارسی پاکستان تالیف استاد احمد منزوی، عقیده بنده در فهرست نویسی، بر این باور است که اکنون هر نسخه خطی فارسی پاکستان که فهرست نویسی می شود، باید بر پایه فهرست مشترک شناسایی شود. کتابهایی که در فهرست مشترک به تفصیل شناسایی شده ، دیگر لزومی ندارد که بار دیگر با همان تفصیل شناسایی شود. اکنون توجه فهرست نویسان نسخه های خطی فارسی پاکستان باید به کتابهایی و نسخه هایی باشد که در فهرست مشترک شناسایی نشده است. فهرست نسخه های خطی فارسی گنجینه مفتی فضل عظیم با این دیدگاه فراهم آمده، چنان که خوانندگان می بینند که در موارد کتب اشهر و آنهایی که از قبل شناسایی شده، من فقط به ضبط نام آنها و نام اشهر مولف اکتفا کرده ام و دیگر لزومی ندیدم که فهرست ابواب و فصول و عبارت های آغاز و انجام را بیاورم. در این گونه موارد به ارجاع دادن به مشترک بسنده شده است.

قابل ذکر است، برخی نسخه های خطی فارسی این مجموعه از چندین لحاظ حایز اهمیت است، یکی از دیدگاه عمومی تاریخ ادبیات فارسی در قلمرو فارسی و دیگر از لحاظ تاریخ و فرهنگ و ادبیات منطقه ای- شبه قاره- و دیگر آثار تالیف شده یا کتابت شده بزرگان خاندان مفتی. در این لیست به نسخه هایی توجه شده که از نظر موضوع بکر بوده یا اثری جدید از مولفی معروف است یا از لحاظ تاریخ کتابت و خط کهن بوده است. گفتنی است، بزرگان خانواده مفتی علاقه ویژه ای به علم طب داشتند و بیشترین نسخه ها در یک موضوع در این مجموعه، در علم طب است و بسیاری از نسخه های طبی منحصر به فرد است.
شاه مراد خانپوری(م 1114 ه) که یکی از نخستین شاعران اردو گوی پنجاب است و به زبان پنجابی نیز اشعار می سرود، بسیاری از آثار منظوم او به صورت نسخ خطی در گنجینه مفتی موجود است و این امر اعجاب انگیز بود که چرا این همه اهتمام در حفظ آثار شاه مراد در این گنجینه شده است؟ جواب این سئوال را از پروفسور انوربیگ اعوان دریافتیم که می گوید شاه مراد احتمالاً آموزش مذهبی را نزدیکی از مفتیان بهیره دیده بود و چون اولاد نرینه نداشت، شاید یکی از بچه های مفتیان را متبنی خود ساخت، اسم این بچه«آفتاب احمد» بود و امروز تولیت مزار شاه مراد به عهده بازماندگان«مفتی آفتاب احمد» است که با نام خود نسبت«عثمانی قریشی» می نویسند.
موضوعات نسخه های خطی این کتاب شامل: مجموعه ها، چند دانشی، فلسفه، منطق، اخلاق، ملل و نحل، اسلام، فرهنگ نامه، دستور زبان، علوم ریاضی، نجوم و احکام نجوم، کیمیا، علوم طبیعی، دام شناسی، دام پزشکی، آداب شکار، علوم غریبه، طب، هنرها، علوم ادبی، جغرافیا و علوم تاریخ است. ضمن آنکه پیوست یکم کتاب به فهرست نسخه های خطی مفتی محمد لطف الله، اسلام آباد و پیوست دوم به رساله شجره نسب مفتیان بهیره(تالیف محمد صالح مفتی بهیری عثمانی) اختصاص دارد.
این نکته هم خالی از لطف نیست که بهیره، جایی است در استان پنجاب پاکستان که در حکومت انگلیسها، در بخش(به اصطلاح محلی«ضلع») شاه پور قرار داشت و اکنون در بخش سرگودها قرار دارد. در ترقیمه های بسیاری از نسخه های خطی در گنجینه مفتی ضبط آن به«بهره» و نسبت آن«بهری» آمده، ولی امروز به ضبط«بهیره» است.