سلطان محمد فاتح در تاریخ ۲۶ می سال ۱۴۵۳ وارد استانبول شده و در ابتدا با هیات همراهش به سوی ایاصوفیه حرکت کرد. عظمت این معبد سلطان جوان را جادو کرده بود. همان لحظه دستور داد تا ایاصوفیه به مسجد تبدیل شده و اولین نماز جمعه نیز در آنجا خوانده شود.

در برنامه امروز، درمورد تاریخ، خصوصیات معماری و تغییراتی که در ایاصوفیه از گذشته تاکنون ایجاد شده است، سخن خواهیم گفت.

بر اساس نوشته های تئوفانس و نیکفروس، تاریخدانان بیزانس، ایاصوفیه در سال ۳۳۰ بعد از میلاد، در دوره امپراطور کنستانتین اول ساخته شده است. این ساختمان که طرح چهارگوش بسان یک کلیسای بزرگ و سقف چوبی داشت، در خلال شورش "نیکا" به سال ۵۳۲، سوخته و بعدها به دستور امپراطور ژوستینانوس، توسط معمار آنتیمیوس اهل آیدین و ایسیدوروس اهل söke، مرمت و بازسازی شد. این دو استاد معماری، بر روی یک طرح که تا آن زمان انجام نشده بود، کار کرده و یک گنبد با قطر ۳۳ متر را بر روی چهار گوشه بازیلیکای کلاسیک قرار دادند.

برای تحمل فشار این گنبد بزرگ، بر روی محورهای غربی و شرقی، نیمه گنبدهایی و برای نگهداری این گنبدهای نیمه نیز، گنبدهای کوچکتری ساختند. ولی در محورهای شمالی و جنوبی، این سیستم ساخته نشد وبه همین دلیل، گنبد، در طول عمر خود منجمله مدت حکمرانی ترکها، توسط پایه هایی از دو طرف، سر پا نگه داشته شد. امپراطور ژوستینانوس ، ستونها و سنگهایی که از میان آثار عتیقه چهار گوشه آناطولی جمع کرده بود را در مقابل پایه های زیربنایی ایاصوفیه جمع کرد. او هشت ستونی که دو صحن کناری مکان داخلی را حمل میکنند را از معبد آرتمیس واقع در افس که یکی از عجایت هفت گانه دنیا و متعلق به دوره pagan بوده است، آورد. برای حمل و نصب این ستونها، نزدیک به ۱۰ هزار کارگر شبانه روز کار کردند. ساخت ایاصوفیه روز ۲۳ دسامبر ۵۳۲ آغاز شده و ۲۷ دسامبر ۵۳۷ به پایان رسید.

اگر ایاصوفیه را از نظر معماری بررسی کنیم، میبینیم که از یک مکان بزرگ درونی، دو مکان کناری، راهرو، آبسیس که همان محراب پشت گروه کر در کلیسا ها میباشد و ورودی داخلی و خارجی تشکیل یافته است.

مکان دورنی، دارای ابعادی به اندازه ۷۰ x ۱۰۰ بوده و قسمت بالایی آن با گنبدی به قطر ۳۳ متر که توسط ۴ ستون به ارتفاع ۵۵ متر حمل می گردد، پوشیده شده است. به غیر از معماری ایاصوفیه، موزائیکهای این بنا نیز، ازا همیت به سزایی برخوردار میباشد. قدیمی ترین موزائیکها، موزائیکهایی که در ورودی داخلی و راهروهای کناری با طرحهای هندسی و طرحهایی از گیاهان ساخته شده اند، میباشد. موزائیکهای طرح دار ساخته شده در قرن نهم و دوازدهم را می توان بر روی درب ورودی امپراتوری، محراب، درب خروجی و گالری طبقه دوم مشاهده کرد.

ایاصوفیه که ۹۱۶ سال کلیسا و ۴۸۱ سال نیز مسجد بوده است، در میان مهمترین معابدی که تاکنون پابرجا باقی مانده است، جای دارد.

ایاصوفیه که از زمان ساختش تحت تاثیر زلزله های بسیار وغارت و چپاول قرار گرفته است، در دوره حکمرانی ترکها، با حفظ بنای اصلی، مورد بازسازی قرار گرفته است. ابتدا یک مناره چوبی به آن افزوده شد. این مناره که بعدها با آجر بازسازی شد، در جبهه شرقی و به رنگی مشابه قرمز و باریک میباشد. همچنین محراب و منبری از چوب نیز در ایاصوفیه ساخته شد. در زمان سلطان بایزید دوم نیز مناره سنگی جدیدی در سمت قصر توپکاپی اضافه شد. در اواخر قرن شانزدهم یعنی دوره مراد سوم نیز دو مناره با بلندی و قطر یکسان در سمت تراموای استانبول، توسط معمار سینان ساخته شد. معمار سینان همچنین با کمک سنگهای بریده شده و پایه ها، برای جلوگیری از فروریختن بنا، علاوه هایی به ساختمان افزود. این علاوات ، باعث عیوبی در زیبایی بنا گردید. ایاصوفیه در تمامی دوره سلطنت عثمانیان، مورد توجه سلاطین قرار گرفت و در همین راستا، بسیاری از پادشاهان به این مسجد کمک مالی کردند. شمعدانهای کنار محراب را سلطان سلیمان قانونی به یادبود پیروزی بودین در سال ۱۵۲۶ به ایاصوفیه اضافه کرد.

"شادروان و یا وضوگاه" که از سنگ مرمر یکسره ای به ابعادی بسیار بزرگ ساخته شده و درمحل درونی قرار دارد را سلطان مراد سوم از برگاما آورده بود. در آن دوران، از آب این وضوگاه، برای نوشیدن نیز استفاده می شد. سلطان سلیمان قانونی، در سال ۱۵۵۲ توسط حاجی جهان بیگ که امانت دار اسناد بود، یک کتابخانه ساخت. سال ۱۷۳۹، محمود اول، کتابخانه را به شکل امروزی درآورد. بر روی درب کتابخانه، دو حلقه زیبا که بر روی آن "یا فتاح" نوشته شده است وجود دارد. در آن دوران، این یک سنت بود. کلمه "یا فتاح" یعنی "ای فتح کننده" که از صفات خداوند می باشد، بر روی چنین دربهای مهمی نوشته میشد. ساختمان کتابخانه که با تزئینات چینی، طرحهای شبکه ای برنز و کمدهای چوبی اش یکی از زیباترین بناهای آن دوره میباشد، با ایاصوفیه یکپارچه شده است. وقتی که وارد معبد می شوید، لوح های دایره ای شکل بزرگ زیر گنبد، جلب توجه میکند. بر روی این لوح ها که توسط مصطفی عزت افندی یساری زاده نوشته شده است، کلمات الله، حضرت محمد و نام چهار خلیفه جای دارد. در داخل ایاصوفیه مقبره سلطان سلیم دوم، سلطان محمد سوم، سلطان مراد سوم و برخی شاهزاده ها نیز وجود دارد. در فلسفه شهرنشینی ترک، سنت ساخت مسجد به عنوان نشانه شهر وجود داشته است. در استانبول هیچ مسجد جامعی ساخته نشد ایاصوفیه در همین راستا، برای سالیان مدیدی به عنوان بزرگترین و عظیم ترین عبادتگاه استانبول باقی می ماند.

در پایان افسانه ای در مورد ایاصوفیه که از سال ۱۹۳۵ به شکل موزه درآمده است را نقل میکنیم.

در قسمت شمال غربی این بنا، بر روی ستون مرمری سفید چهارگوش، هم در فصل تابستان و هم زمستان، قطره های آب مشاهده شده و مورد توجه قرار می گیرد. به همین دلیل به این ستون نام "ستون عرق کننده" را می دهند. امروزه نیز سوراخ روی این ستون که در امتداد قد انسان بوده و با لوح های برنز پوشیده شد ه است و به دلیل اینکه میلیونها بازدید کننده از صدها سال قبل تا کنون انگشتشان را داخل آن کرده اند، گشاد تر شده است، بسیار مورد توجه واقع می گردد. به این ستون که در واقع مردم باور دارند که تلسم شده است، نامهای ستون شانس، ستون گریان، ستون عرق کننده و ستونی که حضرت خضر انگشتش را داخل آن کرده است، داده شده است. ولی در واقع، این ستون که از سنگی منفذدار ساخته شده، رطوبت زمین را به راحتی جذب کرده و سپس به بیرون انتقال می دهد. زیارت کنندگان، انگشت شصت دست راستشان را داخل سوراخ کرده و دستشان را در جهت عقربه ساعت یک دور کامل می چرخانند و در حین انجام این عمل، آرزو می کنند. و گفته می شود، در صورتی که در انگشتتان رطوبت حس کنید، آرزویتان بر آورده خواهد شد. این سوارخ ستون عرق کننده، به قدری مشهور میباشد که امروزه توریستهایی که از ایاصوفیه دیدن می کنند، پیش از آرزو کردن، از این موزه خارج نمی شوند.

منبع: ت.ر.ت فارسی