تاتار نام یک تیره ترک بوده و برای اولین بار در کتیبه های گلتکین و بیلگه خاقان و در کنار اسامی دیگر تیره های ترک و با عنوان اوتوز تاتار و توکوز تاتار حک گردیده است. ترکهای تاتار در آن دوران در شرق منطقه تحت اسکان ایغورها زندگی می کردند.

در منابع چینی نام تاتار در نوشته های بعد از قرن نهم بکار برده شده است. از نام تیره ترکهای تاتار در حکایات دده قورقود نیز که یکی از شخصیت های مهم ادبیات ترک می باشد، استفاده شده است. بغیر از این  موارد در قابوس نامه نیز از تاتارها بعنوان یکی از ۹ تیره ترک نام برده شده و در دیوان لغات ترک نیز تاتارها در میان اقوام ترک جای گرفته اند.

نام تاتار در منابع مختلف به معانی، مرد کوهستان، بربر، خلق تیرانداز، دفتر، مغول آب و بیگانه بکار رفته است. تا گذشته ای نه چندان دور، روس ها به تمامی مسلمانان ترک تبار که در بخش اروپائی این کشور زندگی می کنند، تاتار گفته و بعضی از نویسندگان و محققان نیز کلمه تاتار را برای ترک های ترکستان و شمال دریای سیاه بکار می بردند. در دولت عثمانی نیز نام تاتار از قرن ۱۶ به بعد، برای ترک های ساکن جناح شمال بکار می رفت. در دوران اولیه اسلام نیز مغولها را به نام تاتار مورد خطاب قرار می دادند. بطوریکه مورخانی همچون ابن اثیر، ابن کثیر و ابن خلدون از چنگیز خان و سپاهیانش با اصطلاح تاتار یاد نموده اند.

در دورانی که سپاهیان مغول به پیروزی های چشمگیری دست یافته و جهانی را به لرزه در آورده بودند، ترک ها و بویژه ترک های قپچاق در سپاه مغول ارزش و اعتبار خاصی داشتند. ارتشیان مغول که ترک ها در بین آنها  جایگاه مهمی بخود اختصاص می دادند، در قرن ۱۳ /م تمامی روسیه را زیر سم اسبان خود گرفته بودند. بدین ترتیب ترک ها بهمراه مغول ها در این سرزمین ها اسکان گزیدند. این سرزمین وسیع بعد از چنگیزخان، در میان  وارثانش تقسیم شده و در سرزمین ایدیل – اورال، که منطقه تحت حاکمیت  چوچی پسر بزرگ چنگیزخان در اروپای شرقی نیز جزو آن بود، با حکمرانی باتوخان پسر جوچی، دولت  اردوی زرین تاسیس گردید. بعد از مرگ باتوخان بسال ۱۲۵۰، برادر مسلمانش برتخت سلطنت  نشسته و نام برکه را برای خود انتخاب نمود. او دین مبین اسلام را بعنوان دین رسمی دولت اعلام نموده و با زنی از خاندان سلجوقیان ازدواج نمود. او اداره شهرهای Solhat و Sudak را به پسرش عزالدین که حاصل این ازدواج بود، تفویض نمود. عزالدین با تشویق مادرش هزاران ترک مسلمان را از آناطولی جذب و در شبه جزیره کریمه اسکان داد.

دولت Altın Ordu که اداره کننده گانش اکثرا مغول بودند، رفته رفته در مقابل موجودیت ترک ها مقاومت خود را از دست داده و روند ترک شدن این دولت آغاز گردید. بدین ترتیب دولت Altın Ordu در قرن ۱۴/م تماما به یک دولت ترک تبدیل گشت.

با شکست  توغتامیش حکمران دولت Altın Ordu در مقابل تیمورلنگ بسال ۱۳۹۶ ، خان نشینی های قازان، کریمه، آستراخان و کاظم پا به عرصه ظهور نهادند. خان نشین های مذکور را جوامع ترک شده و یا ترک تبار بوجود آورده بودند.

بعد از این دوره واژه تاتار در رابطه با منسوبیت فردی به یک قوم، نژاد و تبار مورد استفاده قرار نگرفته و تنها بعنوان یک واژۀ سیاسی مورد استفاده برای اتباع خوانین که وارث امپراطوریهای ترک و مغول بودند، بکار برده شد. بعبارت دیگر واژه مورد بحث بعنوان واژه ای که وابستگی فردی به یک شهروندی تاریخی را نشان می داد، مورد استفاده قرار گرفت.

در آن دوران به ترک های ترکستان با توجه به نام رهبرشان، ازبک گفته شده و به ترکهایی نیز که تحت تابعیت توغتامیش ، فرمانده هنگ شورشی برعلیه  خان آخرین حکمران Altın Ordu بودند، نام ترک های Nogay اطلاق گردید.

بدین ترتیب واژه تاتار، دیگر بطور کل برای مغولها بکار برده نشده و تنها برای منسوبین دولت Altın Ordu وارث امپراطوری ترک مغول که از طرف چنگیزخان تاسیس شده بود و ترکهای تحت تابعیت خان نشینی هایی که بعد از فروپاشی دولت Altın Ordu بوجود آمدند، مورد استفاده قرار گرفت. نام تاتار که در آغاز یک اصطلاح سیاسی بود، در پی شروع جریانات ناسیونالیستی در اویل قرن ۲۰ ام برای جوامع ترکی که در قلمرو روسیه شوروی قرار گرفته بودند، بکار برده شد.

جوامعی که امروزه از نام تاتار استفاده می کنند، با این نام نه ملیت و ریشه های نژادی خود، بلکه هویت سیاسی مشترک تاریخی را منعکس می سازند. بهمین انگیزه ترکهایی که امروزه و بعبارت دیگر از اوایل قرن ۲۰ ام به بعد از نام تاتار استفاده می کند، مغول و مغول تبار نبوده، بلکه ترک هایی هستند که نیاکانشان زمانی تحت حاکمیت مغول ها بوده اند. در دوره ای که اتحاد جماهیر شوروی پیشین، نفوذ فراوانی برروی ترک های قفقاز و آسیای میانه داشت، ترک های قازان و کریمه واژۀ تاتار را قبول نمی کردند. آنها با قبول اینکه این نام را روس ها به آنها داده اند، بیشتر از نام های ترک های قازان و یا ترک های کریمه استفاده می کردند. ولی در سال های اخیر، جوامع ترکی که به آنان تاتار گفته می شود، این نام را قبول کرده و آغاز به استفاده از آن کرده اند.

تاتارها که در جامعه دول مستقل حدود ۷ میلیون جمعیت دارند، عموما در جمهوری خود مختار تاتارستان، باشقوردستان، ازبکستان، قزاقستان، اوکراین، تاجیکستان، قرقزستان، ترکمنستان و آذربایجان زندگی می کنند.

ترک های تاتار خارج از جامعه دول مستقل نیز بصورت گروه های کوچکی در روسیه سفید، لیتوانی، لتونی، استونی، گرجستان و ملداوی اسکان دارند.

منبع: ت.ر.ت فارسی