يزد، كتابخانه‌هاي. استان يزد در مركز ايران قرار دارد و از شمال و غرب به استان اصفهان، از شمال شرقي به استان خراسان، از جنوب غربي به استان فارس، و از جنوب شرقي به استان كرمان محدود مي‌شود. مساحت آن حدود 735592 كيلومترمربع و جمعيت آن (طبق آمار سال 1383) 940802 نفر است (7؛ 10: 12). استان يزد داراي 9 شهرستان، 19 شهر، 17 بخش، و 43 دهستان است. مركز آن شهر يزد است و شهرستان‌هاي ديگر آن عبارتند از: ابركوه، اردكان، بافق، تفت، خاتم، صدوق، مهريز، و ميبد (8: 7،15).

تاريخچه. واژه يزد با ايزد و يزدان هم‌ريشه است و معني آن پاك و مقدس، در خور تحسين، و آفريننده خوبي‌هاست (4: ج 15، ذيل "يزد"). اين شهر به اسامي "دارالعباده" يا "كثه" مشهور بوده است (6: 107؛ 15: 47). تاريخ سكونت انسان در اين خطه، از هزاره سوم پيش از ميلاد فراتر رفته است (6: 25). اين منطقه به‌واسطه دور بودن از پايتخت‌هاي مهم و مراكز قدرت اداري و ديواني، از لشكركشي‌ها و ويراني‌ها كمتر آسيب ديده و از اين‌رو بافت سنتي آن تا حدي حفظ شده است (15: 48). دوران طلايي و شكوفايي يزد در زمان آل‌بويه و اتابكان بود. در اين دوره مسجدها، مدارس، و كتابخانه‌هايي در يزد احداث شد (6: 27).

يزد مركز زرتشتيان جهان است. حضور مؤسسات فرهنگي و اجتماعي پيروان اين دين در آن كاملا محسوس بوده است و بخش مهمي از هويت اين شهر را تشكيل مي‌دهد.

كتابخانه مسجد جمعه قديم با سابقه‌ترين كتابخانه يزد است كه ظاهرآ به سال 512 ق. يعني در دوره كاكوئيان از دودمان آل‌بويه ساخته شده است (3: 37،94). بيشترين كتابخانه‌هاي قديمي يزد، وابسته به مدارس ديني است. كتابخانه مدرسه كياشجاع (520 ق.)، كتابخانه مدرسه فخريه (520 ق.) به‌نام مدرسه فخر جلاد معروف، كتابخانه مدرسه دومنار (523 ق.) مشهور به محسنيه و قادريه، كتابخانه مدرسه وردان‌رود (585 ق.)، كتابخانه مدرسه كيكاوس سام (590 ق.)، كتابخانه مدرسه عطاخان، كتابخانه مدرسه اتابك و كتابخانه مدرسه سرريك كه مزار كيا ـ نرسو در آن قرار دارد، جزء نخستين كتابخانه‌هاي اين استان محسوب مي‌شوند. در زمان حمله مغول به ايران بسياري از مراكز فرهنگي ايران از ميان رفت ولي يزد به‌خاطر نرمش اتابكان، از كشتار و خرابي مغول مصون ماند و در طي سال‌هاي 712-800 دارالعلم‌هاي بسياري در اين شهر ساخته شد كه سبب شهرت آن به "دارالعلم" شد (15: 536-538). اين دارالعلم‌ها عبارتند از:كتابخانه مدرسه مظفريه ميبد (700ق.) كه نزديك به يك قرن مركز علما و طلاب بود و مجموعه آن فقط شامل كتاب‌هاي فقهي مي‌شد (5: ج 2، ص 96)؛ كتابخانه مدرسه نصرتيه (777 ق.)؛ كتابخانه مدرسه صفوتيه (مدرسه محمودشاه يا محمود شاهيه، 637 ق.)؛ و كتابخانه مدرسه ركنيه (725 ق.). مؤلف تاريخ يزد، اين مدرسه را امُّالبقاع مدارس يزد مي‌نامد و مي‌نويسد كه اين بنا مركب از مدرسه، رصد، مسجد، بيت‌الادويه، و كتابخانه‌اي سه هزار جلدي است كه وقف طلبه‌ها شده بود. كتابخانه مدرسه حسينيان معروف به حسينيه (726 ق.)؛ كتابخانه مدرسه اميرآخور معروف به مدرسه ميرآخوريه (1729 ق.)؛ كتابخانه مدرسه حافظيه اهرستان (712 ق.) كه چون آرامگاه حافظ رازي در آنجاست به اين نام معروف است؛ كتابخانه مدرسه غياثيه يزد معروف به چهار منار (740 ق.)؛ كتابخانه مدرسه شمسيه (چهار منار) (727 ق.)؛ كتابخانه مدرسه غياثيه سرريك (624 ق.)؛ كتابخانه مدرسه عبدالقادريه (636 ق.)؛ كتابخانه مدرسه رشيديه (خانقاه رشيديه، 715 ق.)؛ كتابخانه شرف‌الدين علي يزدي، كتابخانه مدرسه كماليه، (شاه كمال، 720 ق.)؛ در اين مدرسه جز كتابخانه، بيت‌الادويه و دارالشفا و گرمابه هم براي طلاب ساخته شده بود؛ كتابخانه مدرسه ضيائيه شهرستان (705 ق.)، همايونفرخ از اين كتابخانه با نام كتابخانه مدرسه صفائيه نام مي‌برد؛ كتابخانه مدرسه صاعديه، مشهور به بسحاقيه (در بقعه مريميه، 762 ق.)؛ كتابخانه مدرسه غياثيه معروف به گنبد كبير (781 ق.)؛ كتابخانه مدرسه خواجه ابوالمعالي (مدرسه بوالميرسي و بعدها مدرسه طاهري) (787 ق.) همايونفرخ از اين كتابخانه با نام كتابخانه مدرسه خواجه حاجي ابوالمعاني يزد ياد مي‌كند؛ كتابخانه مدرسه ضيائيه سرپلك (788 ق.)؛ كتابخانه مدرسه خواجه شهاب‌الدين قاسم طراز (شهابيه، 787 ق.)؛ كتابخانه مدرسه خانزاده خاتون (مسجد گلدسته، 786 ق.)؛ كتابخانه مدرسه اصيليه دهوك (787 ق.)؛ كتابخانه مدرسه خاتونيه (780 ق.)، كتابخانه مدرسه قطبيه سرپلك (دارالصفا قطبيه قاسميه، 832 ق.)؛ كتابخانه مدرسه باورديه (842 ق.)، كتابخانه مدرسه يوسف چهره (843 ق.) از جمله كتابخانه‌هاي اين دوره محسوب مي‌شوند (14: 154-155؛ 15: 538-546).

در دوره صفوي ايران به آرامش رسيد و توجه به ساخت مدارس و كتابخانه‌ها دوباره فزوني يافت. كتابخانه شاه نعمت‌الله باقي، كتابخانه رستم مجوسي، و كتابخانه بقعه زاويه سردوراه از جمله كتابخانه‌هاي معروف در اين دوره‌اند. در دوران افشار و زنديه فعاليت‌هاي فرهنگي و ادبي متوقف شد و كتابخانه‌هاي مهمي به‌وجود نيامد. كتابخانه مدرسه شاهزاده متعلق به مدرسه اشرفيه (1240 ق.) و كتابخانه سيدكاظم يزدي از جمله كتابخانه‌هاي معروف دوران قاجاريه محسوب مي‌شوند (14: 548-550؛ 17: ج 2، ص 182).

كتابخانه‌هاي عمومي. از آنجا كه درگذشته كتابخانه‌هاي مساجد نقش كتابخانه‌هاي عمومي را برعهده داشتند و همگان مي‌توانستند از آن استفاده كنند، كتابخانه وزيري مسجد جامع را مي‌توان نخستين كتابخانه عمومي يزد به‌شمار آورد. كتابخانه وزيري مسجد جامع بزرگ‌ترين كتابخانه عمومي يزد محسوب مي‌شود كه در 1334 تأسيس شده است (12: 160) (نك: كتابخانه وزيري).

كتابخانه عمومي سريزدي در اواخر قرن دوازدهم هجري بنا شد. اين كتابخانه با 440 مترمربع مساحت در سه طبقه بازسازي شد و بيش از 20000 جلد كتاب چاپي و 3000 مجلد كتاب خطي نفيس دارد. كتابخانه باغ معين در اواخر دوره قاجاريه بنيان نهاده شده گرچه كتابخانه خصوصي معين بود، ولي از آنجا كه مراجعان كتابخانه زياد بودند، جزء كتابخانه‌هاي عمومي محسوب مي‌شد. اما پس از مرگ بنيان‌گذار آن از بين رفت. كتابخانه عمومي شرف‌الدين علي (1327) دومين كتابخانه عمومي بزرگ استان محسوب مي‌شود. تعداد كتاب‌هاي آن به 31000 جلد مي‌رسد (15: 560، 562-565). كتابخانه‌هاي عمومي استان يزد وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد در 1370، 16 واحد بوده‌اند. مجموعه آنها بر روي هم 122254 جلد بوده است. كتابخانه عمومي آهن‌شهر (1362)، كتابخانه عمومي ابركوه (1350)، كتابخانه عمومي اردكان (1356)، كتابخانه عمومي بافق (1353)، كتابخانه عمومي بهاباد (1366)، كتابخانه عمومي تفت (1347)، كتابخانه عمومي خضرآباد (ندوش، 1367)، كتابخانه عمومي زارچ (1356)، كتابخانه عمومي مهريز (1345)، كتابخانه عمومي ميبد (1354)، كتابخانه عمومي نير (1362)، كتابخانه عمومي هرات (1354)، و كتابخانه‌هاي عمومي رسالت شهيد (1359)، كتابخانه شرف‌الدين علي يزدي (1327)، كتابخانه عمومي يزد غدير (1367)، فرخي يزدي (1347) از آن جمله هستند (9: 1019-1052).

طبق آمار سال 1377 تعداد كتابخانه‌هاي عمومي استان يزد 42 واحد و تعداد كتاب‌ها 377671 جلد بوده است (13: 37، 42)؛ و در سال 1382 تعداد كتابخانه‌هاي عمومي اين استان به 63 باب با موجودي 673814جلد افزايش يافته است (6).

نخستين كتابخانه كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در 1353 در يزد تأسيس شد. در 1377 تعداد كتاب‌هاي موجود در كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان يزد 79742 جلد بوده است (13: 51). در 1382 تعداد كتابخانه‌هاي كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان در اين استان 14 واحد، بوده است.

تعداد كتابخانه‌هاي كانون‌هاي فرهنگي مساجد در 1377، 65 واحد و تعداد كتاب‌هاي موجود 132300جلد است (15: 43). طبق آمار سال 1382 تعداد كتابخانه‌هاي مساجد يزد 88 باب و موجودي آنها 147000 جلد كتاب است (16).

از ديگر كتابخانه‌هاي خاص استان يزد مي‌توان به كتابخانه‌هاي زرتشتيان اشاره كرد. كه از آن جمله مي‌توان كتابخانه زرتشتيان مريم‌آباد (1354)، كتابخانه تالار رستم نرسي‌آباد (1350)، كتابخانه ناهيد خرمشاه (1359)، كتابخانه اَهنود قاسم‌آباد (1351)، كتابخانه دبستان هرمز ياران (1259) و كتابخانه درب مهر كوچه مهر (1357) را نام برد. تمامي اين كتابخانه‌ها زيرپوشش انجمن زرتشتيان قرار دارند (15: 571-591).

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. ايجاد مدارس سبك جديد در يزد از اوايل قرن چهاردهم آغاز شد كه مدرسه مشيريه (1325 ق. و به روايتي 1318 ق.) و مدرسه نصرتيه (1327 ق.) از آن جمله است (1: ج 2، ص 907؛ 11: 407). كتابخانه دبستان هرمز ياران (1259) از جمله كتابخانه‌هاي مدارس زرتشتي در اين استان است (15: 591). تعداد كتابخانه‌هاي مدارس دولتي استان يزد در سال 1382، 912 باب و مجموعه آنها شامل 1439136 جلد كتاب است (16).

كتابخانه‌هاي تخصصي. از جمله كتابخانه‌هاي تخصصي استان يزد مي‌توان به كتابخانه سازمان صداوسيماي استان يزد اشاره كرد. در 1377 مجموعه آن 4300 جلد كتاب داشت (13: 43).

طبق آمار سال 1382 تعداد كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 4 واحد با موجودي 33118 جلد كتاب است (16).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. نخستين كتابخانه دانشگاهي به معناي جديد كتابخانه دانشگاه تربيت‌معلم (1355) است. اين كتابخانه در 1368، 14330 جلد كتاب داشته است (2: 55 ـ 56). كتابخانه دانشگاه يزد در 1366 تأسيس شد. موجودي آن در 1375، در حدود 91000 جلد كتاب بود كه از اين تعداد 54000 جلد به فارسي و 37000 جلد به لاتين است (5: ج 2، ص 401). طبق آمار سال 1382 تعداد كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين استان 17 باب و كل موجودي آنها 240489 جلد كتاب است (16).

 مآخذ: 1) افشار، ايرج. يادگارهاي يزد. تهران: انجمن آثار ملي ايران، 1348؛ 2) تعاوني، شيرين (خالقي)؛ عزيزي، ايراندخت. راهنماي مراكز اسناد و كتابخانه‌هاي تخصصي، اختصاصي و دانشگاهي. تهران: كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران، 1370؛ 3) جعفري، جعفر بن محمد. تاريخ يزد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب، 1343؛ 4) دهخدا، علي‌اكبر. لغت‌نامه. ج 15، ذيل "يزد"؛ 5) راهنماي دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالي كشور. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالي، حوزه معاونت دانشجويي، 1375؛ 6) زنده‌دل، حسن و ديگران. مجموعه جامع جهانگردي استان يزد. تهران: نشر ايرانگردان، 1377؛ 7) سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور. "پايگاه اطلاع‌رساني مركز آمار ايران". به نقل از :http://www.sci.org.ir/persia/index.htm.[11Apr. 2005]؛8 ) سالنامه آماري كشور 1379. تهران: مركز آمار ايران، 1380؛ 9) شناسنامه كتابخانه‌هاي عمومي كشور. تهران: هيأت امناي كتابخانه‌هاي عمومي كشور، دبيرخانه، 1370؛ 10) فرهنگ جغرافيايي آبادي‌هاي كشور جمهوري اسلامي ايران: استان يزد. تهران: سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1381؛ 11) قاسمي پويا، اقبال. مدارس جديد در دوره قاجاريه. تهران: مركز نشر دانشگاهي، 1377؛ 12) كريمان سردشتي، نادر. تاريخ كتابخانه‌هاي مساجد ايران. تهران: كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي، 1378؛ 13) گزارش فرهنگي كشور 1377. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، معاونت پژوهشي و آموزشي، مركز آمار و برنامه‌ريزي پژوهش‌هاي فرهنگي و هنري، 1379؛ 14) مزيناني، علي. كتابخانه و كتابداري. تهران: سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاه‌ها (سمت)، 1379؛  15) مسرت، حسين. يزد، يادگار تاريخ. تهران: انجمن كتابخانه‌هاي عمومي استان يزد، 1376؛ 16) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه اداري. مورخ 13 شهريور 1384؛ 17) همايونفرخ، ركن‌الدين. كتاب و كتابخانه‌هاي شاهنشاهي ايران. ج 2: تاريخچه كتابخانه‌هاي ايران از صدر اسلام تا عصر كنوني. تهران: وزارت فرهنگ و هنر، اداره‌كل نگارش، 1347.               

 افسانه تيموري‌خاني