هندوستان، كتابخانه‌هاي. سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
هندوستان، كتابخانه‌هاي. جمهوري فدرال هند، شبه جزيره‌اي در آسياي جنوبي است كه در اقيانوس هند پيشروي كرده است. اين كشور از غرب با درياي عرب؛ از شرق با خليج بنگال، برمه، و بنگلادش؛ از شمال غربي با پاكستان؛ و از شمال شرقي با چين، نپال، و بوتان هم‌مرز است. جمعيت آن (طبق آمار سال 2005) 1080264388 نفر است و وسعتي برابر 3287590 كيلومترمربع دارد. زبان ملي آن هندي است و زبان انگليسي در كنار زبان هندي، زبان رسمي اين كشور محسوب مي‌شود. پانزده زبان از جمله زبان هندي در فصل هشتم قانون اساسي جمهوري به‌عنوان زبان‌هاي رايج كشور آمده است.
تاريخچه. هندوستان سنتي ديرينه و غني در آموزش و پرورش، هنر، فرهنگ، و تحقيقات علمي دارد. شعرا، فلاسفه، رهبران مذهبي، رياضي‌دانان، متخصصان پزشكي، و متفكران برخاسته از هند مانند كاليداس، آدي سانكراچاريا[1] ، بودا،
آريابهات، و چاراك در سطح جهان شناخته شده‌اند و در دانش بشري سهم بسزايي داشته‌اند. دانشگاه‌هايي مانند دانشگاه تكسيلا و نلندا[2] مراكز مهم دانش‌اندوزي در دوران باستان بوده‌اند. صومعه‌ها، معابد، و ساير مراكز ديني هم در ترويج آموزش و پرورش سهيم بوده‌اند. بعضي از اين مراكز آموزشي داراي كتابخانه‌هايي بسيار بزرگ بوده‌اند. نظام فعلي آموزش و تحقيق تحت نفوذ شديد نظام انگليسي است كه در اوايل قرن نوزدهم وارد هند شده است.
نقش كتابخانه‌ها در توسعه آموزشي، علمي، صنعتي، و عمومي كشور در دهه 1940 مورد توجه واقع شد. كتابداري سابق هند همانند تعداد بسياري از كشورهاي شرقي، تأكيد كمي بر خدمات كتابداري به مفهوم جديد آن داشته است.
كتابخانه‌ها و آرشيو ملي. هندوستان داراي سه كتابخانه ملي و يك مجموعه با دامنه ملي است.
كتابخانه ملي. كتابخانه ملي هند در 1948، زماني كه مجلس مؤسسان، قانون تغيير نام كتابخانه سلطنتي را گذراند، پاي به عرصه نهاد و به محل اقامتگاه قبلي نايب‌السلطنه سابق در جنوب شرقي كلكته انتقال يافت. سرانجام در 1953 بر روي عموم گشوده شد. كتابخانه ملي داراي يك ساختمان اصلي و سه ساختمان ديگر است. عمليات احداث ساختمان پنج طبقه آن در اواخر دهه 1980 آغاز شد.
پيش از كتابخانه ملي، كتابخانه سلطنتي به‌وسيله لُرد كُرزون، نايب‌السلطنه وقت هند، در 1902 تأسيس شد. مجموعه كتابخانه سلطنتي از تركيب مجموعه كتابخانه عمومي كلكته (تأسيس 1836) و كتابخانه دفتر سلطنتي (1891) به‌وجود آمد. در حال حاضر نيز كتابخانه ملي هم كتابخانه عمومي كلكته و هم محل واسپاري انتشارات هندي و درباره هند است. خدمات اين كتابخانه به‌طور رايگان در اختيار شهروندان بالاي 18 سال قرار مي‌گيرد. كتابخانه ملي كلكته يكي از چهار كتابخانه واسپاري كشور است. سه كتابخانه واسپاري ديگر عبارتند از: كتابخانه عمومي كانيمارا[3]در مدرس، كتابخانه مركزي بمبئي، و كتابخانه عمومي دهلي واقع در دهلي.
كتابخانه ملي در 2004 مجموعه‌اي بالغ بر 2186500 جلد كتاب دارد. مجموعه كتابخانه مشتمل بر 84952 نقشه، 3127 نسخه خطي، بيش از 107000 جلد پيايند صحافي شده، و 11000 روزنامه جلد شده است. در ميان مواد ناياب كتابخانه حدود 2500 كتاب به زبان‌هاي اروپايي كه بين قرن‌هاي 15 الي 18 منتشر شده‌اند و 3500 عنوان اثر ناياب چاپ هند وجود دارد. كتابخانه حدود 15000 عنوان پيايند و بيش از 800 عنوان روزنامه را مشترك است. كتابخانه ملي از 1987 تا 1988 قريب 17000 عنوان كتاب بر اساس قانون واسپاري، 6700 عنوان از طريق خريد، 4600 عنوان به‌صورت هديه، و 6100 عنوان به‌صورت مبادله دريافت كرد. طي همين سال، تالار مطالعه و بخش مرجع 184000 نفر مراجعه‌كننده داشته است، 97000 فقره امانت داده است، و بيش از 85000 مورد مشاوره ارائه كرده است. تالارهاي مطالعه كتابخانه تقريبآ ظرفيت 600 صندلي، براي استفاده متوسط 1000 نفر خواننده در روز دارد. كتابخانه 352 روز در سال باز است. امكاناتي هم براي اقامت استفاده‌كنندگان خارج از شهر در هتل خوانندگان[4] فراهم آمده است.
كتابخانه از 1984>خبرنامه كتابخانه ملي[5]> را منتشر مي‌كند. فهرست‌هاي گذشته‌نگر بسياري نيز به‌وسيله كتابخانه منتشر شده است. اين كتابخانه در اواخر دهه 1980 كار خودكارسازي خدمات خود را آغاز كرد. كتابخانه زيرنظر اداره فرهنگ واقع در وزارت توسعه منابع انساني فعاليت مي‌كند. امور آن به سه بخش اصلي حرفه‌اي، حفاظت، و اداري تقسيم مي‌شود. در 1989 تعداد كاركنان آن 779 نفر بوده كه 205 نفر از آنها متخصص بوده‌اند.
كتابخانه ملي پزشكي. كتابخانه ملي پزشكي (ان.ام.ال.) در 1966 در دهلي‌نو تأسيس شد. كتابخانه مركزي پزشكي در 1961 از دلِ كتابخانه مديريت كل خدمات بهداشتي[6] به‌وجود آمد و در 1971 به ساختمان كنوني واقع در محوطه مؤسسه كل علوم پزشكي هند نقل مكان كرد. اين كتابخانه مركز گردآوري، پردازش، و اشاعه اطلاعات زيست پزشكي است. كتابخانه ملي پزشكي بيش از 250000 كتاب، پيايند، گزارش فني، و مواد غيركتابي دارد كه مجموعه‌اي غني از آثار قرن 19 را شامل مي‌شود. اين كتابخانه سالانه حدود 2300 عنوان پيايند دريافت مي‌كند. انتشارات آن عبارتند از :>فهرست موجودي با فاصله انتشار دو ماه يك‌بار<؛ >خبرنامه كتابخانه<؛ >خدمات دو هفتگي اشاعه اطلاعات گزيده<؛ فصلنامه >چتنا[7]> براي خدمات آگاهي‌رساني جاري؛ و نشريه فصلي >نمايه‌نامه نشريات ادواري پزشكي هند[8]> . ويرايش هفتم >فهرست مشترك نشريات ادواري موجود در كتابخانه‌هاي هند< در 1991 در دست تهيه بود. كتابخانه ملي پزشكي مركز ملي دستيابي پيوسته به پايگاه‌هاي اطلاعاتي نظير مدلاين است. اين كتابخانه از 1981 تاكنون نقش مهمي در آموزش كاركنان متخصص كتابخانه‌هاي پزشكي شاغل در هند و آسياي جنوبي ايفا كرده است. تعداد كل كاركنان اين كتابخانه 87 نفر است كه 47 نفر آنان تحصيلات تخصصي دارند.
كتابخانه ملي علوم. كتابخانه ملي علوم در 1964 به‌عنوان بخشي از مركز اسناد و مدارك علمي هند (اينسداك)[9] افتتاح شد. اين كتابخانه در بخشي از ساختمان اينسداك در دهلي‌نو واقع است. مجموعه آن حدود 200000 فقره است و حدود 5000 پيايند دريافت مي‌كند. از جمع كاركنان 45نفري آن 32نفر كتابدار متخصص هستند.
كتابخانه مؤسسه تحقيقات كشاورزي هند. اين مؤسسه اگرچه عنوان كتابخانه ملي ندارد، اما مي‌توان آن را كتابخانه ملي كشاورزي هند ناميد. مجموعه آن مركب از 300000 جلد كتاب، پيايند، و ساير مواد است و حدود 5000 عنوان نشريه ادواري از 90 كشور به 40 زبان دريافت مي‌كند. اين كتابخانه مجموعه كاملي از نمايه‌نامه‌ها و چكيده‌نامه‌ها را نگهداري مي‌كند. از جمله نشريات آن مي‌توان به نشريه ماهانه >كتابشناسي كشاورزي هند<[10] و ماهنامه خدمات بريده جرايد با عنوان >اخبار توسعه كشاورزي<[11] اشاره كرد.
آرشيو ملي. آرشيو ملي هند كه پس از استقلال هند در 1947 به‌وجود آمد، از اداره اسناد سلطنتي سابق (1891) ريشه گرفته است. علاوه بر گزارش‌هاي وزارتخانه‌ها و ادارات دولتي، آرشيو ملي حاوي مجموعه با ارزش اوراق شخصي بيش از 75 تن از شخصيت‌هاي برجسته هندي است. مجله علمي دو سالانه >آرشيو هند<[12] و خبرنامه فصلي به‌نام
>آرشيودار[13]> از انتشارات اين كتابخانه است. مدرسه مطالعات آرشيوي وابسته به اين كتابخانه، مركز مهم آموزش متخصصان آرشيو براي كشورهاي در حال رشد است. اين كتابخانه مجري تحقيقات در زمينه بهبود و نوسازي فنون حفاظت اسناد است.
كتابشناسي ملي. كتابخانه مركزي مرجع، واقع در بناي كتابخانه ملي در كلكته، كتابشناسي ملي هند را از 1958 گردآوري و به‌طور ماهنامه منتشر مي‌سازد. اين كتابخانه >نمايه‌نامه اينديانا<[14] را هم منتشر مي‌كند كه نمايه‌نامه فصلي مقالات چاپ شده به زبان‌هاي اصلي هند در نشريات ادواري جاري است. تعداد عناوين دريافتي در اواخر دهه 1980 تقريبآ 17000 عنوان در سال بوده است.
كتابخانه‌هاي دانشگاهي. كتابخانه‌هاي 150 دانشگاه، 22 مؤسسه معادل دانشگاه، و 12 نهاد آموزشي كه به‌وسيله دولت مركزي به‌عنوان مؤسسات ملي مهم شناخته شده‌اند، كتابخانه‌هاي دانشگاهي اصلي كشور را تشكيل مي‌دهند. همه اين مؤسسات مجموعه‌هاي بزرگ دارند و خدمات متنوعي ارائه مي‌كنند. كتابخانه‌هاي 6800 كالج نيز تسهيلات آموزشي و تحقيقاتي در حوزه‌هاي علمي مختلف عرضه مي‌كنند.
توجه واقعي به توسعه كتابخانه‌هاي دانشگاهي پس از استقلال هند به‌وجود آمد. به‌وسيله شوراي اعتبارات دانشگاهي (1953) كمك‌هاي مالي مربوط به مجموعه، تجهيزات، و ساختمان دانشگاه‌ها تأمين مي‌شود. همچنين اين شورا به تدوين استانداردهاي مربوط به كاركنان كمك كرده و به كاركنان حرفه‌اي درجات علمي اعطا مي‌كند.
كتابخانه‌هاي عمومي. پس از استقلال هند براي گسترش كتابخانه‌هاي عمومي پيش‌بيني لازم در برنامه‌هاي پنج ساله دولت منظور شده است. كتابخانه عمومي دهلي در 1951، به‌عنوان يك طرح آزمايشي با همكاري يونسكو داير شد. اين طرح به شبكه وسيعي براي پوشش شهر بزرگ دهلي بدل شده است. كميته مشورتي كتابخانه‌هاي دولتي در 1958 خطوط اصلي طرحي را براي نظام كتابخانه‌هاي مركزي ايالتي، كتابخانه‌هاي ناحيه‌اي، كتابخانه‌هاي گروهي، و كتابخانه‌هاي روستايي براي كل كشور تهيه و ارائه كرد. هشت ايالت تا 1989 قانون كتابخانه عمومي را به تصويب رسانده و در ارائه خدمات كتابخانه عمومي رشد قابل ملاحظه‌اي داشته‌اند. در 18 ايالت و 7 منطقه متحد كتابخانه‌هاي مركزي داير شده است و اكنون كتابخانه‌هاي منطقه‌اي و روستايي زيرساخت نسبتآ خوبي دارند. ميزان باسوادي در هند در اواخر دهه 1980 حدود 35 درصد بوده است. كميسيون ملي سوادآموزي كه در 1986 ايجاد شده است بر داير كردن كتابخانه‌هاي روستايي و نيز آموزش دختران و زنان تأكيد مي‌كند.
كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. در هند، هر ايالت مسئوليت مدارس ابتدايي و متوسطه خود را برعهده دارد. سطح توسعه مدارس از ايالتي به ايالت ديگر بسيار تفاوت مي‌كند. بيشتر مدارس متوسطه كشور، كه تعداد آنها بيش از 64200 واحد برآورد مي‌شود، كتابخانه‌هاي نسبتآ خوبي دارند و اكثر آنها به‌وسيله كتابداران حرفه‌اي اداره مي‌شوند، با وجود اين، كارهاي زيادي هنوز در اين بخش بايد انجام گيرد. در اين كتابخانه‌ها معمولا فقط كتاب درسي وجود دارد و كمبود كتاب‌هاي عمومي، به‌ويژه به زبان‌هاي بومي، مانع مهمي بر سر راه گسترش اين كتابخانه‌هاست.
كتابخانه‌هاي تخصصي. هندوستان حدود 1000 باب كتابخانه تخصصي در حوزه‌هاي موضوعي علوم و فنون دارد. سازمان‌هايي مانند شوراي پژوهش‌هاي علمي و صنعتي، سازمان گسترش و پژوهش‌هاي صنايع دفاعي، شوراي پژوهش‌هاي علوم پزشكي هند، شوراي تحقيقات كشاورزي هند، سازمان پژوهش‌هاي فضايي هند، كميسيون الكترونيك، و كميسيون انرژي اتمي كتابخانه‌هاي خوبي راه‌اندازي كرده‌اند. علاوه بر اين، مراكز مطالعات انسان‌شناسي هند، مطالعات گياه‌شناسي هند، مطالعات زمين‌شناسي هند، مطالعات جانورشناسي هند، كه همگي در شهر كلكته قرار دارند؛ و نيز مؤسسه علوم هند در بنگلور؛ مؤسسه تحقيقات جنگل و جنگلداري واقع در دهرادون[15] ؛ و انجمن تحقيقات صنايع نساجي احمدآباد مجموعه‌هاي بزرگ و غني فراهم آورده‌اند.
تعداد كتابخانه‌هاي علوم اجتماعي وابسته به سازمان‌هاي دولتي، مؤسسات تحقيقاتي، و ساير سازمان‌ها 600 واحد برآورد مي‌شود. شوراي تحقيقات علوم اجتماعي هند كه با عنوان "دفتر سرمايه‌گذاري" در اواخر دهه 1960 در شهر دهلي داير شد به كتابخانه‌هاي پيشرفته‌اي مانند كتابخانه مؤسسه علوم اجتماعي اِي.ان.سينها[16] در پتنه؛ مؤسسه تحقيقات اقتصادي و اجتماعي سردار پتل در احمدآباد؛ مؤسسه توسعه اقتصادي، و شوراي ملي تحقيقات اقتصاد كاربردي (هر دو) در دهلي كمك كرده است.
كليه وزارتخانه‌ها و سازمان‌هاي دولتي هر كدام كم و بيش كتابخانه‌اي براي خود دارند كه برخي بزرگ هستند. كتابخانه‌هاي اختصاصي بزرگ و متعددي نيز در حوزه‌هاي مختلف علوم انساني وجود دارند.
نظام‌هاي ملي اطلاع‌رساني. مركز ملي اسناد و مدارك علمي هند (اينسداك)، در 1952 با كمك يونسكو در دهلي‌نو داير شد. اين مركز زيرنظر شوراي پژوهش‌هاي علمي و صنعتي فعاليت مي‌كند و مراكز منطقه‌اي در شهرهاي بنگلور، كلكته، و مدرس دارد. تهيه اسناد و مدارك، فراهم آوردن كتابشناسي‌هاي موضوعي، ترجمه، تكثير، چاپ، و اشاعه اطلاعات گزيده را مي‌توان از جمله خدمات اين مركز دانست. >چكيده‌نامه علوم هند[17]> ، كه به‌وسيله اين مركز به فاصله‌دو هفته يك‌بار منتشر مي‌شود، حدود 700 پيايند را براي شناسايي آثار دانشمندان هندي مورد بررسي قرار مي‌دهد. از ساير نشريات مركز مي‌توان به نشريه دو ماه يك‌بار >انتشارات علمي و فني روسيه[18]> و نشريه ماهانه >نمايه‌نامه ملي ترجمه<[19] اشاره كرد. >فهرستگان ملي نشريات ادواري علمي هند<[20] كه به‌وسيله اين مركز منتشر مي‌شود، 35000 عنوان نشريه ادواري موجود در 800 كتابخانه علمي كشور را فهرست مي‌كند.
نظام ملي اطلاع‌رساني در علوم و فنون (نيسات)[21] از 1977، مراكز ملي اطلاع‌رساني در قسمت‌هاي مختلف كشور را به‌هم متصل كرده و به آنها كمك مي‌رساند. نظام اطلاع‌رساني محيط زيست (انويس)[22] ، كه در 1982 راه‌اندازي شده است، داراي شبكه‌اي مركب از 10 مركز در موضوعاتي مانند كنترل آلودگي، مواد شيميايي سمي، بوم‌شناسي ساحلي، و بهداشت شغلي است. اين نظام مجله فصلي >چكيده‌نامه پرياوران<[23] را منتشر مي‌كند.
حرفه كتابداري. حرفه كتابداري در هند از دهه 1950 تاكنون گام‌هاي بلندي برداشته است. حدود 75 گروه كتابداري در دانشگاه‌ها وجود دارد كه دوره‌هاي يك‌ساله كارشناسي برگزار مي‌كنند و دوسوم آنها دوره يك‌ساله ديگري را، كه منتهي به دوره كارشناسي ارشد مي‌شود، ارائه مي‌كنند. دانشگاه دهلي برنامه يك‌ساله دكتراي ناتمام را اجرا مي‌كند. گروه كتابداري اين دانشگاه، كه بر اساس توصيه رانگاناتان* در 1946 تأسيس شد، پيشكسوت آموزش كتابداري در هند بوده است. قريب 25 گروه كتابداري دانشجوي دكترا مي‌پذيرند.
انجمن‌هاي كتابداري متعددي در سطح ملي وجود دارد و هر ايالت و منطقه متحد هم، حداقل يك انجمن كتابداري دارد. انجمن كتابداران هند (آي.ال.اِي.)[24]، كه در 1933 افتتاح شد، بزرگ‌ترين انجمن با قريب 2500 عضو است. دفتر مركزي اين انجمن در دهلي واقع است و >خبرنامه انجمن كتابداران هند< را منتشر مي‌كند. انجمن كتابخانه‌ها و مراكز اطلاع‌رساني تخصصي هند (اياسليك)[25] دومين سازمان بزرگ كتابداري است كه در 1955 تأسيس يافت و دفتر مركزي آن در شهر كلكته است. اين انجمن >خبرنامه اياسليك< را منتشر مي‌كند.
مأخذ:
1) Ranganathan, S. R. Library Development plan: Thirty- year Programme for India With Draft Library Bills for the Union and Constituent States, 1950.
پرامود بي. مانگلا[26] (WELIS)
ترجمه علي جلالي ديزجي
[1]. Adi Sankracharya
[2]. Nalanda
[3]. Connemara Public Library
[4]. Reader᾽s Hotel
[5]. National Library Newsletter
[6]. Library of Directorate General of Health Services
[7]. Chetna
[8]. Index to Indian Medical Periodicals
[9]. Indian National Scientific Documentation Center(INSDOC)
[10]. Bibliography of Indian Agriculture
[11]. Development News in Agriculture
[12]. Indian Archives
[13]. Archeion
[14]. Index Indiana
[15]. Dehradun
[16]. A.N. Sinha
[17]. Indian Science Abstract
[18]. Russian Seientific and Technical Publications
[19]. National Index of Transtalions
[20]. National Union Catalouge of Scientific Serials in India
[21]. National Information System in Science and Technology(NISSAT)
[22]. Environment Information System (ENVIS)
[23]. Paryavaran Abstract
[24]. Indian Library Association (ILA)
[25]. Indian Association of Special Libraries and InformationCenters (IASLIC)
[26]. Pramod B. Mangla
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی