همدان، كتابخانه‌هاي. استان همدان با 190247 كيلومترمربع مساحت در غرب ايران قرار گرفته است (1: 1). اين استان از شمال به استان زنجان، از جنوب به استان لرستان، از شرق به استان مركزي، و از غرب به استان كرمانشاه و قسمتي از استان كردستان محدود مي‌شود (4: 124). جمعيت آن (طبق آمار سال 1383) 1732080 نفر است (6). از نظر زباني داراي تعدد لهجه و زبان است به‌نحوي كه در مناطق شمالي آن بيشتر فارسي و تركي، در جنوب لر و لك، و در غرب كردي رواج دارد (5: 9).

بر اساس آخرين تقسيمات كشوري (سال 1374)، استان همدان از 8 شهرستان (همدان، ملاير، نهاوند، تويسركان، كبودرآهنگ، اسدآباد، بهار، رزن)، 14 شهر، 18 بخش، و 68 دهستان تشكيل مي‌شود و مركز آن شهرستان همدان است(9: 1).

تاريخچه. همدان يكي از قديمي‌ترين پايتخت‌هاي جهان به‌شمار مي‌رود و در تاريخ با نام‌هاي مختلفي از آن يادشده است. اين شهر خاستگاه و مدفن مردان بلند آوازه‌اي در عرصه‌هاي مختلف علم، ادب، فرهنگ، و سياست است. مانند بديع‌الزمان همداني (358-398 ق.)، عين‌القضاه همداني (492-525 ق.)، مسعود سعد سلمان (439- 515 ق.)، باباطاهر عريان (قرن 5 ق.) ، خواجه رشيدالدين فضل‌الله (645-718ق.)، سيدجمال‌الدين اسدآبادي (1279- 1326ق.)، شهيد آيت‌الله دكتر مفتح (1307-1358) (12: ج 5، ص 410-411).

با توجه به پيشينه فرهنگي همدان، مي‌توان استنباط كرد كه كتابخانه‌هاي مهمي در اين شهر وجود داشته است و آنچنان كه از منابع برمي‌آيد، يكي از ادبا و دانشمندان شهر همدان، به‌نام ابوالوفاء بن مسلمه اديب همداني، در قرن دوم ق. كتابخانه‌اي بسيار نفيس داشته كه البته از كتابخانه‌هاي عمومي و يا خصوصي ايران در آن دوره جز اين كتابخانه نامي برده نشده است (11: 163-164).

كتابخانه‌هاي عمومي. بنابر اطلاعات موجود، نخستين كتابخانه عمومي به سبك امروزي در 1341 در شهرستان تويسركان راه‌اندازي شد و تا 1350 تعداد چهار كتابخانه عمومي ديگر در ساير شهرهاي استان از جمله همدان تأسيس شد. طي سال‌هاي 1370-1375 در روند شكل‌گيري و تأسيس كتابخانه‌هاي عمومي استان رشد سريعي ديده مي‌شود (3: 41، 42). در سال 1382 استان همدان داراي 44 كتابخانه عمومي با 125,354 جلد كتاب، 20565 نفر عضو و 963550 نفر مراجعه‌كننده است. بر اساس همين آمار تعداد كتابخانه‌هاي مساجد اين استان 41 باب و موجودي آنها 88000 جلد است (10).

كتابخانه‌هاي روستايي. در اين استان از سال 1351 در بسياري از مناطق روستايي، با هدف ارتقاي سطح سواد روستاييان، كتابخانه‌هايي راه‌اندازي شده است (2: 33). در سال 1382 تعداد اين كتابخانه‌ها به 93 واحد رسيد (10).

كتابخانه‌هاي كودكان و نوجوانان. كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان از 1351، با تأسيس كتابخانه‌هاي متعدد فعاليت خود را در اين استان شروع كرده است. در سال 1380 علاوه بر همدان، در شهرستان‌هاي ملاير، تويسركان، نهاوند، كبودرآهنگ، بهار، و بخش‌هاي تابعه هر يك از اين شهرستان‌ها 21 كتابخانه وجود داشته است و هريك داراي كتابخانه‌هاي ويژه كودكان و نوجوانان بوده‌اند. مجموعه اين كتابخانه‌ها شامل 152117 جلد كتاب است(89:8-90؛10).

كتابخانه‌هاي آموزشگاهي. در سال تحصيلي -1374 1375 در استان همدان، 2788 باب مدرسه وجود داشته است. بر اساس اطلاعات بدست آمده، 980 مدرسه داراي اتاق مستقلي به‌عنوان كتابخانه و 1808 مدرسه داراي يكي دو قفسه كتاب بوده‌اند (1: 1-7). طبق آمار سال 1382، تعداد كتابخانه‌هاي مدارس دولتي اين استان 1445 باب و مجموعه آنها شامل 1440190 جلد كتاب است (10).

كتابخانه‌هاي تخصصي. صدا و سيماي مركز همدان داراي كتابخانه‌اي است كه 5972 جلد كتاب فارسي و 320 جلد كتاب لاتين و 20 عنوان نشريه ادواري فارسي و يك عنوان نشريه ادواري لاتين دارد. مراكز پژوهشي استان نيز داراي كتابخانه‌هايي هستند، مانند كتابخانه پژوهشگاه معلم (8000 جلد كتاب، 28 عنوان مجله)، مركز تحقيقات كشاورزي (18 جلد كتاب، 4 عنوان نشريه فارسي)، و مؤسسه مطالعات فرهنگي استاندارد (1000 جلد كتاب). علاوه بر مؤسسات مذكور، كارخانجات و كارگاه‌هاي توليدي استان نيز بعضآ داراي كتابخانه‌هاي تخصصي هستند، مانند كارخانه نسيم‌آور (2700 جلد)، كارخانه شيشه همدان (2000 جلد)، كارخانه خوش‌نوش (1300 جلد)، سازمان برنامه و بودجه (8130 جلد)، و شركت ملي گاز ايران (6000 جلد) (7: 115-116). طبق آمار سال 1382 تعداد كتابخانه‌هاي تخصصي اين استان 7 واحد و مجموعه آنها شامل 236400 جلد كتاب است (10).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. در استان همدان 12 مركز آموزش عالي وجود دارد كه هر يك داراي كتابخانه هستند، مهم‌ترين آنها كتابخانه دانشگاه بوعلي سيناست كه فعاليت خود را در سال 1353 آغاز كرده و در حال حاضر داراي 5 كتابخانه اقماري است. اين كتابخانه‌ها جمعآ داراي 108790 جلد كتاب هستند و 150 عنوان نشريه ادواري فارسي و 201 عنوان نشريه خارجي را مشترك‌اند. همچنين تعداد 102 عنوان نشريه لاتين به‌صورت ريزبرگه در اختيار كتابخانه مركزي دانشگاه قرار دارد. مجموعه كتابخانه مركزي دانشگاه بوعلي سينا شامل 378 جلد نسخه خطي، 379 جلد كتاب چاپ سنگي، و 90 جلد كتاب چاپ سربي قديمي است. طرح فهرستنويسي اين نسخه‌ها در دست اقدام است و قرار است فهرست آنها به‌صورت كتابي چند جلدي منتشر شود.

كتابخانه از 1373 با خريد يكي از بسته‌هاي نرم‌افزاري، مجهز به نظام رايانه‌اي شده و در حال حاضر بخش فهرستنويسي آن از خدمات رايانه‌اي بهره مي‌گيرد. اين كتابخانه همچنين لوح فشرده مارك كتابخانه ملي را در اختيار دارد.

كتابخانه‌هاي دانشگاه علوم پزشكي همدان از كتابخانه‌هاي برجسته ديگر اين استان هستند كه از يك كتابخانه مركزي و 15 كتابخانه اقماري تشكيل مي‌شوند. كتابخانه‌هاي اقماري شامل 8 كتابخانه بيمارستاني، 5 كتابخانه دانشكده‌اي، يك كتابخانه مربوط به دبيرستان غيرانتفاعي وابسته به اين دانشگاه، و يك كتابخانه تخصصي ـ تحقيقاتي مخصوص اعضاي هيئت علمي مي‌شود. مجموعه آن شامل 61284 جلد كتاب فارسي و 21245 جلد كتاب لاتين است. بخش نشريات ادواري آن نيز 67 عنوان نشريه فارسي و 159 عنوان نشريه خارجي را مشترك است. به‌علاوه اين كتابخانه مجهز به نظام رايانه‌اي است.

دانشگاه پيام نور نيز داراي شعبه‌هايي در همدان، ملاير، نهاوند، و اسدآباد است كه تنها كتابخانه دانشگاه پيام‌نور واقع در مركز استان قابل توجه است. اين كتابخانه در 1367 تأسيس شده و 6774 جلد كتاب و 7 عنوان نشريه ادواري دارد.

كتابخانه مركز آموزش مديريت دولتي نيز كه در 1371 تأسيس شد، از ديگر كتابخانه‌هاي دانشگاهي استان است كه تعداد 3400 جلد كتاب فارسي و 200 جلد كتاب لاتين و 14 عنوان مجله فارسي و يك عنوان مجله خارجي دارد.

دانشگاه آزاد اسلامي همدان نيز كه در 1366 در همدان شروع به‌كار كرد، 35000 جلد كتاب فارسي و 25000 جلد كتاب لاتين و 20 عنوان مجله فارسي را در خود جاي داده است.

علاوه بر مراكز آموزش عالي فوق‌الذكر، تعدادي مركز آموزشي ديگر در استان همدان فعاليت دارند، مانند كتابخانه مركز آموزش فني و حرفه‌اي (تأسيس 1373، مجموعه 5000 جلد)؛ كتابخانه مركز آموزش ضمن خدمت ابن سينا (1371، مجموعه 5000 جلد)؛ كتابخانه آموزشكده شهيد مفتح (1364، مجموعه 5834 جلد)؛ مركز آموزش مخابرات همدان (1369، مجموعه 3200 جلد). تعداد كتابخانه‌هاي دانشگاهي اين استان در سال 1382، 16 واحد و مجموعه آنها شامل 196382 جلد كتاب است (10).

 مآخذ: 1) آمارنامه استان همدان، سال 1374. محمد محمد و ديگران. همدان: سازمان برنامه و بودجه، معاونت آمار و اطلاعات، 1376؛ 2) آمارنامه ملي كتابخانه‌هاي روستايي. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1381؛ 3) آمارنامه ملي كتابخانه‌هاي عمومي (شهري). تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1380؛ 4) آيتي، باقر. اطلس علمي جغرافيايي ارشاد. تهران: مؤسسه انتشارات جغرافيايي و كارتوگرافي ارشاد،1370؛ 5) جغرافياي استان همدان: سال دوم آموزش متوسطه عمومي، سال تحصيلي 76ـ.75 همدان: وزارت آموزش و پرورش، اداره‌كل،1375؛ 6) سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور. "پايگاه اطلاع‌رساني مركز آمارايران". به‌نقل از:http://www.sci.org.ir/persia/index.htm.[11 Apr.2005]؛ 7) فهرستگان ملي كتابخانه‌هاي تخصصي. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، ؛1381 8) فهرستگان ملي كتابخانه‌هاي كودكان و نوجوانان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1381؛ 9) گزارش جامع اقتصادي ـ اجتماعي استان همدان. همدان: سازمان برنامه و بودجه، 1375؛ 10) وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران. نامه اداري، مورخ 13 شهريور 1384؛ 11) همايونفرخ، ركن‌الدين. تاريخچه كتابخانه‌هاي ايران و كتابخانه‌هاي عمومي. تهران: سازمان كتابخانه‌هاي عمومي شهرداري تهران، 1344؛ 12) ياقوت حموي، ياقوت بن عبدالله. معجم‌البلدان. بيروت: دارصادر، 1977م.=1356.

                محمدرضا ديماري

            تلخيص داكا