وب سازمان اسنادو کتابخانه ملّی جمهوری اسلامی ایران
وب[1] . شبكه گسترده جهاني يا به اختصار وب، كه در متون فارسي معادل‌هاي متفاوتي از جمله وب جهان‌گستر، شبكه جهاني وب، و تار گسترده جهاني براي آن ذكر شده، نوعي نظام رايانه‌اي است كه از تعدادي از خدمت‌دهنده‌هاي اينترنت تشكيل شده است و براي انتقال اسنادي كه با استفاده از زبان نشانه‌گذاري فرامتني (اچ.تي.ام.ال.)[2] قالب‌بندي شده‌اند، از پروتكل انتقال فرامتن (اچ.تي.تي.پي.)[3] استفاده مي‌كنند.
خدمت‌دهنده‌هاي اينترنت رايانه‌هايي هستند كه داده‌هاي قابل دسترس بر روي اينترنت را ذخيره مي‌كنند. اچ.تي.ام.ال.، كه خود زير مجموعه‌اي از زبان نشانه‌گذاري عمومي استاندارد (اس.جي.ام.ال.)[4] است، نوعي زبان نشانه‌گذاري است كه به‌صورت خاص براي ايجاد صفحات وب استفاده مي‌شود. اين زبان علاوه بر قالب‌بندي اسناد، يعني تعيين ظاهر و نحوه نمايش آنها، امكان ايجاد پيوند ميان يك سند با اسناد ديگر يا با فايل‌هاي صوتي، تصويري، و فيلم را نيز فراهم مي‌كند (6).
نام وب (تار گسترده جهاني)، در اصل در علم رياضيات به مجموعه‌اي از گره‌ها و پيوندها اطلاق مي‌شود كه در آن، هر گره مي‌تواند با گره ديگر پيوند داشته باشد. ابداع‌كننده وب نيز به‌دليل شباهت اين مفهوم رياضي با ايده خود، اين نام را براي آن اقتباس كرده است (26:2). وب نيز، به لطف فناوري فرامتن، از ويژگي برقراري پيوندهاي نامحدود برخوردار است. اين ويژگي به‌همراه چند رسانه‌اي بودن، يعني قابليت عرضه اطلاعات در قالب رسانه‌هاي مختلف از جمله صوت و تصوير در كنار متن، دو ويژگي مهم وب را تشكيل مي‌دهند. وب در حقيقت يكي از انواع خدمات قابل دسترس از طريق اينترنت است. اينترنت، علاوه بر وب، خدمات ديگري نظير پست الكترونيك، انتقال فايل، و غيره را شامل مي‌شود. وب، اغلب به اشتباه مترادف با اينترنت تلقي مي‌شود، حال آنكه تنها بخشي ــ هر چند بخش عظيمي ــ از اينترنت را تشكيل مي‌دهد. از لحاظ فني، وب از مجموعه اطلاعات، نرم‌افزارها، قراردادها، و پروتكل‌هايي تشكيل مي‌شود كه چگونگي ارتباط و تبادل اطلاعات ميان اجزاي مختلف شبكه را مشخص مي‌كنند.
وب به‌عنوان يك نظام رايانه‌اي از معماري كاربر/كارگزار بهره مي‌برد. در اين نوع معماري هر رايانه موجود بر روي شبكه، يا خدمت گيرنده (كاربر) است يا ارائه‌كننده خدمت (كارگزار). رايانه كاربر، درخواستي به سوي كارگزار ارسال مي‌كند و كارگزار پس از پردازش درخواست پاسخ مقتضي را كه مي‌تواند يك صفحه وب باشد براي كاربر ارسال مي‌كند. اطلاعات موجود بر روي وب ــ كه مي‌تواند شامل انواع داده‌هاي متني و غيرمتني از جمله صدا، تصوير،و فيلم باشد ــ با استفاده از زبان اچ.تي.ام.ال. در قالب صفحات وب قالب‌بندي شده‌اند. يك صفحه وب، يك سند ايجاد شده با زبان اچ.تي.ام.ال. است. هر صفحه وب يا به‌عبارت دقيق‌تر، هر واحد مستقل اطلاعاتي (مثلا يك عكس) داراي يك نشاني منحصر به‌فرد است كه محل آن را بر روي شبكه جهاني مشخص مي‌كند. به اين نشاني، مكان نماي متحدالشكل منبع (يو.آر.ال.)[5] يا شناسگر متحدالشكل منبع (يو.آر.آي.)[6] ، گفته مي‌شود. صفحات وب بر روي رايانه‌هاي خدمت‌دهنده ذخيره مي‌شوند. پروتكل انتقال فرامتن، نحوه ارتباط ميان كاربر و خدمت‌دهنده را مشخص مي‌كند. معمولا به گروهي از صفحات وب كه توسط شخص، نهاد، يا يك شركت با هدف خاصي ايجاد و نگهداري مي‌شوند پايگاه اينترنتي يا پايگاه وب[7] اطلاق مي‌شود. نخستين صفحه هر پايگاه وب كه نقطه ورود به آن محسوب مي‌شود، صفحه آغازين[8] نام دارد (9). صفحه آغازين كه گاه صفحه خانگي نيز ناميده مي‌شود، معمولا نقش فهرست مندرجات يا نمايه يك پايگاه را ايفا مي‌كند. هر كاربر مي‌تواند با استفاده از يك نرم‌افزار كه به او امكان دسترسي و رؤيت صفحات وب را مي‌دهد، به مشاهده صفحات وب بپردازد. به اين نرم‌افزار مرورگر اينترنت[9] گفته مي‌شود.
تاريخچه و سير تكامل. وب در ابتدا توسط تيم برنرز ـ لي[10] در فاصله سال‌هاي 1989-1991 در آزمايشگاه فيزيك ذرات اروپا در ژنو، موسوم به سرن[11] ، ايجاد شد. وي طرح اوليه خود را در نوشته‌اي با عنوان >مديريت اطلاعات: يك پيشنهاد<[12] در مارس 1989 ارائه كرد (4: 180). هدف اوليه وب استفاده از فرامتن‌ها در يك شبكه، جهت تسهيل ارتباط علمي ميان اعضاي سِرن در كشورهاي مختلف بود (3). وي تا پايان دسامبر 1990 با طراحي برنامه كاربر وب[13] ، يعني برنامه‌اي كه امكان ايجاد ويرايش و مرور صفحات فرامتن را فراهم مي‌كرد و همچنين طراحي رمزينه‌هاي پروتكل انتقال فرامتن و معرفي شناسگر جهاني سند[14] (كه بعدها مكان‌نماي متحدالشكل منبع جايگزين آن شد) زمينه تحقق عملي وب را ايجاد كرد (2:31) و نخستين خدمت‌دهنده وب (http://info.cern.ch/) را روي اينترنت در دسترس قرار داد (4: 319). به زودي وب از محدوده آزمايشگاه سرن فراتر رفت و به‌سرعت بر كاربران و توسعه‌دهندگان آن افزوده شد.
در اكتبر 1994، كنسرسيوم وب[15] به رياست برنرز ـ لي و به مركزيت مؤسسه فناوري ماساچوست (ام.آي.تي.)[16] با هدف توسعه پروتكل‌ها و فناوري‌هاي استاندارد جهت تحقق قابليت‌هاي وب تأسيس شد (10). پيشرفت‌هاي نرم‌افزاري به‌سرعت بر قابليت‌هاي چند رسانه‌اي، تعاملي، و سهل‌الاستفاده بودن وب افزودند. مرورگر موزائيك[17] در 1993، نت اسكيپ[18] (نسخه كامل‌تر موزائيك) در 1994، و اينترنت اكسپلورر[19] در 1995 به بازار عرضه شده و استفاده از وب را تسهيل كردند. امروزه مرورگرها تقريبآ تمام پروتكل‌هاي اصلي اينترنت از جمله پروتكل‌هاي مربوط به خدمات پست الكترونيك، تل‌نت[20] ، اف.تي.پي.[21] ، يوزنت[22] ، و پروتكل مربوط به امكان برقراري تماس تلفني روي وب را به‌صورت منسجم پشتيباني مي‌كنند (3)؛ به‌اين معنا كه كاربر تنها با استفاده از يك نرم‌افزار مرورگر مي‌تواند از تمامي اين خدمات استفاده كند. يكي از عواملي كه باعث مي‌شود بسياري از كاربران، وب را به اشتباه مترادف اينترنت تلقي كنند، همين قابليت مرورگرهاي وب است. استفاده از ابزارهاي برنامه‌نويسي مرتبط با وب نظير زبان برنامه‌نويسي جاوا[23] ، جاوااسكريپت[24] ، فناوري اكتيوايكس[25] ، و فناوري واسطه درگاه مشترك (سي.جي.آي.)[26] ، و بسياري موارد ديگر محيط و خدمات وب را بسيار تعاملي كرده است. استفاده از اين فناوري‌ها كاربران را قادر ساخته تا به تبادل اطلاعات در محيط وب بپردازند. به‌طور مثال به يك پرسشنامه مبتني بر وب پاسخ دهند، از يك فروشگاه اينترنتي خريد كنند، با شخص ديگري در نقطه ديگري از دنيا شطرنج بازي كنند، و يا در يك بانك اطلاعاتي جست‌وجو كرده و نتايج كاوش خود را مشاهده كنند. اين فناوري‌ها به‌گونه‌اي زمينه تعامل ميان وب و رايانه كاربر را فراهم كرده‌اند و همانند يك رايانه واحد عمل مي‌كنند (5: 196).
تكامل زبان‌هاي نشانه‌گذاري و ترويج استفاده از زبان نشانه‌گذاري توسعه‌پذير (ايكس.ام.ال.)[27] در خلق صفحات وب، به‌تدريج، زمينه ارتقاي كيفي خدمات اطلاعاتي وب را فراهم مي‌كند. ايكس.ام.ال. نيز همانند اچ.تي.ام.ال. نوعي زبان نشانه‌گذاري و زيرمجموعه زبان نشانه‌گذاري عمومي استاندارد است كه به‌صورت ويژه براي ايجاد صفحات وب طراحي شده است. با اين تفاوت كه ايكس.ام.ال. برخلاف اچ.تي.ام.ال.، كه تنها به قالب‌بندي سند يعني تعيين ساختار و ظاهر آن مي‌پردازد، امكان توصيف محتواي صفحات وب را با استفاده از ابرداده فراهم مي‌كند و نيز به كاربر اجازه مي‌دهد تا بنابر نياز، علائم نشانه‌گذاري جديدي تعريف كند.
برنرز ـ لي در كتاب خود در 1999، با تكيه بر ايكس.ام.ال. و برخي فناوري‌هاي ديگر كه تحت هدايت كنسرسيوم وب در حال توسعه هستند، ايده وب معنايي[28] را به‌عنوان نسل آينده وب مطرح كرد. به‌زعم وي، وب معنايي "متشكل از داده‌هايي است كه به‌صورت مستقيم يا غيرمستقيم توسط ماشين‌ها قابل پردازش هستند" (2: 191). اكثر صفحاب وب كنوني در حقيقت به‌منظور استفاده انسان ــ يعني صرفآ خوانده شدن ــ خلق مي‌شوند. داده‌هاي وب توسط رايانه‌ها خوانده و شمارش مي‌شوند، اما عمومآ قابل پردازش نيستند. وب معنايي، كه شكل توسعه يافته وب كنوني خواهد بود، با استفاده از ابرداده‌هاي ساختاربندي شده و تدارك يك بستر مفهومي براي داده‌ها، امكان پردازش داده‌ها را متناسب با نياز كاربر و توسط نرم‌افزارهاي مختلف فراهم مي‌كند.
در محيط وب معنايي، رايانه‌ها مي‌توانند از شبكه داده‌هاي منبع استفاده كرده، آنها را تعبير، تحليل، و پردازش كرده و به كاربر ارائه نمايند. در وب معنايي تلاش بر اين است تا هر ماده اطلاعاتي (به‌عنوان مثال يك سند يا عكس) بر اساس موضوع، پديدآورنده، محل، تاريخ، و ساير خصوصياتش توصيف شود. اين امر موجب تسهيل پردازش و بازيابي داده‌ها شده و امكان خودكارسازي بسياري از امور را فراهم مي‌آورد.
وب و اطلاع‌رساني. ظهور وب به‌عنوان يك منبع اطلاعاتي، چالش‌ها و فرصت‌هايي را براي حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني به‌همراه آورده است. از يك‌سو، در دسترس قرار گرفتن طيف وسيع و متنوعي از اطلاعات نظير بانك‌هاي اطلاعاتي، نشريات و ديگر منابع الكترونيك، و فهرست‌هاي پيوسته كتابخانه‌ها از طريق وب موجب تسريع و ارتقاي كيفيت خدمات اطلاع‌رساني شده است، و از سوي ديگر اين تحولات، دانش و مهارت كتابداران و اطلاع‌رسانان را به چالش مي‌كشد؛ چرا كه نه تنها ماهيت منابع اطلاعاتي و نحوه دسترس‌پذير ساختن آنها دستخوش تحول شده، بلكه تعداد و طيف كاربران و نيز رفتار اطلاعاتي آنها نيز از اين شرايط متأثر شده است. لذا ارائه خدمات اطلاعاتي مستلزم دانش، مهارت، و آگاهي از روش‌هاي نوين است. يكي از چالش‌هاي اصلي پيش روي اطلاع‌رسانان، سازماندهي و دسترس‌پذيري اطلاعات و منابع وب است. وب اگرچه عظيم‌ترين خزانه اطلاعاتي جهان است، اما بخش زيادي از اطلاعات آن فاقد سازماندهي مطلوب بوده و در نتيجه بازيابي آنها با مشكل روبه‌روست. وب را مي‌توان به كتابخانه‌اي بسيار بزرگ تشبيه كرد كه منابع آن فاقد سازماندهي است. بخش‌هايي از وب نظير بانك‌هاي اطلاعاتي پيوسته كه داراي نظام ذخيره و بازيابي هستند نيز فاقد ارتباط با يكديگر بوده و همانند جزايري در يك اقيانوس پراكنده‌اند. ابزارهاي بازيابي اطلاعات وب نظير موتورهاي جست‌وجو از كارآيي كافي جهت بازيابي بهينه اين حجم عظيم اطلاعات برخوردار نيستند. وجود پديده وب نامرئي[29] ناشي از اين نقيصه است.
وب نامرئي. واژه وب نامرئي يا وب پنهان[30] را نخستين‌بار ژيل الس‌ورت[31] در 1996 به‌كار برد (1). گرچه اين واژه بر مفهومي چند بعدي و گسترده دلالت دارد با اين حال مي‌توان آن را به اجمال چنين تعريف كرد: وب پنهان بخشي از وب است كه به هر دليل از دسترس موتورهاي كاوش به دور مانده و بازيابي اطلاعات موجود در آن از طريق جست‌وجو با موتورهاي عمومي ميسر نيست (8: 56-57). اگرچه واژه‌هاي موازي ديگري نظير وب عميق[32] و وب تاريك[33] يا وب مات[34]گاهي به‌صورت مترادف براي اين بخش از وب به‌كار برده مي‌شوند، اما در حقيقت آنها معادل يكديگر نبوده و هر يك اشاره به نوع خاصي از ناپيدايي[35] در وب دارند. شكل‌گيري وب پنهان، ناشي از عوامل مختلفي است، نظير ضعف موتورهاي جست‌وجو در نمايه‌سازي، پويايي صفحات وب[36] ، و عدم‌دسترسي آنها به بخش‌هايي از وب كه نياز به رمز عبور دارند. وب پنهان از دو جهت اهميت دارد: از نظر كمّي، زيرا حجم اطلاعات نهفته در وب پنهان خيلي بيشتر از بخش سطحي يا آشكار است؛ و ديگر از نظر كيفي، چرا كه اطلاعات نهفته در اين بخش معمولا منابع ارزشمندي هستند (7). به‌طور مثال بسياري از پايگاه‌هاي اطلاعات الكترونيكي پيوسته و فهرست پيوسته عمومي كتابخانه‌ها جزئي از وب پنهان هستند كه موتورهاي جست‌وجو قادر به‌دستيابي به محتوا و نمايه‌سازي آنها نيستند. با توجه به اينكه استفاده از موتورهاي جست‌وجو تنها راه اطلاع‌يابي در اينترنت نيست، كاربران مي‌توانند با روش‌هاي مختلف سطح ناپيدايي در وب را در جست‌وجوهاي خود كاهش داده و بهره‌وري كاوش خود را ارتقا بخشند (1). كتابداران و اطلاع‌رسانان به‌عنوان متخصصان اطلاع‌يابي به‌صورت بالقوه از اهميت ويژه‌اي در كاهش سطح ناپيدايي وب برخوردارند.
مآخذ: 1) منصوريان، يزدان. "وب پنهان چيست و چه اهميتي دارد؟" نما: مجله الكترونيكي مركز مدارك علمي ايران. دوره دوم، 1 (اسفند 1382). به نقل از: [http://www.irandoc/ac.ir/data/E J//Vol2/Invisible_web.pd F. [9Jul.2005؛
2) Berners-Lee, Tim; Fischetti, Mark. Weaving the Web: the past, present and Future of the World Wide Web by its inventor. London: Orion Business, 1999; 3) Cohen, Laura. "Understanding the World Wide Web", 2003 [On-line]. Available: http://www. library. albany. edu/ internet/ html. [7Apr.2004]; 4) Gillies, James; Gailliau, Robert. "How the Web was born, the story of the World Wide Web". Oxford: Oxford University Press, 2000; 5) Gralla, Preston. "How the Internet works". 6th. ed. Indianapolis: Que, 2002; 6) "Internet Glossary Terms", 2003. [On-line]. Available: http://www.wmo.ch/web/www/WDM/Guides/Internet-glossary. html. [7 Apr. 2004]; 7) Pedley, P. The Invisible Web: searching the hidden parts of the Internet. [England]: Aslib, 2001; 8) Sherman, C.; Price, G. "The Invisible Web: Uncovering Information". In Sources Search Engines Can't See. Medford Cyber Age Book, 2001, PP. 56-57; 9) "Webopedia". [On-line] Available: http://www. webopedia. Com. [4Apr.2004]; 10) "World Wide Web Consortium". [On-line] Available: http://www.w3.org/. [4Apr.2004].
حميدرضا جمالي مهموئي
[1]. World Wide Web (WWW)
[2]. Hypertext Mark-up Language (HTML)
[3]. Hypertext Transfer Protocol (HTTP)
[4]. Standard Generalized Markup Language (SGML)
[5]. Uniform Resource Locator (URL)
[6]. Uniform Resource Identifier (URI)
[7]. Web Site
[8]. Homepage
[9]. Browser
[10].Tim Berners - Lee
[11]. CERN (Conseil Européen Poru la Recherche Nuchérche Nucléaire)
[12]. Information Management: a Proposal
[13]. Web Client
[14]. Universal Document Identifier (UDI)
[15]. World Wide Web Consortium (WWWC: W3C)
[16]. Massachusetts Institute of Technology (MIT)
[17]. Mosaic
[18]. Netscape
[19]. Internet Explorer
[20]. Telnet
[21]. (FTP) File Transfer Protocol
[22]. Usenet
[23]. Java
[24]. JavaScript
[25]. Active X
[26]. Common Gateway Interface (CGI)
[27]. Extensible Markup Language (XML)
[28]. Semantic Web
[29]. Invisible Web
[30]. Hidden Web
[31]. Jill Ellsworth
[32]. Deep Web
[33]. Dark Web
[34]. Opaque Web
[35]. Invisibility
[36]. Dynamic Web Pages
وبلاگ رسمی بنیادمختومقلی فراغی