نمايه ملي ايران (نما). نما، نمايه درهمكرد فهرست مقالات مطبوعات از 1372 به بعد در داخل كشور است كه به صورت لوح فشرده هر سه ماه يك‌بار توسط سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران منتشر مي‌شود. آخرين نسخه آن (اسفند 1384) شامل حدود 250000 ركورد است. ركوردهاي نما از روزنامه‌ها و مجلات عمومي (نشرياتي كه حوزه كار خود را گسترده و مختلط تعيين كرده‌اند، مانند روزنامه‌ها)، نشريات ادواري تخصصي در حوزه‌هاي علوم اجتماعي، علوم انساني و كاربردي (پزشكي، فني مهندسي، مديريت، و جز آن)، و نشريات دولتي مانند نشريات دانشگاه‌ها و سازمان‌ها (باستثناي بولتن‌ها) استخراج مي‌شوند. در حال حاضر (1384)، نما مقاله‌هاي نزديك به 415 عنوان نشريه را دربرمي‌گيرد. اين تعداد حدود 30 درصد كل عناوين مطبوعات منتشر شده در سراسر كشور و 80 درصد كل عناويني را كه بايد نمايه شود شامل مي‌شود. نشريات طنز، خبري، كودكان، مطبوعات زرد، و نشريات تخصصي علوم محض در اين نمايه وارد نمي‌شوند (1: پيشگفتار).

دليل تهيه نما به‌صورت لوح فشرده، كاهش هزينه‌هاي چاپ و انتشار فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات جمهوري اسلامي ايران و روزآمد كردن فهرست‌ها بوده است.

مركز اسناد فرهنگي آسيا كه با هدف شناساندن فرهنگ‌هاي قاره پهناور آسيا و در ارتباط با سازمان آموزشي، علمي، و فرهنگي ملل متحد (يونسكو) تأسيس شده بود، تهيه فهرست مقالات نشريات ادواري فارسي را از 1355 با نام فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات ايران آغاز كرد (4: مقدمه). اين نمايه به صورت فصلي و به منظور معرفي مقالات فرهنگي در ايران منتشر مي‌شد (4: يك). در اين فهرست نشريات فرهنگي، هنري، و آموزشي نمايه مي‌شدند (4: الف - ت).

از بهار 1357 تا زمستان 1360 انتشار فهرست متوقف شد، اما در فاصله آن سال‌ها و در حالي كه كاركنان مركز اسناد فرهنگي آسيا به مركز مطالعات و هماهنگي وزارت فرهنگ و آموزش عالي منتقل شدند، يك شماره شامل مقالات روزنامه‌هاي اطلاعات و كيهان از 22 بهمن 1357 تا پايان شهريور 1360 در شمارگاني محدود با نام فهرست مقالات انقلاب اسلامي ايران تهيه شد (2: يك).

علاوه بر اين، در همين مدت دو شماره با عنوان فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات ايران در 1359 منتشر شد كه حاوي مقالاتي از روزنامه‌هاي صبح و عصر از جمله كيهان، اطلاعات، صبح آزادگان، انقلاب اسلامي، بامداد، و جمهوري اسلامي بود (5: 5).

در اواخر 1360 پس از تغيير و تحولات اداري مجدد، مركز اسناد فرهنگي آسيا به مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي منتقل شد و از 1361 تهيه فهرست را اين مركز ادامه داد. انتشار فهرست مقالات در اين دوره با عنوان فهرست مقالات انقلاب اسلامي در مطبوعات ايران آغاز شد.

در مقدمه نخستين شماره فهرست مقالات انقلاب اسلامي در مطبوعات ايران (بهار 1361)، گفته شده است: "اين كتاب كليد راهنماي همه مقالات و گفت‌وگوهايي است كه در حوزه‌هاي فرهنگي انقلاب اسلامي نشر يافته است. اين فهرست در مقطع هر فصل منتشر خواهد شد و با روش فهرستگان موضوعي پژوهندگان را ياري خواهد كرد تا مطلب يا مطالب مورد نياز خود را از آن به سهولت دريابند" (8:3).

از بهار 1363 نام فهرست مزبور به فهرست مقالات فارسي در مطبوعات جمهوري اسلامي ايران تغيير پيدا كرد. از بهار 1370 نشريات حوزه علوم محض از آن حذف شد و نام آن به فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات جمهوري اسلامي ايران تغيير يافت (6: 11).

تنظيم اين فهرست از ابتدا (1355) تا يك‌سال پس از ايجاد پايگاه (1377) رده‌اي بود. از بخش‌هاي ديگر فهرست، نمايه موضوعي و نمايه افراد بوده است كه در تعدادي از شماره‌ها به‌صورت درهمكرد و با نام فهرست راهنما، و در شماره‌هاي آخر به‌صورت نمايه پديدآورندگان و نمايه موضوعي تنظيم شده است.

از بهار 1361 تا 1371 فهرست هر سه ماه يك‌بار، و از آن به بعد تا اسفند 1374، و نيز در 1377 پس از وقفه‌اي دوساله در انتشار آن، به‌صورت ماهانه چاپ شد. انتشار فهرست مقالات سال‌هاي 1375 و 1376، به‌رغم نمايه‌سازي مقالات و تنظيم آنها، به‌خاطر مشكلات مالي متوقف شد. پس از ايجاد پايگاه فهرست مقالات فارسي و تهيه نرم‌افزار مناسب توسط شركت پارس آذرخش، انتشار آن در 1377 به‌صورت چاپي از سر گرفته شد، ولي از 1378 چاپ فهرست دوباره متوقف شد.

پس از ادغام سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي در كتابخانه ملي (1378)، بخشي از فهرست‌هاي چاپ شده‌اي كه قبلا اطلاعات آن به‌صورت ماشيني ذخيره شده بود به پايگاه فهرست مقالات منتقل شد. بدين ترتيب، مقالاتي كه از 1372 به‌بعد نمايه‌سازي شده بود و بخشي از آن كه امكان انتشار پيدا نكرده بود، همه در پايگاه اطلاعاتي ذخيره شد.

نمايه‌سازي در نما، كنترل شده و ابزار كنترل اصطلاح‌شناختي آن اصطلاحنامه فرهنگي فارسي (اصفا) است. روش نمايه‌سازي طي سال‌هاي گذشته از پس همارا (تركيب توصيفگرها به هنگام جست‌وجو) به پيش همارا (تركيب توصيفگرها به هنگام نمايه‌سازي) تغيير يافت. بازگشت مجدد به نمايه‌سازي پس همارا با ايجاد پايگاه اطلاعاتي نيز سبب شده‌است كه نمايه‌سازي مقالات، و در نتيجه، اصطلاحاتي كه براي بازنمايي مفاهيم به‌كار رفته است يكدست نباشد و گاه به‌علت انتقال اطلاعات از نمايه‌هاي گردشي، بخشي از فهرست‌ها تكرار توصيفگرها در يك ركورد واحد را باعث مي‌شود.

جاي اميدواري است كه با استفاده از اصطلاحنامه فرهنگي فارسي (اصفا) و نيز امكانات برنامه‌نويسي، پردازش ماشيني، و بازبيني اطلاعات اقداماتي كه تاكنون براي رفع مشكلات به عمل آمده است تداوم يافته، و نما در آينده يكدست‌تر خواهد شد.

افزودن متن كامل مقالات به پايگاه و نيز ذخيره و ورود اطلاعات تمام شماره‌هاي فهرست مقالات از 1355 تا 1371 برنامه آينده توسعه نماست.

 مآخذ: 1) "شناسنامه نشريات داراي مجوز تا فروردين 1382". تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، امور مطبوعاتي و تبليغاتي، [1382]؛ 2) فهرست مقالات انقلاب اسلامي ايران در روزنامه‌هاي اطلاعات و كيهان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي،1360؛ 3) فهرست مقالات انقلاب اسلامي در مطبوعات ايران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1361؛ 4) فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات ايران. تهران: مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1355؛ 5) همان. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، مركز مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1359؛ 6) فهرست مقالات فرهنگي در مطبوعات جمهوري اسلامي ايران. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي، 1374.               

 فاطمه (پري) داودي؛ مريم وترشيراز