بنیاد مختومقلی فراغی

موسيقي از اركان و ستون‌هاي اصلي فرهنگ معنوي هر قوم به شمار مي‌رود و در اين رابطه ني‌نوازان با پيشينه اي بسيار قديمي ، در اولويت فرهنگ معنوي هر قوم قرار مي‌گيرند. در گذشته‌اي نه چندان دور ، در تركمن صحرا نيز همانند ديگر نقاط كشورمان ، ني‌نوازان به عنوان موسيقي آئيني و سنتي ، از جايگاه معتبري در نزد مردم برخوردار بوده و ني نوازان به عنوان موسيقي آئيني و سنتي ، از جايگاه معتبري در نزد مردم برخوردار بوده و ني‌نوازان همواره در شادي‌هاي آنان تأثيرگذار بوده اند. اما متاسفانه در حال حاضر به علت رواجح زندگي ماشيني و عدم توجه به حال و روزگار هنرمندان ني‌نواز ، اين هنر در حال از بين رفتن است ، بطوريكه در حال حاضر تعداد ني‌نوازان به حداقل ممكن رسيده است كه اين مسأله هشداري است به متوليان امور فرهنگي و هنري كشور.
اين مجموعه با احساس مسئوليت ، و در جهت احياء ني‌نوازي ، به عنوان بخش مهمي از موسيقي آئيني و سنتي قوم تركمن ، تهيه شده است.
ني ، قديمي‌ترين و اصيل ترين ساز رايج در بين تركمن هاست . با توجه به فراوان بودن ني در منطقه شايد قدمت آن به دوران شباني برسد. كارشناسان و پژوهشگران عقيده دارند كه بانيان اصلي اين رشته از موسيقي ، چوپانان عشايري بودند كه براي سرگرمي خود به هنگام گله داري ، به نواختن ني مي‌پرداختند.
در هر صورت ، اكنون ني و ني‌نوازي ، يكي از رشته‌هاي موسيقي اصيل و سنتي تركمن است ، و ني ، همانند ديگر آلات موسيقي ، بيانگر احساسات دروني افراد و بازگو كننده گوشه‌هايي از تاريخ و فرهنگ اين قوم است.
ني تركمن ، هفت بند دارد ، در پنج نقطه آن سوراخ هايي وجود دارد كه انگشتان دست‌ نوازنده به هنگام اجراي برنامه ، بر روي آن قرار مي‌گيرد. اگر چنانچه فاصله بندها كوتاه يا بلند باشد ، در آن صورت صداي اين ساز تغيير مي‌كند ، بنابراين كوتاهي و يا بلندي قد ني ، در زير و بم شدن صداي حاصل موثر است . اين آلت موسيقي تركمن انواع و اقسام دارد مثل :
1-  يدي بوقون تويدوك ، كه همان ني هفت بند است
2-  غوشا تويدوك ، كه همان ني جفتي كوتاه است
3-  شاديان تويدوك ، كه ني كوتاه و زبانه‌دار است
4-  اولي ديللي و كچلي ديللي تويدوك ، كه نوعي ني زبانه‌دار است كه بعضي از آن كوتاه قد و بعضي بلندتر  مي‌باشند .
هر كدام از اين آلت ني ، در موسيقي تركمن از جايگاه خاصي برخوردار مي‌باشند.
 ضمنا افراد خاصي در نواختن اين سازها تبحر دارند و كمتر مشاهده شده كه يك نوازنده در بكارگيري همه آن ، تبحر و تجربه داشته باشد. گفتني است كه هر يك از اين آلات موسيقي ، از جذابيت و صداي خوبي برخوردار هستند و صداي هر كدام براي شنونده مفهوم خاصي دارد و قابل توجه مي‌باشد.
اين نكته نيز قابل ذكر است كه ساز ني ، در گذشته يار و همدم تركمن‌هاي عشاير بوده است ، زيرا آنان در بعضي اوقات موقع دوشيدن شير شتر و يا هدايت گله گوسفند به سوي صحرا و يا در هدايت گوسفندان از صحرا به سوي خانه ، از ني كمك مي‌گرفتند . و به عبارتي احشام عشاير به آهنگ ني عادت كرده بودند. به همين جهت در بين چوپانان تركمن صحرا داستان‌هاي آرام كردن شترهاي چموش و يا يافتن گوسفندان گم شده در صحرا ، در ميان كوه‌ها ، به نواختن ني ، هنوز هم در رديف قصه‌هاي خوب مادران تركمن و بخشي ها مي‌باشد. در همين رابطه آهنگ‌هاي خوبي در بين ني‌نوازان وجود دارند كه هنوز هم اين آهنگ‌ها در رديف بهترين آهنگ‌هاي موسيقي سنتي تركمن به حساب مي‌آيد.
در هر صورت ، در حال حاضر نيز ني‌نوازان در بين مردم تركمن از احترام و جايگاه خوبي برخوردار هستند ، اما تعداد آنان به علت رواج موسيقي مدرن و عدم توجه و شناخت مسوولان فرهنگي و هنري ، به مراتب كمتر شده است. در دوران گذشته ، نوازندگان ني نه تنها در بيابان و در صحرا به دنبال گوسفندان خود ني مي‌نواختند ، بلكه براي اجراي برنامه هنري ، به محافل جشن و شادي مردم نيز دعوت مي‌شدند.
اين مراسم عبارت بودند از : جشن عروسي ، ختنه سوراني فرزندان ، برافراشته شدن آلاچيق جديد براي فرزندان متأهل خانواده ، مراسم هم سن شدن افراد با سال وفات رسول الله ، حضرت محمد مصطفي (ص) ، بدين معني كه هر فرد تركمن وقتي كه به سن 63 سالگي ، كه سال وفات پيامبر عظيم الشان اسلام مي‌باشد ، مي‌رسد ، آيين ويژه‌اي تحت عنوان " آق آش " يا ( آق غويون ) برگزار مي‌كنند و از اين كه سعادت هم سن شدن با رسول برحق خدا نصيب او شده ، جشن مي‌گيرند.
گفتني است قبل از پيروزي انقلاب اسلامي ايران ، در ادامه سياست محو آثار و هويت قومي و ملي مردم ايران ، حضور ني‌نوازان نيز همانند ديگر نوازندگان سازهاي سنتي ، كم رنگ شده و رو به فراموشي سپرده مي‌شد و در محافل شادي مردم ، موسيقي مبتذل غربي جايگزين موسيقي سنتي شده بود و كار به جايي رسيده بود كه حتي چوپانان صحرا به جاري بكارگيري ني براي سرگرمي خود ، از راديو ضبط و نوارهاي موسيقي غربي استفاده     مي‌كردند و دشت تركمن از وجود اين نوع آهنگ‌هاي مبتذل پرشده بود. اما بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران ، مسوولان كشورمان براي احياء موسيقي سنتي كوشش كردند و با برگزاري جشنواره‌هاي موسيقي اصيل و سنتي، در جهت احياء موسيقي اصيل ايراني ، گام هايي ، و لواندك ، برداشتند . در اين رابطه همانگونه كه شاهد بوديم گروه‌هاي موسيقي سنتي تركمن ، طي چند سال گذشته با شركت در اين جشنواره‌ها ، هنر اصيل خود را به مردم ايران ارائه نمودند و با تقدير و تشويق مسوولان و هنردوستان روبرو شدند.