آذربايجان (جمهوري)، كتابخانه‌هاي. جمهوري آذربايجان در شرق منطقه قفقاز در ساحل غربي درياي خزر واقع شده است. از جنوب با جمهوري اسلامي ايران، از غرب با جمهوري ارمنستان و تركيه، از شمال غربي با جمهوري گرجستان، و از شمال با جمهوري خودمختار داغستان هم‌مرز است. اين كشور جمهوري خودمختار نخجوان - كه با سرزمين ارمنستان از آن كشور جدا مي‌شود - و نيز منطقه خودمختار ناگور نو قره‌باغ را دربر مي‌گيرد (21:1). مساحت اين كشور 866000كيلومترمربع و جمعيت آن (طبق آمار سال 2000) 7700000نفر است (72:6). پايتخت آن، شهر باكو و زبان رسمي آن تركي است (481:4).

تاريخچه. نخستين دولت مستقل در منطقه آذربايجان در قرن 4 ق.م. توسط آتروپات، خراج‌گزار اسكندر مقدوني، ايجاد شد. در قرن 3 م. سلسله ساسانيان اداره اين منطقه را در دست گرفت و تا تصرف اين منطقه به دست اعراب مسلمان در قرن 7 م. بخشي از امپراتوري ايران محسوب مي‌شد (101:1).

آذربايجان كه رومي‌ها آن را "آلباني" و اعراب "آران" مي‌ناميدند، در اوايل قرن 16 م. دوباره تحت سلطه ايرانيان قرار گرفت، و گرچه هجوم عثماني‌ها و روس‌ها بارها آرامش اين منطقه را برهم زد، از زمان حكومت نادر بر ايران تا نيمه قرن 18 م. منطقه آذربايجان تحت سلطه ايرانيان بود. از اين زمان، پيشرفت نظامي روسيه از يك سو و انعقاد قراردادهاي متعدد ميان ايران و روسيه تزاري از سوي ديگر منجر به واگذاري آذربايجان به روسيه شد (102:1).

پس از سقوط دولت تزاري در سال 1918، اين منطقه به دست متفقين افتاد و سپس به تصرف سپاه عثماني در آمد و عثمانيان آن را آذربايجان ناميدند. اما حكومت آنان ديري نپاييد و در سال 1920 قواي ارتش سرخ آذربايجان را اشغال كرد و حكومت به مقامات كمونيستي واگذار شد و در سال 1936 رسماً به اتحاد جماهير شوروي (سابق) پيوست. از سال 1988 نهضت‌هاي مردمي عليه حاكميت روسيه آغاز شد و سرانجام در سال 1991 به جمهوري آذربايجان تبديل گرديد (103:1).

اگرچه مدرك مكتوبي درباره فرهنگ و ادب آذربايجان از دوران قديم بر جاي نمانده است، به‌نظر مي‌رسد كه فرهنگ پيشرفته‌اي از اوايل قرن 5 م. در اين منطقه وجود داشته است. گسترش نفوذ اسلام و اعراب در قرن‌هاي 7 تا 9 م. و نفوذ ايرانيان در قرن‌هاي 11 و 12 م.، دانشمندان و شعراي برجسته‌اي در اين خطّه پرورش داد. نخستين مدارس در اين سرزمين در قرن 5 م. به‌وجود آمد (38:1).

پس از پيروزي اعراب در قرن 7 م. در مساجد حلقه‌هايي براي آموزش تأسيس شد و شايد نخستين كتابخانه‌ها و مجموعه‌هاي كتاب از همين دوران پديد آمده باشد (40:1)، اما اوج اعتلاي فرهنگي اين كشور از نيمه دوم قرن 19 آشكار مي‌شود. از اين زمان در نتيجه مساعي اصلاح‌طلبان و نويسندگان، فعاليت‌هاي فكري در آذربايجان گسترش يافت و مدارس جديد داير گرديد (39:1).

با الحاق آذربايجان به اتحاد جماهير شوروي (سابق)، تحولات بنيادي عمده‌اي در ساختار اجتماعي اين كشور پديد آمد. نخستين قانون كتابداري در سال 1918 به تصويب رسيد كه مربوط به ساماندهي كتابخانه‌ها و حفاظت مواد و منابع آنها بود. دومين قانون نيز در سال 1920 به تصويب رسيد (5: ج 26، ص 196).

كتابخانه ملي. پس از استقلال آذربايجان، به دنبال تحولاتي كه در ساختار كشور پديد آمد، كتابخانه دولتي آخوندوف [1]به‌عنوان كتابخانه ملي آذربايجان معرفي شد.

اين كتابخانه از سال 1923 شروع به فعاليت كرده و مجموعه آن شامل 4406636 جلد كتاب، 26723 مادّه شنيداري، و 52204 ميكروفرم است (128:7).

اين كتابخانه داراي بخش‌هاي گوناگون مانند بخش ادبيات خارجي با بيش از 300000عنوان كتاب در زمينه ادبيات به زبان‌هاي انگليسي، فرانسوي، آلماني، و اسپانيولي است. تالار مطالعه عمومي آن گنجايش 300 نفر را دارد و يكي از تالارهاي بزرگ مطالعه در اين جمهوري محسوب مي‌شود (137:3).

كتابخانه‌هاي دانشگاهي. در آذربايجان 17 دانشگاه و مؤسسه آموزش عالي وجود دارد. نخستين دانشگاه موسوم به دانشگاه دولتي باكو در سال 1919 پايه‌گذاري شد. كتابخانه مركزي اين دانشگاه داراي 2000000 جلد كتاب است. پس از آن مي‌توان از دانشگاه فني آذربايجان به‌عنوان دومين دانشگاه مهم اين كشور ياد كرد. اين دانشگاه در سال 1950 در باكو تأسيس شد و كتابخانه آن داراي 600000 جلد كتاب است (129:7).

كتابخانه‌هاي عمومي. تعداد كتابخانه‌هاي عمومي در آذربايجان و نيز رشد آن قابل توجه است. در سال 1913 فقط 25 كتابخانه عمومي با 180000 جلد كتاب در اين كشور وجود داشت. اين رقم در سال 1968 به 2650 كتابخانه با 21000000 جلد كتاب افزايش يافت (47:1 - 48). در سال 1975، تعداد 3479 كتابخانه عمومي با 26700000 جلد كتاب در آذربايجان وجود داشته است (2: ج 1، ص 237،244).

مهم‌ترين و برجسته‌ترين كتابخانه عمومي آذربايجان، كتابخانه فتحعلي آخوندوف واقع در شهر باكو است كه در حال حاضر كتابخانه ملي نيز محسوب مي‌شود.

كتابخانه‌هاي تخصصي. مهم‌ترين كتابخانه تخصصي اين جمهوري كتابخانه مركزي فرهنگستان علوم آذربايجان است كه در سال 1925 در شهر باكو تأسيس شد. مجموعه آن شامل 2500000 جلد كتاب و نشريه ادواري است (128:7).

كتابخانه مؤسسه تحقيقاتي پالايشگاه نفت نيز، كه در سال 1929 در باكو تأسيس شد، با مجموعه‌اي در حدود 80000 جلد از كتابخانه‌هاي تخصصي مهم اين كشور به‌شمار مي‌رود.

كتابخانه مؤسسه نسخ خطي نيز كه در سال 1950 در باكو تأسيس شد، حاوي مجموعه ارزنده‌اي با بيش از 40000 نسخه خطي، سند، و كتاب است (127:7).

افزون بر اين، در باكو كتابخانه ديگري موسوم به كتابخانه علمي ـ فني آذربايجان وجود دارد كه داراي غني‌ترين مجموعه كتابخانه‌اي در جمهوري آذربايجان و شامل 9000000 جلد كتاب است (128:7).

حرفه كتابداري. آموزش‌هاي ويژه كتابداران و نيز دوره‌هاي دانشگاهي كتابداري در جمهوري آذربايجان در دانشكده علوم كتابداري دانشگاه دولتي باكو انجام مي‌پذيرد، و ظاهراً اين دانشكده تنها مركز تربيت كتابداران متخصص در جمهوري آذربايجان است (22:1؛ 129:7).

 

مآخذ: 1) اسدي‌كيا، بهناز. كتاب سبز: جمهوري آذربايجان. تهران: وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات، 1374؛ 2) رضا، عنايت‌الله. "آذربايجان شوروي". دايره‌المعارف بزرگ اسلامي. ج 1، ص 237-244؛ 3) شيري، علي‌اصغر. "بازديدي از كتابخانه فتحعلي آخوندوف". فصلنامه كتاب. س. پنجم، 3 و 4 (پاييز و زمستان 1373): 137-؛138

4) The Europa World Yearbook. 47th. ed. London: Europa Publication Limited, 1997; 5) "Russia - U.S. S.R, Book Printing and Libraries". Encyclopedia of Library and Information Science. Vol. 26, PP. 180-241; 6) The State of World Population, 2000. UNFPA; 7) The World of Learning. 49th. ed. London: Europa Publication Limited, 199۹ 

 آرزو تجلّی