یوسوف حاص حاجیپ و اونونگ تۆرک-ایسلام کلاسیکی ادبیاتی‌‌‌نینگ بـِللی اثرلری‌‌‌نینگ نای‌باشیلاریندان بیری بولان قوتادغوبیلیگ حاقیندا بیرنأچه ماغلومات بـِرِلینگ.

قاراحانلیلار دؤوری باراسیندا یترلیک ماغلوماتا ایه بولمایشیمیز یالی شول دؤولتینگ رایاتی بولان یوسوف حاص حاجیپ باراسینداقی ماغلوماتلار هم چأکلی. اول حاقدا بیلیأنلریمیزینگ أهلیسی اثرلری اوقیجیلار کؤپچۆلیگینه هؤدۆرلِمِک ماقصادی بیلن سونگرا‌دان و باشغالاری تاراپیندان اثرلرینگ باشینا قوشولان گیریش بؤلۆمینده بـِریلیأن ماغلوماتلارا و اثردن چیقاریلیان نتیجه‌‌لره اساسلانیار. شولارا اساسلانیپ، دورموشی باراسیندا کأبیر چاقلامالاری آیتماق مۆمکین هم بولسا، دولی عؤمۆر بیانینی یازماق البتده قین. کیتابینگ ایچینده آدینی دینگه بیر گزک "کیتابینگ اِیه‌سی یوسوف، بیک حاص حاجیب، اؤز اؤزۆنه نصیحات ادیأر" سؤز باشیلی سونگقی بؤلۆمده آغزاپ گچیأر.

اثره قوشولان سؤز باشیندا بیان ادیلمگینه گؤرأ یوسوف بالاساغونلی بولوپدیر. کیتابینگ یازیلان دؤورۆنده بالاساغون شهری "قوز اردو" آدینی گؤتِریأردی و کاشغار بیلن بیرلیکده ۱۱-نجی عاصیر اورتا آسیا تۆرک مدنیتی‌‌‌نینگ و دیلی‌‌‌نینگ مرکزی حاساپ ادیلیأردی. بالاساغو‌‌‌نینگ آصیلزادا ماشغالالاریندان بیرینه دگیشلی بولان یوسوف کیتابینگ اساسی بؤلِگینی اول یرده میللِشدیریپ یازیپدیر. امما کاشغاردا تاماملاپدیر.

حاص حاجیپ کیتابی" تاوغاچ قارا بوغرا حانا" هؤدۆرلأپدیر. اول هم کیتابی دیسِنگ حالاپدیر و یوسوبا حاص حاجیپ درجه‌سینی بریپدیر. اونی اؤز یاقینلاری‌‌‌نینگ حاتارینا قابول ادیپدیر. هممه‌لرینگ گؤونۆندن توران، اساساندا حؤکۆمدارا یاران ۶-نجی کیتابینا “قوتادغوبیلیگ” آدینی قویماغینی، کیتابا قوتادغوبیلیگ آدینی اوقانی مۆبأرِکله‌سین، قوتلی اتسین دییپ دۆشۆندیریأر. یازارینگ بِلله‌یشی یالی قوتادغوبیلیگ “مۆباره‌کله‌یأن کیتاپ، مۆبأرکلنه‌م کیتابی” دیمکدیر.

یوسوف حاص حاجیبینگ اۆستۆنده ۱۸ آی ایشلأن کیتابینی ۱۰۶۹-نجی ۱۰۷۰-نجی ییللاردا یازیپ قوتاراندیغی و یازماغا باشلان ماحالیندا ۵۰ یاشلاریندا بولاندیغینا سِر ادیلِنده ۱۰۱۸-نجی ۱۰۱۹-نجی ییللاردا دوغلان بولمالیدیر. آرا‌دان چیقان واغتی حاقیندا ماغلوماتیمیزینگ یوقدوغینا سر اتمِزدن اثره سونگرا‌دان قوشولان بؤلۆمده قارراندیغینی آیتماغیندان اونونگ اوزاق یاشاندیغی پیکیر ادیلیأر.

قوتادغوبیلیگ تۆرک-ایسلام ادبیاتی‌‌‌نینگ حأضیرکی ماغلوماتلارا گؤرأ ایلکینجی تۆرک اثریدیر. اثرینگ آدی "قوتادغو" و"بیلیگ" سؤزلریندن عمله گلیأن سؤز دۆزۆمیدیر. ادبی تایدان ایلکینجی حاساپلانیلیشی یالی، دیل تایدان-دا حاقانی تۆرکچه‌سی‌‌‌نینگ ایلکینجی نوسغاسیدیر. کیتابینگ یازیلان دیالِکتی قاراحانلی دؤولتیندأکی أهلی طایپالارینگ گِپله‌شدیگی دأل، ایسِم دۆشۆنیشیأن یازوو دیلیدی.

کاشغارلی محمودینگ شول دیالکتی “حاقانی” آتلاندیرماغی هم اونی تاصصیقلایار. قوتادغوبیلیگ‌ده دیل اؤز صاپلیغینی قوراپ ساقلایار. اثرده گۆیچلی ایسلام تأثیری گؤرۆلمِک بیلن بیرلیکده عاراپ و پارس سؤزلری‌‌‌نینگ سانی جمی ۱۰۰-ه قولای. گِنگ تاراپی اولارینگ آراسیندا مسلمانچیلیغا دگیشلی "حالال، حرام، آجال، شۆکۆر، شریغات، طریقت، فاضیل، نیغمات" یالی سؤزلرینگ یوقدیغینا و یوسوبینگ گؤره‌لده‌‌لی مسلمان بولاندیغینا سِر اتمزدن “الله” سؤزی یِکه‌جه‌ گِزک هم آغزالماندیر. عمومی تۆرکی دیلدأکی "تانگری، ایدی، بایات، اوغان" و سِیرِه‌ک قابات گلیأن عاراپچا “رب” سؤزلری اولانیلیپدیر. “پیغامبر” و “رسول” سؤزلری هم اولانیلماندیر، اولارینگ تۆرکی دیلدأکی مانیداشی بولان یالواچ و ساوچی سایلانیپ آلینیپدیر. اینگ اۆنس چکیجی زات بولسا “تانگری تاغالا” سؤزیدیر و تۆرک-ایسلام سینتزی‌‌‌نینگ سمبولی یالی.

قوتادغوبیلیگینگ شو گۆنکی گۆنه چنلی ۳ نوسغاسی تاپیلیپدیر. اولارینگ أهلیسی هم اثرینگ یازیلان دؤورۆندن کؤپ واغت سونگ، اثرینگ نوسغاسیندان آلینان ایکینجی نوسغادیر. شول نوسغا‌لار تاپیلان یرلری‌‌‌نینگ آتلاری بیلن وین، مصر و فرغانا نوسغالاری حؤکمۆنده آتلاندیریلیار. اویغور حارپلاری بیلن یازیلان وین (وِنا) نوسغاسی ۱۴۳۹-نجی ییلدا هِراتدا یازیلیپ آلینیپدیر. مشهور تاریحچی گامِّر اونی ۱۹-نجی عاصیرینگ باشلاریندا ایستامبولدان ساتین آلیپ، وین‌ینگ کؤشک کیتاپحاناسینا بریپدیر. عیلیم دۆنیأسینده تانالان ایلکینجی نوسغا هم شولدیر. عاراپ حاطی بیلن یازیلان و قاهره‌دأکی شاه کیتاپحاناسیندا ساقلانیلیان مصر نوسغاسی‌‌‌نینگ هاچان یازیلاندیغی بللی دأل. اول نوسغا ۱۸۹۶-نجی ییلدا تاپیلیپدیر.

۱۹۱۴-نجی ییلدا تاپیلان و عاراپ حاطی بیلن یازیلان فرغانا نوسغاسی بولسا اِلدأکی نوسغالارینگ اینگ قادیمیسی و ۱۳-نجی عاصیرا دگیشلی بولاندیغی چاق ادیلیأر. ۳ نوسغا هم تۆرکیه‌ده تۆرک دیل قوراماسی تاراپیندان چاپ ادیلیپدیر. شول اۆچ نوسغا‌‌‌نینگ دنگِشدیریلمِگی بیلن طایارلانان تکست و اثر رشید رحمتی تاراپیندان دؤوره‌باپ (چاغداش- مغاصیر) تۆرک دیلینه ترجیمه ادیلیپدیر.

اۆچ نوسغا‌‌‌نینگ هم تۆرک حالقلاری‌‌‌نینگ حؤکۆم سۆرِن یرلرینده تاپیلماغی قوتادغوبیلیگینگ واغتینگ گچمه‌گی بیلن بۆتین تۆرک دۆنیأسینه یایراندیغینی گؤرکزیأر. یاییق دریاسی‌‌‌نینگ کنارینداقی سارایجیق دییلیأن یرده اۆستۆنده قوتادغوبیلیگدن آلنان سطیرلر یازیلغی تویون قابینگ تاپیلماغی، تاپیلان نوسغالارینگ آز بولماغینا سر اتمِزدن، بیر واغتلار اِسلیجه بولاندیغی باراسیندا پیکیرلِندیریأر. قوتادغوبیلیگ تانقیدی قاراییش حأصیـِتلیدیر. اثرینگ اؤزی ۴ آدالغا اساسلانیار. اولار اوبرازلاشدیریلیپ، اثرینگ ۴ قاهریمانی عمله گتیریلیأر. اولار ۴ آدام بولوپ، کیتاپ ایکی تاراپلی گِپله‌شیکدن، یاغنی دیالوگدان عیبارات. ۴ سانی باشلانغیچ آدالغا و اولارا وکیلچیلیک ادیأن اوبرازلار شولاردیر:

گۆن‌دوغدی: حؤکۆمدار، کؤنی تؤری، عادالات، آی دیلدی: باتیرغایلیق، اؤگدۆلمیش؛ عاقیل، اودگورمیش: عؤمرۆنگ سونگی. شول دؤرت آدامینگ آراسیندا بولیان دیالوگلاردا؛ شخص، جمغیت و دؤولت دورموشی‌‌‌نینگ قادالاشدیریلماغی اۆچین گرک بولان تجریبه‌لرینگ، ماغلوماتلارینگ و توتان‌یرلیلیگینگ نأمه‌لر بولاندیغی، اولارینگ نأحیلی دؤره‌دیلجِکدیگی و اولانیلجاقدیغی بیان ادیلیأر. شیله‌لیکده نوسغاووی دؤولت و جمغیت اولغامی کِسگیتلنمِک ایسله‌نیأر.

قوتادغوبیلیگینگ دؤورۆنی تصویر ادِندیگی؛ دووام اتمِگینی ایسلأن قیمماتلیقلاری کسگیتلأندیگی، گچمیشی دیکِلتمه‌ک ایسلأندیگی، آرزوو ادیلن دؤولت هم-ده جمغیت مُدلینی تاسلاندیغی آیدیلیار. اثرینگ هایسی سبأپلره گؤرأ یازیلاندیغی بیلینمه‌یأن هم بولسا داشاردا بریلن گؤرکزمأ یأ ده ایسلِگه گؤرأ یازیلاندیغینی گؤرکزیأن عالامات هم یوق.

قوتادغوبیلیگ کیتابی گچمیشه سالغیلانیپ گلجِگی دؤرتمِک تاغاللاسیدیر. عاصیرلار بویی ایمپریالاری (امپراتوریلاری) قوران آتلی صحرا مدنیتی‌‌‌نینگ پراکتیکی ذهیندیر اوقیبینی "تئوریالاشدیرما" سیناغیدیر. تۆرک مدنیتی تایدان جِدِلسیز یوقاری أهمیته اِیه بولان کیتاپ، کأبیر عالیملارینگ پیکرینه گؤرأ شونونگ بیلن بیرلیکده باشغا بیر فونکسیانی (ایشله‌وی) هم یرینه یتیریپدیر. اول هم قوم و دیلچیلیک تایدان (لینگویستیکی) گلیپ چیقیشینا تابینلیقدا قالماقلیغی دووام اتدیریأن دیلینگ حاقیقاتدان هم أهلی عمومی آیراتینلیغا ایه بولان دیله اؤورۆلمه‌گینه قوشانت قوشماغیدیر.

منبع: ت ر ت تورکمنچه