* غارري غالا اوروشي

        غارري غالانئنگ حاربي تايدان آيراتئن بيرياغدايي بُولاني اوچين ميداما غاجاردؤولتي نينگ توركمن ترسينه آلئپ باريان سئياساتي نئنگ اﯚنس مركزينده دوروپ دئر.

1857- ده .جعفرقليخان غارري غالا توركمن لري ني بللي كوللي خوراسان حأكيم ليگنه تابئن اتمك ماقصادي بيلن آغئرغُوشون يئغئپ اُولارئنگ اوستوندن آبانيار. غارري غالا گوكلنگ لري، تكه دير يُوموت لارا يوزله نيپ اُولاردان امداد ايسله يأرلر.أهلي توركمن حالقي نئنگ آغزي بيرليگي اوچين جان آيامان گؤرشيپ يؤرن تكه خاني نوربردي خان آخال دان ، ماخمود  ايشان يوموت خاني توركمن صحرا دان تأصيپ اديپ، آبانئپ گلن ياغي نئنگ اوستونه الله دييپ آت غُوييارلار. مُونچوقلي دپه ده يوزه چئقان غانلي سؤوش –ينگ نتيجه سينده توركمن لر آغزي بيرليگ ينگ داتلي ثمريني تجريبه اديار. ياغي ينگليپ ،آغئراؤرداسي دربي- داغئن بُولوپ گلن يُولوندان غاچئپ غايد يار. توركمن مسه له سينده،« غارري غالا» اوروشي ، غاچارحأكمييتي نينگ يورگينده دﯚﮔﯚن ، ﺑؤورﯚنده سانجي بُولوپ غاليار.

*ماري اوروشي

        « غارري غالا» سؤوشينده ينگليپ غاتي حُورلانان غاجار دؤولتي ،توركمن مسه له سيني اﯚزول-كسيل چؤزمك ماقصادي بيلن بارﮔﯚيجوني صارپ اديپ حمزه ميرزاسردارئنگ باش توتانلئغي بيلن مونگلرچه ياراغلي دان عئبارات بُولان آغئريئغئن تتاريك گوروپ «مارا» طاراپ اوغراديار. بيريگيشن اهلي توركمن تيره – طايپالاري، غُووشوت خان سردارئنگ يُولباشچي لئغي بيلن ايلكي، آغئر غُوشون دان حُووپ اديپ ، گلن دوشماني سئياسات بيلن ايزئنا دولاندئرماق اﯙچين ،آلتئن دان- كوموش دن مال تؤلأپ غاجار سرداري-ناپشگش اتمك ليگي خايئش اديارلر.آغئرغُوشون- ئنگ اُوتلي ياراغ دئر،       تُوپ لار ئنا بويسانئپ كلله سي هُووالانان غاجارسرداري ،توركمن لرينگ بوحركتيني عجيزليگه يُوروپ، ماري –نئنگ تؤورگيندأكي اُوبالاري تُوپا باغلاپ مال غارادئر- اُوغلان اوشاق لاري تُوزدوريار. توركمن لر غاجار غُوشون ني غوما طاراپ چكمك نييت بيلن ايزا غاچئپ غوم ايچينه سينگيأرلر. غاجار اُورداسي غوم ايچينده دوزاغا دﯙشوپ نأدرني بيلمأن داغاپ اوغرايار.آغئراُوردا بيرگون –ينگ ايچينده تُوزدوروليار. ينگيلن يئغين-ئنگ آتلي ديرپئياداسي گيدر اوغرون تاپمان چاشئپ داغايشي يالي ،ماري سؤوشنيده – ده غاجار شاسي نئنگ توركمن لردن ايمنچ أوج آلماق آرزووي يُول آلمان يُويلوپ گيديأر.توركمن لرينگ ينگيش غازانماغي بيلن سُونگلان بواوچ اوروشونگ نتيجه سينده « توركمانيه» يوردوندا تأزه بير دورموش دؤرِيار. بو تأزه دورموش ،توركمن چيليك ميللي دويغي سي بيلن،غاراشسئزياشايئش –ينگ دﯙرلي انجام لارئني تتاريك گورمك ليگي بيلن وتوركمن حالقي نئنگ تاريخي ايسلگ –آرزوولاري يُول آلماغي بيلن حأصيت لنيأر.

اينها دسسانچي شاهئر مُوللانپس شيله بيرغالا- غُوپلي دُووران دا،چونگنگور تأثير غالدئرئجي دورموش داياشاپ دئر،تاغلئم آليپ ديرهم غُوشغي دﯚزﯙپ ،دسسان باغلاپ آيدئم آيدئپ دير.

شاهئرمُوللانپس أوزعؤمرﯚنده بواوچ اوروش-ئنگ ايكي سيني ياقئندان تجريبه اديار.ساراخت اوروشي همده ماري اوروشي، مُوللانپس –ينگ خوت اؤزياشان يوردوندا يوزه چئقيار. دوغرودان دا مُوللانپس ،باغشي بُولانسونگ أوزصونغاتكأرشاخصييتي بيلن، دسسانچي بُولان سونگ اؤزيازارمان چئلئق اوقيبي بيلن و شاهئر بُولانسونگ أوز شاهئرانا دويغي سي بيلن بو أگيرت واقالار بيلن ايچگين آرالاشئپ اؤز دؤرديجيليگينده اُولاري يترلي تصويرلنديريپ بيلدي ميكأ؟توركمن حالقي نئنگ تاريخي قئلمئشي نئنگ اساسئندا ووقوع تاپان بو آيغئتلي حادئثالارئنگ ،دگيشلي« پيام»يني آنگئپ أوز دؤرديجيليگينه سينگديريپ بيلدي ميكأ ؟بو سُوراغ لارئنگ جُوغابئني مُوللانپس –ينگ دؤرديجيليگيندن همده شاهيراناسطيرلريندن آغتارمالي بُوليارئس !.

* مُوللانپس –ينگ ياشايئشي حاقدا.

         بللي بُولشونا گؤرأ ،شوواقتادنگچ شاهئرئنگ هايسي تاريخ دا دُوغلوپ ،هايسي تاريخ دا آرادان چئقان- ديغي باباتدا گسگيت لي ماغلومات يُوق . دﯙرلي عالئم لار،دﯙرلي يازغي لاردا بوبارادا دﯙرلي تاريخ لار بريپ دير. اما عومومان شاهيرينگ دُوغلان يئلي 1800  دن 1810چنلي دييپ آيديليار. آرادان آيرئلان تاريخي بُولسا يازغي لاردا 1860،1862،1870  ديين تاريخ لاري گؤركزيار. عالئم لار شاهئرئنگ دُوغلان يوردي «ساراخت» دا مي يادا «ماري» دا مي ديين سؤوالا دا تاپاووتلي جُوغاپ لار بريپ ديرلر.

هرحالدا شاهئرئنگ آتاسي قادير بردي أوز دؤورونينگ ساواتلي آدامي بُولوپ دئر. قاديربردي آغانئنگ مُوللا لاقامي اُونونگ مكدپ موغالليم چئلئغي بيلن مشغولانان ديغي ني بيلديريأر. مُوللانپس ده ايلكي ماري دا سُونگ بُولسا بوخاراي شريف ده مكدپ ساپاغئني دُولي آلاندان سُونگ اوزاُوبالارينا غايديپ آتاسي نئنگ كأري –اُوغلان اوُقوتماق -بيلن مشغول لانيار. روُوايات لارا گؤرأ مكدب ايشينده ،مُوللاكمينه وآمان آتلي بيرشاهئرموللانپس –ينگ كأردش لري بُولوپ دير.

مُوللانپس دن غالان ادبي ميراث بيرنأچه غُوشغي دان باشغا،زهره – طاهير آتلي ليريكي دسسان دئر. شاهيرئنگ زهره-طاهيردان باشغاينه ده «باباروشن »و « گولوستان» آتلي ايكي ساني يازان دسساني بولوپ ديرديين پيكركأبير عالئم لارئنگ طاراپئندان آغزاليار. يونه شوواقتاچنلي بوايكي دسسان دان تاپئلان نئشان يُوق . شاهئر ﺑﯙتين عؤمري ني ماشغالاسي بيلن ماري دا گچيريپ رُووايات لارا گؤرأ ماري سؤوشينده يارالي بُولوپ يالانچي دان باقي يورداگؤچوپ دير.

*شاهئرئنگ دؤرديجيليگي حاقدا .

          شاهئرئنگ دُوغلوپ آيرئلان تاريخي ﮔﯙﻤﯙرتيك بُولشي يالي شئغرييت دؤرديجيليگي حاقدا- دا شو واقتاچنلي عالئم لارئنگ آراسئندا آغزي بيرغارايئش يُوق . ايكي ساني نابللي يازان دسسانئندان داشغاري، شاهئرئنگ شئغئرديواني باراسئندا- دا تاپاووتلي دﯙشونجه لربار. مئثال اوچين :

شاهئرئنگ ديوانئندا أوزغُوشغي لارئندان باشغا ، « نپس »تخلّص لي غايري شاهئرلارئنگ دا غُوشغي لاري گيريزليپ دير ديين پيكيرده يؤرﯙديليأر. ايران دا بُولسا مُوللانپس-ينگ ايكي گزك چاپ بُولان شئغئرديواني نئنگ ايچينده بيرچاپئندا 94 آتلي غُوشغي .باشغابيرچاپئندا 73  آتلي غُوشغي چاپا برليپ دير. مونونگ اﯙسته سينه عالئم لارئنگ يازغي لارئنداشاهئرئنگ 50 سانا غُولاي تازه تاپئلان غُوشغي لارئندان- دا صؤحبت آچيليار.

شيله بيرياغداي دا غئنانساق دا حاضيربوگونه چنلي شاهئرئنگ شئغئر ديواني نئنگ تانقيدي تكستي ني تاييارلاماق اوغروندا عالئم لارطاراپئندان اديلن ايش مانگا بللي بُولا نُوق.

بوغاپما- غارشي لئق دا وبللي بيرتانقيدي تكست ينگ يُوق لئغئندا، شاهئرئنگ چپرچيليك صونغاتي – نئنگ دورلي گؤرنوش لري حاقدا ،شئغرييتي حاقدا، شاهيرئنگ شاهئرانا عألم نينگ دُولي طاراپلي حأصيتي حاقدا، همده سؤز چپرچيليگي نينگ دﯙرلي صناغات لاري حاقدا صؤحبت آچماق جودا قين ايش.

عالئم لارئنگ مُوللانپس –ه – دگيشلي عئلمي ايش لرينده شاهئر- ا- ايكي لاقام برليپ دير:

« عئشق مولكونينگ سُولطاني » شاهئرحاقدا اينگ يؤرگونلي اولانئلان لاقام بُولوپ دئر. مونونگ دليلي بُولسا شاهئرئنگ «عئشق» ماضمونلي غُوشان ليريكي شئغيرلاري بُولسا گرگ. شاهئرئنگ آدي بيلن چاپ بُولان  شئغئرلارئنگ آغلاباسي «سؤيگي» حاقدا غُوشولان ليريكي شئغئر لاردئر. برلن آمارا گؤرأ ،شاهئرئنگ سؤيگي ماضمونلي شئغئرلاري كوپ بُولاني اوچين بولاقامي اُونگا باغئش اتدي لرميكأ ؟اگر موقدار تايدان بُوليان بُولسا ، نورمحمد عاندالئپ –ئنگ ،شيدايي نئنگ وغاييپ ناظار غاييبي نئنگ سويگي ماضمونلي دﯙرلي فورما لاردا دﯙزن غُوشغي لاري آزلئق اتمزاؤيتيأن. ايلايتا غاييبي نئنگ شئغئرديوانئندا دؤرت يوزدن غاوي راق سؤيگي ماضمونلي غازالي هممامأليم. غاييبي كلاسيك مؤچبرلري بيلن توركمن شاهئرلاري نئنگ آراسئندا غازاللي «شئغئرديوانئنا » ايه بُولان يكه تاك شاهئر دير. شونونگ اوچين ده ، هم موقدار تايدان همده سؤزچپرچيليك تايدان بيرتوركمن كلاسيك شاهيرئنا« عئشق مولكونينگ سُولطاني» لاقامي بريلمه لي يرينده منگ پيكريم چه بولاقام دُوغرودان دا دينگه « غازال اوسسادي » غاييپ ناظار غاييبي-ا ياراشئقلي بُولوپ بيلر.

مُوللانپس – ه «اپوسيك شاهئر- حماسي شاهئر» لاقامي دا برليپ دير. منگ پيكريم چه بو، شاهئراوچين مئناسئپ لاقام بولوپ بيلمز .بيرينجي دن – أ- بيرشاهيرينگ دينگه بيرلاقامي بُولوپ بيلر. سبأبي لاقام شاهيرئنگ شاهيرانا شاخصيتي نينگ اينگ دُولي بُولان يانئني حأصيت لنديرمگ اﯙچين بريليأن دير. مئثال اوچين فردوسي بير«حماسه سرا» شاهئردئر.مونونگ أوزي فردوسي نينگ شاهيرانا شاخصييتي نده وسؤز چپرچيليك-ينده«اپوسيك» حأصيتي أورأن سالداملي وآغراملي بُولاني اوچين برلن لاقام دئر.

ينه بيرمئثال. منگ دوشونيشيمه گورأ ،سييدناظار سيدي توركمن كلاسيك لاري نئنگ آراسئندا بير- واطانچي – شاهئرلاقامئنا مئناسئپ بُولوپ بيلر. سبأبي شاهئراوزدؤوورنينگ ،اوز يوردونئنگ واوز حالقي نئنگ سئياسي- حاربي تايدان باشدان گچيرن واقالارئني شئغرييت –ينده دُولي صوراتدا دويغورلئق بيلن تصويرلنديريپ بيليپ دير. شاهئرانا ذهينيني شُولار بيلن مشغول لانديرئپ دئر. اوُلاري دؤرديجيليگينه سينگديريپ بيليپ دير. شوسبأپ لربيلن ده شو لاقام شاهئرذليلي- يه ده دأل يادا مُوللانپس –ه  ده دأل ،ايلكي بيلن سييدناظار سيدي –يه مئناسئپ گليپ،گليشيپ دوريار.

مُوللانپس –ينگ باربُولان شئغئرلاري غئنانساق دا اُونونگ غالاغُوپلي دؤوري بيلن ائسناشئپ بيلمه يأر. توركمن تاريخئندا بُولوپ گچن « تأثير غالديرئجي شرط لري» صوراتلاندئرئپ بيلمه يأر. سؤزونگ كلته يري، مُوللانپس –ينگ دورديجيليگي ،شئغيرييتي وشاهيرانا چيليغي شُول أگيرت دُووران ئنگ ايسي ني بريپ بيلمه يأر. شوسباپ لر ضرارلي من مُوللانپس –ه برلن «شاعر حماسه سرا» لاقابي بيلن ايلالاشئپ بيله مُوق.

سؤزسُونگي

منگ پيكريم چه مُوللانپس « اﯙچ يان» شاخصييت لي بيرشاهئربُولوپ دئر: اُول

1- شئغئرلاري بيلن شاهئرچئلئق شاخصييت -ه

2-آيديم لاري بيلن باغشي چئلئق شاخصييت -ه

3- دسسان لاري بيلن يازارمان چئلئق شاخصييت -ه    ايه دير.

منگ دﯙﺷﯙنجأمه گؤرأ مُوللانپس « عئشق اولكه سي نينگ سولطاني » ده دأل ، بير « اپوسيك شاهئر» ده دأل ،اُول دسسان لاري بيلن أوزوني توركمن كلاسيك ادبيياتي نئنگ اينگ سُونگقي دسسانچي شاهئري حوكمونده بيزه تانئديار. توركمن كلاسيك لاري نئنگ آراسيندا مُوللانپس دن سُونگرا يوزه چئقان دسسانچي شاهئرمانگا، حأضيره چنلي بللي بُولانُوق.

توركمن كلاسيك ادبيياتئندا ، اُون يدينجي عاصئردا ،نورمحمدعانداليپ طاراپئندان غورنالان « دسسانچئلئق» ادبي دأبي، اُون دُوقوزئنجي عاصئرئنگ ايكينجي يارئمئندا، مُوللانپس ينگ زهره- طاهئرآتلي دسساني بيلن سُونگلانيار. بو بُولسا توركمن كلاسيك لاري نئنگ آراسئندا، مُوللانپس –ينگ اينگ « گورنوكلي» اينگ « شاخص» حأصييتي بُولوپ ،شاهئري توركمن كلاسيك ادبيياتي نئنگ تارخئندا اينگ سُونگقي دسسانچي شاهئرحؤكمونده يوزه چئقاريار.دوغرودوان دا شيله بيرلاقاب دينگه « ماري» لي دسسانچي شاهئرمُوللانپس –ه لايئق گلر.