به مهمترین آثار و رد پاهای یک فرهنگ قدیمی می توان در آرامگاههای افرادی که آن فرهنگ را بوجود آورده اند برخورد کرد. عناصر مادی فرهنگ ترکها را که صاحب گذشته ای هزاران ساله می باشند در آرامگاههای قدیمی می توان یافت. یکی از این یادگارها قدیمی ترین قالی دنیا pazırıkمی باشد.

تصاحب و استفاده از محصولات فرهنگی طوایف مختلف ترک از آلتای تا رودخانه دانوب توسط ملل دیگر حقیقتی بسیار تلخ می باشد. پرفسور دکتر تونجر گولنسوی در کتابی بنام " نشانه های ترک از اورهون تا آناطولی " این موضوع رابدین گونه مورد ارزیابی قرار داده است : ملت ترک که بازی قره گوز، حلوا،قهوه و دلمه را به یونانیان و تهیه شیر، ماست و پنیر را به بلغارها آموخته است دیگر باید از عناصر مادی و معنوی فرهنگ خود پاسداری نموده وآنها را به تمامی جهان معرفی نماید. همانگونه که پرفسور تونجر گولنسوی نیز اشاره می کند قالی نیز بعنوان یکی از عناصر فرهنگی و یکی از کارهای دستی منسوب به ترکها با خطر تصاحب از سوی دیگران مواجه بوده و ارامنه ادعا می کنند که خلاق هنر قالی بافی آنان بوده اند. گفتیم که قالیچهpazırık قدیمی ترین قالی جهان بوده و در سال ۱۹٤۹ در قبری متعلق به یک ترک هون در دره pazırıkواقع در کوههای آلتای کشف گردیده است . البته کشف قدیمی ترین قالی جهان در آرامگاه یک ترک هون نمی تواند تعلق آن به ترکها را به اثبات برساند.

برای درک بهتر این موضوع فقط کافیست بدقت این قالیچه را نظارت کنیم. بررسی موتیف ها یا نقش و نگارهای این قالیچه برای درک تعلق آن به ترکها کافیست. چرا که فرهنگ ملت ترک در این نقش و نگارها پنهان می باشد. قالیچه Pazırıkنه تنها با کشف آن در آرامگاه یک ترک هون بلکه با نقش و نگارهایش نیز نشان می دهد که بافته ترکها بوده است . در حاشیه این قالیچه نقوش ۲۸ اسب دیده می شود که بعضی از آنها بدون سوارکار و بعضی ها نیز سوار کاری بر پشت خود دارند. محققان و تاریخدانانی که به فرهنگ و تاریخ اقوام آسیا و آسیای میانه توجه و علاقه نشان می دهند بخوبی می دانند که موتیف اسب با دم گره خورده تنها در میان طوایف ترک دیده می شود. در تصویرهای حک شده در برجسته کاریهای سنگ چین نیز اسبها با دم های گره خورده دیده می شوند. سلطان آلپ ارسلان سلجوقی که دروازه های آناطولی را بر روی خلق ترک باز نمود، در جنگ ملازگرد دم اسب خود را گره زده بود. فوآت تکچه که با تحقیقاتش بر روی قالیچه ها شناخته می شود چنان موتیف ۲۸ اسب در حاشیه قالی pazırık موتیف ۲٤ گوزن ردیف شده پشت سرهم را نیز از آن ترکها دانسته و می گوید که قالی مذکور با ویژگیهای کلی خود ارتباط نزدیکی با اعتقادات قدیمی ترک و جهان بینی ترکهای آندوران دارد.

امروزه قالی و قالیچه از اشیا و لوازم غیرقابل اجتناب هر خانه ای است . قالی را نمی توان تنها بعنوان کف پوش بسیار ساده دانست. قالی در واقع اثری هنری ست که زیرپایمان را رنگ بخشیده و گاهی آنرا به باغچه گلهای زیبا و یا عالم حیوانات تبدیل می نماید. منسوب شدن به ملتی که اولین خالق یک چنین محصول غیر قابل انصراف بشری ست برای مردم امروزی ترکیه مایه غرور و افتخار است.

هدف ما در واقع معرفی و شناساندن موتیف های مشترک در اشیای مختلفی ازقبیل گلیم، قالی وغیره می باشد. پرفسور دکتر Neriman Görgünay Kırzıoğlu در مورد موتیف های مشترک جهان ترک چنین می گوید :

از سال ۱۹٦۷ بدین طرف موتیف های مشترک جهان ترک را از کوههای آلتای گرفته تا رودخانه دانوب بررسی کردم . بسیاری از این موتیف ها در بافته هایی از قبیل فرش،قالیچه،گلیم و نمد بعضی از آنها در لباسها و بعضی دیگر نیز در لوازم فلزی،چوبی و حتی در روی سنگهای قبور بچشم می خورند. او در پیشگفتار کتابش بنام نشانه های ترک از اورهون تا آناطولی چنین می نویسد: نقش و نگارهایی که در سرزمین وسیعی از کتیبه های اورهون گرفته تا آناطولی شکل گرفته اند به هیچ وجه ویژگیهای خود را از دست نداده اند. خلق آناطولی در قالیچه،گلیم،توبره، دیوار،سنگ قبر و نمد جوانمردی،جسارت، برکت وفراوانی را نقش بسته و آنها را بشکل بارزی بیان می دارد. ما باید به سوالاتی از قبیل اینکه این نقش و نگارها از کدامین احتیاجات خلق گرفته شده، چگونه و در کدامین اشیا شکل گرفته است پاسخی بیابیم . کلمه Damga بمعنای مهر که در زبان ترکی قدیمی " Tamka " خوانده می شده است به ابزاری گفته می شود که برای چاپ نقش ونگار و یا یک نشان بر روی وسیله ای بکار می رفته است . این کلمه در Kutadgu bilig و لهجه چاغاتای زبان ترکی بصورت tamga در لهجه Oyrat و Soyon زبان ترکی بشکل tanma و در لهجه Kumak بشکل tamna بکار رفته است. این کلمه در زبان مغولی وروسی نیز بکار رفته است. همانطوریکه می دانید اقوام ترک آسیاـ اروپا با دامداری امرار معاش می کردند. آنها گله های گوسفند و اسب را که بعضا شمار آنها به هزاران و دهها هزار عدد می رسید نگهداری می نمودند. بر ای اینکه گله های عشیره ها وطوایف با همدیگر قاطی نشوند لازم بود که آنها را علامتگذاری نمایند. به همین خاطر Damga و یا مهر پا به منصه ظهور گذاشت. این مهرها به اشکال مختلفی همانند اسب، خانه، کمان، پیکان و خورشید ساخته می شد. پرفسور دکتر Gülensoy معتقد است که این مهرها به مرور زمان بعضی حروف را نیز بوجود آوردند.

فراوانی اشکال و موتیف های حیوانات مختلف یکی از عناصر شایان توجه در مهرها می باشد. سبک هنری که در آغاز عصر فلز توسط ترکها پدید آمد اسلوب حیوانی نامیده شده و بعنوان تلفیقی از طبیعت وهنر در میان ترکها مطرح بود . آثار هنری که در سلسله جبال و دشتهای منطقه اروپا ـ آسیا در دوره بین عصر فلز تا سالهای آخر قرون وسطی بوجود آمده اند سبکی منحصر به خود داشته و این سبک مختص یه طوایف ترک از سوی کارشناسان تاریخ هنر به سبک حیوان معروف گشته است. استفاده طوایف ترک که منبع اصلی درآمد شان دامداری بوده و همیشه در دامن طبیعت بودند از موتیف های حیوانات در آثار هنری خود را باید امری طبیعی تلقی کرد. از نقوش روی عناصر فرهنگ مادی بدست آمده در کورگانها یعنی قبور قدیمی ترکها در آسیای میانه مانند زین اسب، شانه سر،آینه، قدح و غیره در می یابیم که هنرمندان کوچ نشین نقوش حیواناتی مشابه حیوانات حقیقی ترسیم نموده اند. در این تصاویر که بعدها ساده تر شدند می توان گاونر،گوزن،بزکوهی،اسب،

گرگ ، پرنده گان مختلف، گوسفند و مار را مشاهده کرد. آنها همچنین از نقوش ماه،خورشید،ستارگان و سلاحهایی مانند شمشیر و تیر وکمان و درخت زندگی بعنوان مهر استفاده کرده اند. موتیف بز کوهی و قوچ در میان این مهرها از همه بیشتر دیده می شود. در مناطق مختلف ترکیه با ترکهای قرقیز مواجه می شویم که بنابه علل مختلف به کوچ متوسل شده اند. در مناطق بولوـ سبن،مالاتیا، وان و قونیه نیز با روستاهای قرقیزرودرو می گردیم . پرفسور دکتر تونجر گولنسوی نتایج تحقیقی را که در میان قرقیزهای مالاتیا انجام داده است چنین بیان میدارد: قرقیزها به موتیف شاخ قوچ بسیار اهمیت می دهند. آنها این نقش را بر بالای کلاه موسوم به شاپاک توبره و کوله پشتی های موسوم به کاش کاب خود با اشکال مختلف بکار می برند. نقوشی که در پی این مرحله بوجود می آید واقعا خیره کننده است . قرقیزها به قوچ koçkorok ، ترکهای آلتای koçkor و قزاقها نیز koşkar می گویند.

در بسیاری از قالی ها و گلیم های مناطق مختلف آناطولی از تونجلی گرفته تا آفیون و از اسکی شهیر گرفته تا سینوپ می توان با انواع شاخ قوچ برخورد کرد. در طول برنامه سعی کردیم تا در مورد ریشه موتیف های آثار دستی ترک اطلاعاتی در اختیار شما عزیزان قرار دهیم . بویژه با ارائه نمونه هایی سعی نمودیم تا بگوئیم تصاویری که با استلیزه شدن نقوش حیوانات بوجود آورده شده اند در واقع عناصر مشترک فرهنگی جهان ترک می باشند.

باید گفت که خصوصیات کمپوزیسیون و نقش و نگارهای صنایع دستی ترکها تنها از سبک هنری حیوان نشات نمی گیرد. عقاید،احساسات و تفکرات ترکها درمورد موضوعاتی از قیبل جهان،فضا،مرگ و بعد از آن، اعداد مقدس، سلاحها و عناصر مشابه ابتدا بصورت مهر در آمده و بعدها نقش در صنایع دستی شکل گرفته اند. این موتیف ها و خصوصیات کمپوزیسیون هم در طول تاریخ وهم در بین طوایف مختلف ترک بیانگر نزدیکی طوایف ترک است. در این میان نباید فراموش کرد که گره ترک نام روشی در قالی بافی ست که در میان ترکها رواج داشته و بعنوان نقطه مشترک ، اقوام مختلف ترک را بهم پیوند می دهد.

منبع: ت.ر.ت فارسی