بنیاد مختومقلی فراغی

          نویسنده :عمر کایر

مترجم:"آنچه تقدیم میشود ترجمه مقاله ای است که جناب آقای عمر کایر در همایش بین المللی مختومقلی فراغی در سال ۱۳۸۷ در سالن اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گنبد کاووس ارائه کردند ."

                                 " چشمه های حکمت"

مختومقلی فراغی فقط ستاره ادبیات ترکمن نیست او ستاره ادبیات ملل ترک زبان و حتی ستاره درخشان ادبیات همه مشرق زمین نیز میباشد . برای درک جایگاه مختومقلی در آسمان شعر باید به دنیای معنوی ترکمن های عصر زندگانی او توجه نمود .

در دنیای معنوی ترکمن های آن روزگار تمام زیبایی های اسلام و تصوف وجود داشت . این زیبایی ها با جوانمردی و طبیعت ساده او در هم آمیخته و با انضمام به میراث شعری پیشین باعث پیدایش اشعار مختومقلی شده است که تا آن زمان که ترک و ترکمن وجود داشته باشد خوانده خواهد شد .

ای شاه عالم یوزیگه عالم گدا من هم گدا

اول شهد شکر سوزیگه عالم گدا من هم گدا

دوشدوم سنینگ من کوینگه حایران اولوب من رویونگا

اول زولپ عنبر مویونگا عالم گدا من هم گدا

قالدی پلک زیرناغلینگا هیچ کیم اریشمز پیغلینگا

ای جان شیرین لاغلینگا عالم گدا من هم گدا

قالدی ملاییک لرتانگا حوسنی کمالینگ دان یانگا

عاشق بولوب جمله سانگا عالم گدا من هم گدا

حسن ایچره بولمش سن غانی عالم ده سن دک شاقانی

ای جمله حالق ایستاب سنی عالم گدا من هم گدا

شول عارض گولزارینگا اول نرگش بیمارینگا

ای مه لقا دیدارینگا عالم گدا من هم گدا

آچیلدی حسنینگ گل لری سایرار غامینگ بیلبیل لری

زار ایله میش سن ایل لری عالم گدا مه هم گدا

لطف ایله گیل من زارینگا من بیدل بیمارینگا

ای شه سنینگ آثارینگا عالم گدا من هم گدا

واصفینگی سویلار غاییبی گورمه ی جمالینگ غاییبی

حسنینگا ای حق ناییبی عالم گدا من هم گدا

"غاییب ناظار غایبی در میان شاعران کلاسیک ترکمن تنها شاعری ست که به معنای دقیق کلمه دارای دیوان شعری ست."

این نظر در دو کتاب یاد شده در ابتدای مقاله آمده است .

تعداد بیش از 600 عنوان شعر وی در این دیوان همانند دیوانهای شعر حافظ نوایی و فضولی با ترتیب الفبایی تنظیم شده است خود وی در این باره چنین سروده است :

                         غاییبی شیغیر ایله دی دیلبر بو اوصافینگ دوزوب

                         یازدی چوخ دفتر واراق لار بیرله دیوان باغلادی

علاوه بر اینها محققین ترکمنستان قول محمدوف و آ مردوف و غارریف و ق آتایف و پ اسکوسیروف و غ گلدیف  نیز در موضوع حیات و آفرینش ادبی وی تحقیقاتی تدوین کرده اند . قاقا جان آتایف پایان نامه ی دوره ی دوچنتی خود را به تحلیل شعر غاییبی اختصاص داده است .

از دیوان شعر شاعر تعداد چهار نسخه در بخش نسخه های خطی دانشگاه زبان و ادبیات مختومقلی وابسته به آکادمی علوم ترکمنستان نگهداری می شود . در بخش نسخه های خطی دانشکده شرق شناسی آکادمی علوم ازبکستان نیز تعدادی از اشعار وی در مجموعه های شعری نگهداری می شود.

دیوان شعر شاعر از جهت فرم شعری عمدتا در سه قالب غزل و مخمس و دورتله مه( غوشوق ) تنظیم شده است که در این میان آکثریت غالب شعرهای وی را فرم غزل تشکیل میدهند که در اوزان عروضی سروده شده است .

از این منظر شاعر غاییب ناظار غایبی یک تفاوت عمده با دیگر شاعران کلاسیک ترکمن پیدا میکند زیرا که از میان شاعران کلاسیک ترکمن تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد کمتر شاعری در این حد در شیوه غزلسرایی طبع آزمایی کرده است . به همین جهت وی در حوزه ی شعر کلاسیک ترکمن به " استاد غزل" مشهور شده است. شاعر مورد علاقه وی در این زمینه و زمینه غزلسرایی شاعر بزرگ ترکمن اهل عراق در قرن شانزدهم معروف به فضولی بغدادی است . وی در دیوان شعر خود چندین غزل از استاد خود فضولی را تضمین کرده است .

از خصوصیات دیگر غاییبی تسلط وی به زبان فارسی و دقائق شعر فارسی است . ملمع "گریان شوم" و شعر فارسی "عاشق" از مهارت و قریحه سرشار وی در شعر حکایت دارد :

                                 ای صنم گورست یوزونگ

                                من عاشق حیران شوم

                                یوزونگی گورستمه سنگ

                                من ناتوان گریان شوم

          گل یوزونگ گورمک اوچین بیلبیل کیمین غان آغلاسام

          وه که من در عشق تو می سوزم و بریان شوم

وی با ادبیات خاور زمین و با فولکلور ملل شرق و با اصول و تکنیک های سنت شعری ان عمیقا اشنا بوده و به به خصوص آفرینش ادیبی نوایی و فضولی را از نزدیک فرا گرفته است . غاییبی در صنعت تضمین و نظیره گویی به همراه شاعرانی همچون عندلیب و سیدی و واله هی خدمات شایانی در غنای شعر کلاسیک ترکمن انجام داده است . غزلیات وی با مضامین عرفانی و تغزلی در گنجینه ی ادبیات کلاسیک ترکمن بی همتاست .

خصوصیات شعر غاییبی را در چند زمینه میتوان خلاصه کرد :

1-طبع آزمایی در فرم غزل عاشقانه و عرفانی و با اوزان عروضی

2- آشنایی عمیق با زبان ادبیات فارسی و ترکی و چهره های شاخص آن مثل حافظ نوایی و فضولی

3- نظیره گویی به شاعران ترکی و فارسی

4- اشراف به عوالم عرفانی در شعر و تسلط به عناصر مفردات و ترکیبات این نوع شعر

نکته ی دیگری که ما در دیوان شعر شاعر مشاهده میکنیم "خصوصیات زبان شعری وی است . شاعر ار آنچنان انعطافی ذر زبان شعری خود برخوردار است که به هنگام سرایش شعر در فرم غزل و مخمس کاملا وفادار به اصول و قواعد زبان ادبی جغتایی با پیرنگ نحوی زبان ادبی ترکمنی است و به هنگامی دیگر که در سرایش فرم شعری دورتله مه طبع آزمایی میکند کاملا زبان شعری وی به لحاظ ساختاری و عناصر زبانی ضمن حفظ ظرافت های ادبی به لحاظ پیرنگ نحوی به زبان ادبی مخصوص مردم ترکمن پهلو میزند بدون اینکه در دام ابتذال زبانی گرفتار آید .

در سال 1965 برای اولین بار کتاب غاییبی "سایلانان اثرلر" به کوشش آ.مردوف در عشق آباد چاپ و منتشر شد . از حدود 600 عنوان شعر وی در این کتاب تعداد 119 عنوان شعر واردشده و این تعداد نیز در سه بخش طبقه بندی شده است و مبنای بخش بندی نیز قالب شعر بوده است . و در پایان کتاب نیز منظومه "اوتوز ایکی توخوم قیصصاصی " حکایت 32 دانه " افزوده شده است .

منظومه ی " اوتوز ایکی توخوم قیصصاصی" شامل 106 بیت شعر است که در فرم مثنوی و وزن عروضی سروده شده است و به لحاظ بداعت و نو آوری در فرم بیان در آفرنش ادبی شاعر و نیز در ادبیات کلاسیک ترکمن از جایگاه مخصوصی برخوردار است .

داستان منظومه از این قرار است که تعدادی از دانه های زراعی مثل گندم و جو و ارزن و... در مناظره با یکدیگر هر یک ادعای برتری به دیگران داشته و سعی دارند که در مقام اولی وارد بهشت شوند . در این مسیر هر یک از دانه ها از فایده مند بودن خود به مردم سخن میگوید و در نهایت" غوزه" داد سخن داده و از نافع بودن خود و اینکه سرور 32 دانه مزروعی است از خود تعریف میکند :

                     اوتوز ایکی توخوم شاسی دیر من

                     اولنده آدامینگ همراسی دیر من

بالاخره نیز دانه های زراعی همه گی به اتفاق ارجحیت غوزه را تایید میکنند و رای بر برتری آن میدهند :

                          همه سی بیلدی لر غوزانی اولا

                          اولاغ سن دییب همه اتدی تولا

                          بو سوزنی مختصر قیلدی تامامی

                         بو غوزا پیشوا بولدی ایمامی